Yeniləşən şəhər

Böyük Vətən Müharibəsi başa çatmışdı. SSRİ-nin sənayesini, xüsusilə ağır sənayesini dinamik inkişaf etdirmək lazım gəlirdi. Bunun üçün ölkəyə bərk və yumşaq metallar, ən başlıcası isə dəmir, alüminium, kobalt gərək idi. Buna görə də zəngin yeraltı sərvətlərə malik Daşkəsən yataqlarını işə salmaq qərara alındı.

Burada filiz mədənlərini işə salmaqdan ötrü genişmiqyaslı quruculuq işləri aparılmalı, sərt qayalı dağların belindən yollar çəkilməli, filizin üstünü açmaq və karxanalarda istifadə etmək üçün müvafiq texnika gətirilməli idi. Dağ-mədən sənayesi yaratmağa, texnikanı quraşdırıb işə salmağa mütəxəssislər, işçi qüvvəsi tələb olunurdu. Odur ki, Moskvadan, Leninqraddan, Krivoy-Roqdan və Azərbaycanın hər yerindən axın-axın mütəxəssis, fəhlə qüvvəsi cəlb edildi.

İlk növbədə “27-lər” gəldi. Onların əksəriyyəti 1927-ci ildə anadan olanlar idi. O vaxt 27-lərin səfərbərliyi məhz Daşkəsənə olmuş, sayları 900 nəfərdən çox təşkil etmişdi. Əslində bu gənclərin özləri də buraya qurub-yaratmaq həvəsi ilə gəlmişdilər. Onlar ilk günlərdə çadırlarda yaşadılar. Qısa vaxt ərzində şöhrəti hər yana yayılan möhtəşəm Azərbaycan Dağ-Mədən Kombinatını yaratdılar. Müasir tipli binaların təməli qoyuldu. Xariqələr yaradan inşaatçılar qəhrəmanlıq nümunələri göstərərək “şiş ucları buludları yaran” dağlarda binalar tikdilər, daş döşəmə yollar çəkdilər, bulaqları birləşdirib su mənbəyi yaratdılar.

Bu arada bir az tarixə nəzər salsaq, məncə, yerinə düşər. Hələ XIX əsrin ikinci yarısında məşhur alman jurnalisti Qustav Roze “Qornıy” jurnalında Daşkəsənin yeraltı sərvətlərindən bəhs edən məqalə dərc etdirmişdi. Bu yazıda qeyd edilmişdir ki, yataqların işlədilməsinə ilk dəfə 1868-ci ildə səy göstərilmişdir.

Geoloq-mühəndis Y.Litovski 1873-cü ildə həmin jurnalda yazmışdı ki, Daşkəsəndə kobaltla yanaşı, dəmir və başqa maqnitli metallar mövcuddur. Bu yeraltı qazıntıların ehtiyatı orada daha çoxdur. Rus kimyaçı-alimi D.İ.Mendeleyev isə 1893-cü ildə zəylik-alunit yataqlarına yüksək qiymət verərək yazırdı: “Daşkəsəndəki zəngin zəy daşı nə İtaliyada, nə də Macarıstanda vardır. Mən öz təcrübəmdən inandım ki, o çox asanlıqla kvars verir və dəmirdən ayrılır”.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Sovetlər dövründən əvvəl Almaniyadan olan Simens qardaşları Daşkəsəndən qiymətli kobalt çıxararaq ölkələrinə daşımışlar. Bu onu göstərir ki, Daşkəsənin filiz yataqları avropalıları XIX əsrdə də daim maraqlandırmışdır.

Beləliklə, 16 mart 1948-ci ildə Daşkəsən şəhərinin bünövrəsi qoyuldu. O vaxt heç kimin ağlına gəlməzdi ki, bir cığırı belə olmayan bu dağlarda şəhər salına bilər. Lakin bütün çətinliklərə baxmayaraq, dağı dağ üstə qoymağı bacaran xalqımızın mərd və qəhrəman oğullarının yorulmazlıqları ilə respublikamızda möhtəşəm bir dağ şəhəri yaradıldı. Dəstəfur rayonunun ərazisində belə gözəl şəhər yarandığı üçün məhz rayon mərkəzi də 1957-ci ildə Dəstəfurdan buraya köçürüldü.

