Güney ədəbiyyatının yorulmaz tədqiqatçısı

Son dövrlər Güney Azərbaycan ədəbiyyatına üz tutan tədqiqatçılarımızın sayı xeyli artıb. Təbii ki, bu, ilk növbədə müstəqilliyin Arazın bu tayında əliqələmli ziyalılara verdiyi imkanlarla bağlıdır.

Güneydə siyasi kökləri getdikcə dərinə işləyən çətinliklərin əsasında dayanan amillər artıq neçə əsrdir ki, mövcud olmuşdur: ana dilində danışmaq yasaq, ana dilində yazmaq yasaq, ana dilində oxumaq yasaq... Buna baxmayaraq, Güney öz ədəbi mühitini, doğma türk dilini bacardıqca qoruyub saxlaya bilib. Bu isə həmin proseslərin önündə gedən, zindanlarda çürüyən, dar ağaclarından asılan insanların həyatları hesabına mümkün olub, çünki o torpaqda türk dilində danışıb yazan və oxuyanların üzünə heç vaxt xoş baxılmayıb. Əlinə qələm alıb yazanlar daim izlənilib, təzyiqlərə, basqılara məruz qalıblar. İndi-indi dan yeri sökülür.

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Sakibə Ələsgərova soy-kökümüzə, milli-mənəvi dəyərlərimizə bağlı, Koroğlu dəlilərinin mübarizliyindən güc alan, Dədəmiz Qorqudun nəsihətlərini istinad nöqtəsi seçən, iti qələmini xalqının azadlığı ruhunda kökləyən, o tay-bu tay yazarlarımızın yaradıcılığına işıq salmağı özünə borc bilən araşdırmaçılardan biri, adları tariximizin qaranlıq səhifələrində işıq saçan, bəzən kölgədə, zülmətdə qalan şəxsiyyətlərimizin layiqli dəyərini verməyə çalışan alimlərimizdən biridir.

Onun həyat yolu haradan başlayır?!

Sakibə Ələsgərova 1962-ci il dekabrın 24-də dağlar qoynunda - Kəlbəcərdə anadan olub, 1980-ci ildə Kəlbəcər şəhər 1 saylı orta məktəbi fərqlənmə ilə bitirib və Azərbaycan Pedaqoji Universitetinin filologiya fakültəsinə daxil olub, 1984-cü ildə buranı da fərqlənmə diplomu ilə başa vurub. İki il, 1984-1986-cı illərdə təyinatla Kəlbəcər şəhər 1 saylı orta məktəbində müəllim, 1987-1991-ci illərdə Kəlbəcər şəhər Komsomol Komitəsində şöbə müdiri, 1991-1993-cü illərdə Kəlbəcər şəhər 2 saylı orta məktəbində müəllim işləmişdir. 1993-cü ildən isə köçkünlük həyatı yaşayır.

Onun elmə, yaradıcılığa həvəsi hələ tələbəlik illərində baş qaldırmış, öz bilik və bacarığı ilə fərqlənmiş, Tələbə Elmi Cəmiyyətinin xətti ilə müxtəlif elmi konfranslarda, müsabiqələrdə iştirak edərək diplom və fəxri fərmanlara layiq görülmüşdü. 1983-cü ildə Xankəndidə keçirilən beynəlxalq konfransda etdiyi məruzəyə görə III kurs tələbəsi Sakibə ozamankı Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin rəhbərliyi tərəfindən mükafat və fəxri fərmanla təltif olunmuş, 1984-cü ildə Moskva şəhərində “Rus şairləri və Azərbaycan” mövzusunda keçirilən elmi simpoziumda da mükafata layiq görülmüşdü.

Elə 1988-ci ildə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin aspiranturasına da onu bu maraq çəkib gətirmişdi. 1992-ci ildə aspiranturanı “Xalqlar ədəbiyyatı” ixtisası üzrə bitirən Sakibə Ələsgərova həmin vaxtdan dövri mətbuatda elmi və publisist yazılarla çıxış edir, 2002-ci ildə “M.Ə.Möcüz Şəbüstəri” adlı elmi monoqrafiyası nəşr olunur. 2004-cü ildə “Cənubi Azərbaycan satirasının inkişafında M.Ə.Möcüz Şəbüstərinin rolu” mövzusunda dissertasiyasını müvəffəqiyyətlə müdafiə edib filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almışdır. Müəllifin monoqrafiyasından dərslik və dərs vəsaiti kimi istifadə olunur.

