Xələfli sözünə abidə

Çağdaş ədəbi-mədəni mühitin ən parlaq nümayəndələrindən olan Əli Rza Xələfli haqqında müxtəlif vaxtlarda fikirlərimi bölüşmüşəm. Yeni çıxan kitablarını, mətbuat səhifələrindəki yazılarını oxuduqdan sonra içimdə yenə söz demək ehtiyacı yaranıbdır. Bu da təsadüfi deyildir. Əksinə, reallığa, mahiyyətə söykənən olduqca ciddi tərəfləri vardır. Çünki onun zəngin yaradıcılığı özünün problematikası, düşüncə fakturasının rəngarəngliyi ilə o qədər əhatəli və çoxlaylıdır ki, hər dəfə bir başqa istiqamət məni yazıya, sözə təhrik etmişdir. Onun çağlayan ilhamı, bədii düşüncəsinin bitib-tükənməyən sərhədləri bir sonsuzluqla, bəlkə də, çox az-az istedad sahiblərinin yetişə biləcəyi imkanlıqla səciyyələnir. Qaynaqları isə çox-çox dərinlərə işləyir. Burada bəşər övladının ayaq tutub üzü dünyaya addımladığı ilk zamandan günümüzə qədərki bir məkan və zaman məsafəsi boy göstərir. Əli Rza Xələfli həmin zamanın içindən sıyrılıb qılınc kimi çıxır və bu yolun olanlarını, bu yolu gələnlərin aqibətini üzünə oxuyur. Ona görə də məqalələri, kitabları bu qədər sözə və təhlillərə ehtiyac doğurur. Haqqında rəngarəng, cild-cild təhlillər aparılır. Ədəbi mühitin istedadlı və tanınan nümayəndələri Mədəd Çobanovun və Müşfiq Çobanlının “Xələflinin yaradıcılıq yolu” kitabı da bu sıradadır və bunun nümunəsidir.

Məhz bütün müstəvilərdə “Xələflinin yaradıcılıq yolu” monoqrafiyasının müəllifləri (M.N.Çobanov və M.M.Çobanlı) və monoqrafiyanın həsr olunduğu Əli Rza Xələfli mənə lazımi qədər tanışdırlar. Təhlillərə keçməzdən əvvəl onu da əlavə edim ki, M.Çobanovun və M.Çobanlının şair, yazıçı, publisist Ə.R.Xələfli haqqında belə bir araşdırma aparması təbii və uğurludur. Bir növ çağdaş ədəbiyyatımıza, elmimizə həssas münasibətin nəticəsidir. Onu da əlavə edim ki, burada lazımi qədər əhatəli ümumiləşdirmələr, olanların diqqətlə izlənməsi və deyilənlərin ciddi elmi-nəzəri şərhi vardır. Çünki aparılan müqayisələr, yürüdülən nəzəri fıkirlər olduqca əsaslı mənbələrə, faktlara söykənir. “Düşüncədən sözə, yaxud söhbət kimdən gedir” adlı başlanğıc yazıda xüsusi olaraq vurğulanır ki, “Əli Rza Xələflinin əsərlərində tarixiliyin müasirliyi və müasirliyin tarixiliyi prinsiplərinə məqsədəuyğun halda riayət olunmuşdur. Bu mənada onun bədii yaradıcılığının ümumi mövzusunun, məzmununun əsasında səkkiz-on min illik tarixə malik olan qədim türklərin, o cümlədən də Azərbaycan türklərinin tarixi keçmişi və müasir həyatı — Vətən, Xalq, Millət; Vətən qayğısı, Vətən məhəbbəti, Vətən sevgisi; Vətən tarixi, Vətən dərdi, Vətən həsrəti və Vətənin gələcək problemləri, xalqımızın tarixi mədəniyyəti, müasir mədəni irsi, mənəvi dəyərlərin gələcək inkişafı və istiqamətləri, vüsal arzusu, gələcəyə nikbin baxışları, yüksək insani duyğuları, insana inam və s. poetik ifadə vasitələri ilə tərənnüm olunmuşdur” (s.9-10). Doğurdan da, Əli Rza Xələfli yaradıcılığı haqqında düşüncələri birmənalı səviyyədə bölüşdürməyin özünün çətinlikləri vardır. Çünki bu zəngin bədii düşüncədə elə tərəflər vardır ki, onlara diqqət yetirmədən bir bütöv olaraq istedadlı çağdaşımızı açmaq özü problemə çevrilir. Bəzən elə ciddi və gərəkli problemlər qaldırılır ki, bunlar etnosun tarixinin, mədəniyyətinin, keçib gəldiyi yolun ən ümdə faktı kimi mühüm əhəmiyyət daşıyır. Onların isə yazıya gətirilməsi üçün bəlkə də oxucuya istedaddan başqa bəsirət gözü də gərəkdir. Şərqin böyük sufi şeyxlərindən olan Şiblinin təbrincə desək, “bunu ancaq Haqq-taalanın xüsusi bir ehsanına və böyük lütfünə layiq olanlar bilə bilərlər”.