Daşkəsən şəhəri Nizami yurdu Gəncədən 36 km aralıda, onun cənub-qərbində yerləşir. Şəhər dəniz səviyyəsindən 1600 metr yüksəklikdədir. Şəhərin əsası qoyulduğu vaxtlarda cəmi 3,5 min nəfər əhalisi vardı, indi təkcə şəhər mərkəzində 10 minə yaxın əhali yaşayır.

İllər bir-birini əvəz etdikcə, şəhərdə lazım olan bütün infrastruktur yaradıldı. Getdikcə tikinti idarələrinin sayı çoxaldı. Azərbaycanda dağ-mədən kombinatı ilə yanaşı, Zəylik-Alunit Mədən İdarəsi, 9 nömrəli Çörək Zavodu, Məişət Xidməti Kombinatı, ticarət müəssisələri yaradıldı. Mədəniyyət sarayı, kinoteatr binası, xəstəxana kompleksi, müasir tipli orta məktəb binaları, uşaq bağçaları, körpələr evləri və bir çox başqa sosial obyektlər də əhalinin istifadəsinə verildi.

“27-lər”in və digər ilk qurucuların çoxu öz talelərini Daşkəsənlə bağladılar. Burada ailə qurdular, xoşbəxt ömür sürdülər. Onların çoxunun sinəsini SSRİ-nin orden və medalları bəzədi. Daşkəsənlilər bu gün də Məmməd Həsənovun, Aslan Əliyevin, Əkbər Bayramovun, Heydər Quliyevin, Nazəni Məmmədovanın, Əli Həsənovun, Mehbalı Əmirovun, Rüstəm Bayramovun, Allahverdi Məmmədovun və digərlərinin adlarını iftixarla çəkir və yad edirlər.

Daşkəsən şəhərini andıqca, Azərbaycan Filizsaflaşdırma Kombinatını və Zəylik-Alunit Mədən İdarəsini xatırlamamaq olmur. Əgər bu müəssisələr yaradılmasaydı, indiki Daşkəsən şəhəri də olmazdı. Zəhmətkeş insanlar təkcə yeni şəhər inşa etməklə işlərini bitmiş hesab etmədilər. Mədənləri işçi qüvvəsi ilə təmin etmək üçün şəhərətrafı qəsəbələr də saldılar. Beləliklə, “Mədənçilər”, Alunitdağ, Quşçu və Kobalt qəsəbələri yarandı. Həmin qəsəbələr dağ-mədən sənayesinin inkişafı ilə birlikdə qurulmuş, abad yaşayış məntəqələrinə çevrilmişdir.

Dağlarda filiz yataqları tükənməz olduğu kimi, onlardan alınan məhsullar da müxtəlif və rəngarəngdir. Odur ki, Daşkəsən “Azərbaycan Uralı” adını almış, sorağı hər tərəfə yayılmışdır. Daha sonra mərmər karxanası və digər obyektlər də Daşkəsənin sənaye ulduzlarına qoşuldular.

Bu yataqların dəmiri hesabına Gürcüstanda Rustavi şəhəri salındı, metaləritmə zavodu quruldu. Zəylik aluniti sayəsində isə Gəncə Alüminium Zavodu yaradıldı.

1954-cü ildən Daşkəsən mədənləri Rustavi metallurgiya zavodunu dəmir konsentratı ilə təmin etdi.

Azərbaycan dağ-mədən sənayesinin ilkini və flaqmanı olan Azərbaycan Filizsaflaşdırma Kombinatı ilbəil istehsal gücünü artıraraq 60-cı illərin əvvəllərində ildə 1,2-1,4 milyon ton dəmir filizi konsentratı istehsal etməyə başladı.