Sakibə xanım elmdə qazandığı uğurları heç də asan yolla əldə etməyib. Bu yolda o, pillə-pillə, addım-addım irəliləyib, yorulmaq bilmədən çalışıb, “M.Ə.Möcüz Şəbüstərinin ədəbi görüşləri”, “Möcüz yaradıcılığında realizm məsələsi”, “Qloballaşma dövründə təhsil problemi”, “Azərbaycanın görkəmli şəxsiyyətləri - Mir Cəlal”, “Şagird təlim prosesinin mərkəzi subyektidir”, “Rəşid bəy Əfəndizadə və maarifçi-realist ədəbiyyatımız”, “Görkəmli mollanəsrəddinçi və onun layiqli davamçıları” və s. bu kimi maraqlı publisist yazılar, müxtəlif elmi əsərlərə resenziyaları yazmışdır.

İndi o, “1941-1946-cı illər Cənubi Azərbaycan Milli Hərəkatının bədii ədəbiyyatda inikası” mövzusunda doktorluq dissertasiyası üzərində çalışır. Cənubi və Şimali adlandırılsa da, bütöv Azərbaycan doğma vətənimizdir. Onun mənəvi dəyərləri, ədəbiyyatı daima alimlərimizin diqqət mərkəzində olmuşdur. Ədəbi mənbələr araşdırılır, diqqətdən kənarda qalan yazarların əsərləri “gün işığına” çıxardılır, kitablar tərtib olunur. Bu sırada Sakibə xanımın da öz yeri var. O, deyir: “Mənim məqsədim müəyyən zaman kəsiyində yazılmış bədii və elmi əsərləri təhlilə cəlb etmək, bədii nümunələri və ədəbiyyatşünaslıq materiallarını sistemli şəkildə tədqiq etməkdən ibarətdir. Bu, geniş və vaxt aparan bir problemdir, mən də imkanım daxilində var qüvvəmlə işləməyə çalışıram”.

Çoxsaylı elmi əsərləri, monoqrafiya, dərslik və dərs vəsaitləri Sakibə Ələsgərovanın son dərəcə məhsuldar bir tədqiqatçı olduğunu ortaya qoyur. Qeyd etdiyimiz kimi, onun elmi fəaliyyətində Cənub mövzusu üstünlük təşkil edir. Bu üzdən yazdıqları arasında seçim etmək də çətinləşir, çünki hər birinin öz yeri, öz çəkisi, öz dəyəri var.

Sakibə Ələsgərova “Milli hərəkat rəhbəri S.C.Pişəvərinin həyat və fəaliyyəti müasir ədəbiyyatşünaslığın nəzər nöqtəsində” adlı elmi məqaləsində böyük inqilabçı xadimin həm siyasətçi, həm ədib, həm də jurnalist kimi fəaliyyətini faktlar əsasında təhlilə cəlb edir, onun tarix, ədəbiyyat və mədəniyyətimizin inkişafındakı rolunu açıb göstərməyə çalışır. Məqaləni məzmun və faktların zənginliyinə görə müsbət qiymətləndirən filologiya elmləri doktoru, professor Buludxan Xəlilovun yazdığı rəydə oxuyuruq: “...Məlum olur ki, fiziki, psixoloji əzab-əziyyət verilən ədib sarsılmamış, mübarizə aparmış, möhkəm, iradəli gənc fədaidən müdrik liderə çevrilmişdir. Sakibə Ələsgərova Pişəvərinin fəaliyyətini qiymətləndirən alimlərin əsərlərinə müraciət edərək faktlar gətirir, bununla da onun böyüklüyünü bir daha nəzərə çatdırır. Vətənin tərəqqisi uğrunda mübarizə aparan və zaman-zaman qələbələr əldə edən inqilabi demokratın yenidən yad edilməsi təqdirəlayiqdir”.