Monoqrafiyada Ə.R.Xələflinin yaradıcılığı müxtəlif problemlər üzrə qruplaşdırılır. “Karvan yolu bir omür”, “Şair, publisist, alim”, “Sinəsində yanan Vətən”, “Yurd yerində işıq”, “Sənətdə azadlığın rəngi”, “Bayatı: sözün çiçəyi, gülü”, “Bizim Araz ağrımız”, “Odda yanmaz dərdlərimiz”, “Böyük fıkir aynasında”, “Kimi necə görürsə”, “Tədqiqatlarından qısa xronika” və s. başlıqlar altında həllini tapan problemlər şair, publisist, nasir Ə.R.Xələflinin bir ədəbi sima olaraq çağdaş mühitin qarışıqlıqlarında hansı ideala kökləndiyini, bu qədər yazma ilə nələri demək istədiyini, cəmiyyətə, bütünlükdə insanlığa çatdıracaqlarını oxuyur və öyrənirik. Çünki bu gün yaşadığımız dünya bəlkə heç vaxt olmayacaq problemlərlə üz-üzədir. Baş verən fəlakətlər, qırğınlar, ayrı-ayrı güclərin iddiaları, mənəm-mənəmlik düşüncəsi, coşan ehtiraslar, vəzifə iddiaları, tayfa mərəzləri dünya nizamına xidmətdən çox təhlükələrə, qorxulu tendensiyalara yol açır. İnsanın təbiətə qarşı başladığı amansız səlib yürüşü və təbiətin özünün verdiyi dərslər nəticə çıxarmaq əvəzinə daha böyük səhvlərin edilməsi ilə sonuclanır. Azərbaycan bu ziddiyyətlərin, ixtilafların məngənəsində sıxılır, təng-nəfəs olur. Təbriz, Dərbənd, Göyçə, Borçalı, Qarabağ dərdlərini yaşamalı olur və digər problemlərə təhrik edilir. Bütün bunlar həyati göstəriş olaraq Ə.R. Xələflinin içindən keçir. M.Çobanov və M.Çobanlı da apardığı təhlillərdə çox doğru olaraq vurğulayır ki, “Əİi Rza Xələfli sinəsində və yaradıcılığında yurd yarası göynəyən şairdir. Şübhəsiz, yeri-yurdu talan edilmiş, yandırılmış və işğal edilmiş şairi başa düşmək çətin deyil. Ancaq Ə.R.Xələflinin vətəndaşlıq poeziyasının yalnız Qarabağla, bu ağrının təsiri ilə sözə çevrildiyini də demək olmaz. O, bütün varlığı ilə vətəni (və vətəndaşlığı) bütöv dəyər kimi qəbul edir. Onun yaradıcılığında tarixə münasibət də, günümüzün problemləri ilə üzləşmələr də bu dəyərin toxunulmazlığını təqdim edir. İndi dünyada qloballaşma prosesinin ağrıları yaşanılır. Üstəlik yeni kapital mühiti özünün amansız qanunlarını diktə etməkdədir. Təzadlı bir həyat yaşamaqdayıq. Gözümüzün qarşısında kapitalın dəmir dabanları mənəviyyat saraylarını dağıdır” (səh. 39). Ən dəhşətlisi mənəvi dəyərlərin sarsıdılması qorxusudur. Fikrimizcə, bəşər övladının bütün olanları içərisində mənəvi sərvətdən ucada dayanan başqa nəsnəsi yoxdur. Bütün zamanlarda böyük ziyalılar, şairlər, ədiblər qoruyucu missiyasını yerinə yetirməyə, aşınmaların qarşısını almağa çalışıblar. Maariflənmənin bir problem kimi XVIII əsrin sonu və XIX əsrin əvvəllərindən güclənən istiqamətdə intişar tapması məhz qorxulu tendensiyaların qarşısını almağa, mədəni səviyyəni qaldırmağa hesablanmışdır. XXI əsrdə isə texnikanın, virtual aləmin sürətli inkişafi müsbət tərəfləri ilə yanaşı, ciddi, olduqca qorxulu tendensiyaların mövcudluğundan da xəbər verir. Məhz bütün bunların yekunu və nəticəsi olaraq Ə.R.Xələfli “kor döyüşü gedir neçə yüz ildi, bəbəklər oyulur, gözlər tökülür” deyir və son olaraq buraya çal-çarpaz dağlar çəkilmiş vətəni əlavə edir, “bəlkələr içində vətən sökülür” söyləyir. “Sökülən vətən”in nələr yaşadığını, hansı fəlakətlərlə üzləşdiyini və ona mövqe nümayiş etdirməyin gərəkliyini bir yaradıcı olaraq vurğulayır.