Kombinatın məhsulları Qaradağ Ağırlaşdırıcı Materiallar Kombinatını, Bolqarıstanın Metallurgiya zavodlarını da filizlə təmin etmişdir. Vaxtilə fəaliyyət göstərmiş Kobalt və Çovdar Barit mədənləri də kombinatın tərkibinə verildi. Hər iki mədən 1960-cı ilədək işləmiş, Böyük Vətən Müharibəsi dövründə isə ölkəni 80-85 faiz kobalt və baritlə təmin etmişdir.

Zəylik-Alunit mədəninin işə düşməsilə Gəncədə inşa edilən Alüminium Zavodu bu şəhərin daha da böyüməsinə, inkişaf etməsinə təkan verdi. Məsafənin yaxın olması bir sıra xərclərin azalmasına şərait yaratdı. Həm zavod, həm də alunit mədəni gəlirlə işlədi.

Azərbaycanın dövlət başçısı, dünya şöhrətli siyasətçi Heydər Əliyev Daşkəsənin yeraltı sərvətlərinin üzə çıxarılmasına, onun sürətli inkişafına, tərəqqisinə böyük diqqət və qayğı göstərirdi. Bu dahi şəxsiyyətin tapşırıqları və tövsiyələri ilə Zəylik-Alunit mədəninin istehsal sahələri genişləndirildi. Onun nəzdində şəhərin mərkəzində çoxişlənən mallar istehsalı sexi yaradıldı. Burada 96 nəfər yeni işlə təmin olundu. Şorbulaq civə mədəni və digər obyektlər alunitçilərin ixtiyarına verildi. Hər cür bazaya malik Səməd Vurğun adına müasir tipli, üçmərtəbəli orta məktəb binası tikildi. Alunitdağ qəsəbəsində mədənçilər üçün mişar daşlarından ibarət iki-üç mərtəbəli binalar inşa edildi. Kəndlərin şəhərlə əlaqəsini təmin etmək məqsədilə avtonəqliyyat müəssisəsi yaradıldı. Hesablama texnikası vasitələri zavodu işə salındı. Yaşayış binalarının tikintisi sürətləndirildi. Şəhər maye-qaz idarəsi təşkil edildi.

Kombinatın və alunit mədəninin istehsal gücü artırıldı, saflaşdırıcı fabrikdə nəm üsulla konsentrat istehsalına başlanıldı. Mədənlərdə işlətmək üçün hər cür müasir ağır texnika, çoxtonlu tutumu olan yük maşınları gətirildi. Məişət, ticarət, mədəniyyət, təhsil sahələri geniş miqyas aldı.

Xalqımızın dahi oğlu Heydər Əliyevin Daşkəsənin quruculuq işlərinə verdiyi töhfələri qısa bir məqalədə sadalamaqla qurtaran deyil. Məhz 1969-cu ildə onun hakimiyyətə gəldiyi dövrdən başlayaraq “Azərbaycan Uralı” böyüdü, genişləndi, respublikamızın dilbər guşələrindən birinə çevrildi, dünyanın coğrafi xəritəsində özünə yer tutdu.

Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin çox müdrik və dünyəvi siyasətini böyük uğurla davam etdirən möhtərəm Prezidentimiz cənab İlham Əliyevin respublikamızın bölgələrinin sürətlə inkişafına, yeniləşməsinə göstərdiyi misilsiz diqqət və qayğı Daşkəsəndə də öz müsbət bəhrəsini vermişdir.

İttifaqın dağılması nəticəsində iqtisadi əlaqələrin qırılması şəhərin geriləməsinə, inkişafdan qalmasına səbəb oldu. Bunu nəzərə alan Prezidentimiz 2006-cı il iyunun 13-də “Azərbaycan Respublikası Daşkəsən rayonunun sosial-iqtisadi inkişafının sürətləndirilməsinə dair tədbirlər planı” barədə sərəncam imzaladı. Bununla da Daşkəsənin yeni ağ günləri başladı. Təbii ki, bu sərəncam Daşkəsənin sürətli inkişafına səbəb oldu. Sakinlərin gözü qarşısında, demək olar ki, şəhərin ömrünü yaşamış, artıq görkəmsiz küçə və meydanları tamamilə sökülüb, yenidən quruldu. İdarə, müəssisə və yaşayış binalarının üzləri suvadılıb təzələndi, dam örtüklərinə göz oxşayan dəmir təbəqələr vuruldu.