Sakibə Ələsgərovanın Cənub mövzusunda qələmə aldığı maraqlı yazılardan biri Güney Azərbaycandan olan yazar, araşdırmaçı Yəhya Şeydaya həsr olunub. Güney Azərbaycanda anadilli ədəbiyyatın inkişafında böyük rolu olan Y.Şeyda yasaq edilən türk dilinin təravətli qalması, onun yaşaması üçün əlindən gələni etmişdi: “O, onillər ərzində yaradıcı nəsillərə təsir edib, onların milli duyğularının oyanmasında, inkişafında rol oynayıb, onları ana dilində yazıb-yaratmağa sövq edib”. Müəllif şairin poeziyasının ayrı-ayrı məqamlarını gətirdiyi şeir nümunələri ilə təhlil edərək onun söz mülkündə tutduğu yeri məyyənləşdirməyə çalışıb. Cəmiyyəti təhsilə, elmə, ədalətə, hürriyyətə səsləyən şair yazırdı:

Demə mümkün deyil bir an cəhalətdən kənar olmaq,

Cəhalət riştəsin qırmaq olar, ürfan olan yerdə.

Gərək nahəqqə ədlilə cahanda eyləmək üsyan,

Uçar zülmün binası ədlilə divan olan yerdə.

Yəhya Şeyda yaradıcılığının tədqiqatçısı Sakibə Ələsgərovanın gəldiyi qənaət belədir: “Yəhya Şeyda demokratik ədəbiyyatın inkişafında, dövrün salnaməsinin formalaşmasında yaradıcı soydaşlarına dəstək oldu. Vətənini sevdi, xalq tərəfindən sevildi. Bir çoxları kimi o da yazıları ilə Cənubla Şimal arasında körpü yaratdı. Onun əsərlərinin zəminində əfsanə yox, tarix faktı var. Torpağı separatizmin caynağında can çəkişirkən onun dərdlərini poeziyasının dili ilə hayqıran vətəndaş şair bununla özünü də ədəbiyyat tarixində mübariz şair kimi əbədiləşdirdi”.

Dünyaca məşhur Nazim Hikmətin belə bir maraqlı fikri var. O, deyir: “Nədən yazırsansa, yaz, təki sənin deyiləcək bir sözün olsun və bu sözü ən uyğun bir biçimdə deməyi bacarasan”. Tədqiqatçı Sakibə Ələsgərova söz demək xatirinə söz deyən, yazmaq xatirinə yazanlardan deyil. Onun ədəbi, elmi fəaliyyəti ilə tanışlıq deməyə haqq verir ki, nədən, necə və niyə yazmağı bilən, öz yolu olan söz adamıdır. Dilin özəlliklərini bəlli kontekslər arasında yerləşdirərək ürəyə yatımlı, insana nəsə verən, ruhunu sakitləşdirən yazılar ortaya qoymağı bacarır. Bu mənada Sakibə xanımın “Dədə Qorqud arxalı Dədə Əzizxan, yaxud qədim Azərbaycan oğuzları arxaik müstəvidə” adlı məqaləsi də diqqət çəkir. Məqalədə professor Əzizxan Tanrıverdinin “Dədə Qorqud kitabı”nda dağ kultu” və “Dəli Kür” romanının poetik dili” əsərlərində təhlilə cəlb olunmuş bir çox problemlərə münasibət bildirilir. Azərbaycan xalqının tarixinə, soykökünə müəllif baxışı müxtəlif məqamlar səviyyəsində araşdırılır. Müəllif yazır: “Filologiya elmləri doktoru, professor Əzizxan Tanrıverdinin əsərlərini oxuyarkən bu nəticəyə gəlirsən ki, alim dilçilik elminin bütün sahələrindən xəbərdardır. Onun gərgin axtarışlarının nəticəsi olan elmi əsərləri milli dilşünaslıq elmini zənginləşdirir”.

Sakibə xanım bacarıqlı, fədakar pedaqoqdur, özü də təhsilimizin hər iki - orta və ali təhsil pilləsində çalışır, şagird və tələbələrlə işləməkdən də böyük zövq alır. O, tədrisə də yaradıcı şəkildə yanaşır. O deyir: “Proqram ağır, tədris üsulları yeni. Oxuyub öyrənməsən, çətin olar. Dünya səviyyəsinə yaxınlaşmaq yaxşıdır, yeniliyə qarşı deyiləm, ancaq milli mentalitet, şagirdlərin qavrama səviyyəsi nəzərə alınmalıdır. Onda istənilən nəticəni gözləmək olar”.