Azərbaycan mətbuat tarixində “Kredo” qəzetinin mühüm rolu vardır. Bu gün ictimai, siyasi, mədəni mühitin bütünlükdə siyasiləşdiyi bir vaxtda sırf elmə, ədəbiyyata xidmət edəcək qəzetin qorunub saxlanması özü çox müşkül hadisədir. Lakin Ə.R.Xələfli öz yüksək əzmkarlığı, bacarığı və qabiliyyəti sayəsində “Kredo” qəzetini qoruyub saxladı. Onu Azərbaycan mühitinə bir ədəbiyyat, mədəniyyət qəzeti kimi təqdim edə bildi. Bəlkə də bunun indi fərqində deyilik, ancaq az vaxtdan, bir neçə onillikdən sonra bu qəzet əsaslı mənbə olaraq ciddi fakta çevriləcək. Gələcək nəsil lazım olanı, istədiklərini daha çox onun səhifələrində tapacaq. Xalqa, ədəbiyyata, mədəniyyətə ləyaqətlə xidmət etməyin nümunəsini görəcəklər. Yazılarımın birində bir məsələni vurğulamışam və təkrar burada yenə deyərəm ki, “Kredo” qəzeti XIX əsrin sonlarında H.Zərdabinin yaratdığı “Əkinçi” qəzetinin ən layiqli varisidi, XXI əsrin “Əkinçi”sidir. Oradakı köşə yazıları, redaktordan adı ilə gedən məqalələr Ə.R.Xələflinin bədii təfəkkürünün, elmi müşahidələrinin, zəkasının zənginliyini və yazıya gətirmək bacarığını ifadə edir. Qəzetin səhifələrində gedən məqalələr problem aktuallığı, ədəbiyyatın çağdaş mənzərəsi, ədəbi-nəzəri fikrin nələrlə nəfəs alması haqqında dolğun informasiya verir. Son olaraq “Kredo” qəzeti müasir ədəbi prosesin ağırlığını öz çiyinlərində daşıyır. Bunun isə enerji qaynağı, gücü Ə.R.Xələflinin böyüklüyü, vətəndaşlıq sevgisinin sonsuzluğu, istedadı və ucada dura bilmək bacarığı ilə bağlıdır. Ədəbiyyatşünas alimimiz Q.Bayramov çox doğru olaraq vurğulayır ki, “Əli Rza Xələflinin bir ziyalı kimi fəaliyyəti göz önündədir, necə ki, “Kredo” qəzeti göz önündədir... O yaradıcı təfəkkürə malik təşkilatçıdır və istedadlı şəxsləri öz arxasınca aparmağı bacarır, təfəkkürünün şkalasına görə öndə getməyi bacarır” (səh.109).

Əli Rza Xələfli qüdrətli şair, yorulmaz tədqiqatçı, istedadlı nasir olduğu kimi, həm də alovlu publisistdir. Onun publisistikası zaman-zaman öyrəniləcək, nümunələri dərs vəsaitlərinə daxil ediləcəkdir. “Xələflinin yaradıcılıq yolu” kitabının müəllifləri Ə.R.Xələflinin publisistikamızın inciləri sayılacaq örnəkləri - nümunələri kitaba daxil etsəydilər, çox faydalı bir iş görmüş olardılar. Ə.R.Xələflinin “Söz qəlbimin səsidir”, “Kim yanmırsa, his verir”, Ağ buludun yağışı”, “Qəlbindəkini deməyən”, “Atamın türkəş çəliyi”, “Könül evindən sevinsin...” kimi yazılarının - bir dəfə oxunmaqla yaddaşlara yazılan və unudulmayan yazılarının hər biri oxucunu silkələmək gücündədir. Oxuyanlar mənimlə mübahisəsiz də razılaşar, qalanlarını Xələfli demiş, “ariflər bilər”.

Ədəbi-mədəni mühit Ə.R.Xələflinin yaradıcılığı haqqında lazımi qədər fikir yürütmüşdür və bu gün də yürütməkdədir. Onun hər bir əsəri ictimaiyyətə təqdim edilən kimi ciddi təhlillərin, elmi-nəzəri mülahizələrin faktına çevrilir. Bu da təsadüfi deyildir və ədibin yaradıcılığına marağın çoxluğunu aydınlaşdırır. Çünki istedadlı çağdaşımız nəyi necə deməyin gərəkliyini daha yaxşı bilir və yazılarında bilməkdən əlavə də etnosu, onun problemlərini, tarixini, müasir mənzərəsini verməyi bacarır. Poeziyası, nəsri, publisistikası bütün olanları bilib xalqa çatdırmağa köklənmişdir. Onun vulkanik enerji qaynağını isə böyük sevgi, milli və bəşəri ideallar təşkil edir. Mədəd Çobanovun və Müşfiq Çobanlının “Xələflinin yaradıcılıq yolu” kitabı məhz bu sevginin mahiyyətini açmaqdan, şair, yazıçı, publisist, alim Ə.R.Xələfli yaradıcılığının əhatəliliyinin, əzəmətinin sirlərini bütün tərəfləri ilə geniş Azərbaycan auditoriyasına çatdırmaqdan ibarətdir. Burada dilçi alimimiz Mədəd Çobanovun, tədqiqatçı Müşfiq Çobanlının və şair, yazıçı, publisist Əli Rza Xələflinin idealları, düşüncələri bir küll halında cəmlənir. Bütünlükdə Azərbaycan ədəbi-mədəni mühitinin məzmunu görünür.

Mahmud ALLAHMANLI,

filologiya elmləri doktoru, professor.

Respublika.-2018.- 22 mart.- S.6.