Qeyd etmək lazımdır ki, o vaxt Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, UNESCO-nun və İSESCO-nun xoşməramlı səfiri Mehriban xanım Əliyevanın da bilavasitə dəstəyi və təşəbbüsü ilə şəhərin mərkəzində ulu öndərimizin möhtəşəm abidəsi ucaldıldı, xatirə muzeyi yaradıldı, məscid, bir neçə məktəb binası tikildi, köhnələr əsaslı təmir olundu. Qarabağ müharibəsi əlilləri və şəhid ailələri üçün iki bina ucaldıldı.

Gəncə-Daşkəsən-Xoşbulaq yolu 2006-cı ilədək bərbad hala düşmüşdü. Möhtərəm Prezidentimizin tapşırığı ilə uzunluğu 47,4 km olan həmin yol yenidən genişləndirildi, asfalt örtük salındı.

Dövlət başçısı 2006-cı ilin 31 oktyabrında Daşkəsənə səfər etdi, buradakı abadlıq, yenidənqurma işləri ilə tanış oldu. 47,4 kilometrlik yolun istifadəyə verilməsi, ümummilli liderimizin şəhərin mərkəzi meydanında ucaldılmış möhtəşəm abidəsinin, xatirə muzeyinin, yeni parkın açılışları lentlərini kəsdi. Qarabağ müharibəsi əlillərinə və şəhid ailələrinə təzə mənzillərin açarlarını təntənəli şəraitdə təqdim etdi. İş fəaliyyətini dayandırmış Azərbaycan Filizsaflaşdırma Kombinatının yenidən bərpadan sonra fəaliyyətə başlamasını bildirən düyməsini işə qoşdu.

Daşkəsənin quruculuq, abadlıq və bərpası işləri bunlarla yekunlaşmadı. Prezidentimizin tapşırığı ilə bərpa, tikinti və abadlıq öz axarı ilə davam etdirildi. Şəhərin sərhədində memarlıq baxımından diqqəti cəlb edən Bayraq Meydanı yaradıldı.

Rayon icra hakimiyyətinin müasir görkəmli binası, yeni rayon Mərkəzi Xəstəxanası kompleksi, rayon statistika, kənd təsərrüfatı, baytarlıq, elektrik şəbəkəsi binaları tikilib istifadəyə verildi. Şəhərin girəcəyində müasir tələbata cavab verən avtovağzal sərnişinlərə hədiyyə edildi. Səfalı Xoşbulaqda İdman və Turizm Kompleksinin inşa edilməsi idmançıların sevincinə səbəb oldu. Qarabağ müharibəsi əlilləri və şəhid ailələri üçün daha bir 16 mənzilli bina tikildi.

Möhtərəm Prezidentimiz cənab İlham Əliyev 2014-cü ilin oktyabr ayında ikinci dəfə dağlar qoynu Daşkəsənə səfər etdi. Yeni bina və mühüm obyektlərin istifadəyə verilməsində iştirak etdi, xeyir-dua verdi.

Qürurla deyə bilərik ki, müstəqil və suveren dövlətimizdə Daşkəsənin gələcəyi daha parlaq, daha gözəl olacaqdır. Çünki ümummilli liderimizin ən layiqli davamçısı, ölkəmizin sosial-iqtisadi inkişafının durmadan yüksəlməsinə, regionların sürətlə abadlaşıb çiçəklənməsinə, xalqımızın maddi-rifah halının daim yaxşılaşmasına böyük önəm verən İlham Əliyev kimi dünya şöhrətli Prezidentimiz vardır.

Tahir MƏMMƏDOV

Respublika.- 2018.-5 iyul.- S.5.