Orta məktəblərdə yeni təlim üsulu ilə bağlı məruzələrlə çıxış edir, Azərbaycan dili və ədəbiyyatı müəllimi işlədiyi 23 saylı Kəlbəcər orta məktəbində ardıcıl olaraq valideynlərlə görüşür, valideynlə məktəbin əlaqəsinin gücləndirilməsinə çox ciddi yanaşır, təhsil problemləri ilə bağlı mətbuatda çıxışlar edir.

Sakibə Ələsgərova Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti dünya ədəbiyyatı kafedrasının dosenti kimi də böyük məsuliyyətlə işləyir. Bir neçə proqramın müəllifidir. Bu sahədə çalışanlar proqram hazırlamağın nə qədər çətin olduğunu yaxşı bilirlər. Sakibə Ələsgərova “Poetika”, “N.Gəncəvi irsi”, “Türk xalqları ədəbiyyatının vəzn və janr sistemi”, “Qədim dünya ədəbiyyatı (Şərq-Qərb)” adlı proqramları tərtib etməklə çətinlikdən qorxmayan, zəhmətkeş bir ziyalı olduğunu təsdiqləyə bilib. “İnanıram ki, bu proqramlar mənim, həmkarlarımın və tələbələrin köməyinə çatacaq” - deyən Sakibə xanım işinin çoxluğuna, vaxtının azlığına baxmayaraq “M.Ə.Möcüz Şəbüstəri” adlı monoqrafiyasını, “Türk xalqları ədəbiyyatının vəzn və janr sistemi” adlı dərs vəsaitini də nəşr etdirib.

“M.Ə. Möcüz Şəbüstəri” müəllifin ilk irihəcmli elmi əsəridir. Burada başlıca məqsəd M.Ə.Möcüzün Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatına gətirdiyi yenilikləri göstərmək, onun ideya-sənətkarlıq sanbalının yüksəlişində rolunu müəyyənləşdirməkdən ibarətdir və tədqiqatçı demək olar ki, qarşısına qoyduğu vəzifəni yerinə yetirə bilmişdir. Kitabın elmi redaktoru professor Xeyrulla Məmmədovun yazdığı kimi: “S.Ələsgərovanın irəli sürdüyü tezislər, apardığı təhlillərdən çıxardığı nəticələr belə obyektiv bir qənaətə gəlməyə əsas verir ki, M.Ə.Möcüz simasında istər dünyagörüşü, istər yaradıcılıq metodu, istərsə də dili və üslubu baxımından orijinal bir yazıçı tipi yetişmişdir”.

Kitab Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı tarixini, konkret olaraq satira yaradıcılığının ayrı-ayrı problemlərini öyrənənlər üçün nəzəri baza kimi də dəyərlidir.

Sakibə Ələsgərovanın 2016-cı ildə çap olunmuş “Türk xalqları ədəbiyyatının vəzn və janr sistemi” adlı dərs vəsaitində müəllif türk xalqları ədəbiyyatının vəzn və janrlarına aid nümunələri toplamış, sistemə salmış, bu sahəyə aid ilk dərs vəsaiti kimi magistrlərin istifadəsinə vermişdir.

Göründüyü kimi, Sakibə xanım ədəbiyyatşünaslığın bir çox sahələrində özünü sınağa çəkib və uğurları çox olub. Düşünürük, daha çox uğurlar əldə etmək üçün öyrənməyə, araşdırmağa hələ zamanı var. Nazim Hikmət demişkən: “Hər sənətkar ömrünün sonuna qədər axtaracaqdır. Əgər sözü varsa, ona uyğun formanı tapmağa, öz-özünü təkrarlamamağa, təqlid etməməyə çalışacaqdır”.

Sakibə Ələsgərova da daim axtarışda olan, həm də bu dəyərlərə öz töhfəsini verməyi bacaran bir sənət adamıdır... Onun yazılarında mübarizlik ruhu var, Vətənində vətənsiz olan, düşmən tapdağında qalan torpaqların həsrətini çəkən bir insanın ürəyinin sızıltısı duyulur. Görünür, onu Arazın o tayındakılarla müəyyən mənada dərd ortağı edən səbəblərdən biri də budur. Doğrudur, yaşananlar tam eyni olmasa da, Vətən, torpaq dərdi eynidir.

Zümrüd QURBANQIZI,

Respublika.-2016.- 18 iyun.- S.7.