Ana rollarının mahir ifaçısı

(Xalq artisti Nəcibə Məlikovanın ekran yaradıcılığı haqqında)

...O, Azərbaycan televiziyasının ilk diktoru kimi 14 fevral 1956-cı ildə efirə çıxdı. “Göstərir Bakı!” kəlmələri ilə ekran qarşısına yığılan minlərlə izləyicini salamladı, Azərbaycan televiziyasının fəaliyyətə başlaması münasibətilə təbrik etdi. İlk çıxışından füsunkar gözəlliyi, aydın diksiyası, məlahətli səsi ilə izləyicilərin qəlbinə yol tapdı.

Kinoda qazandığı uğurlar isə yaradıcılığının yeni səhifələrinə çevrildi, daha da şöhrətləndi, nurlu sənətkar imzasını tanıtdı. Ekrandakı Ana obrazları humanizmə, məhəbbətə, ülviyyətə çağırış notları idi sanki... Hamı onu Ana rollarının mahir ifaçısı kimi tanıdı. Əvəzsiz aktyor oyundakı Ananın bədii surətlərini böyüklər də sevdi, uşaqlar da... “Ögey ana” filmindəki Dilarə obrazı ona əfsanəvi şöhrət bəxş etdi.

Yaradıcılığı boyu gərgin əməyi ilə fərqli rollar yaratdı. Çəkiliş meydançalarına səhnədən gəlsə də, realist aktyor oyununda kino poetikasının ahəngi aydın duyulurdu. Milli kinomuzda üslubu, nəhayətsiz axtarışları ilə özünəməxsus aktyor məktəbinin təməlini qoydu. “Fətəli xan”da Xədicə, “Leyli və Məcnun”da Səlimə, “Əhməd haradadır”da Nərgiz, “Arşın mal alan”da Cahan xala, “Qanun naminə”də Zərintac kimi rolları milli kino sənətimizə bəxş etdiyi ən qiymətli töhfələrdir.

İlk diktoru olduğu Azərbaycan televiziyası da sənətkar taleyinə yeni bucaqdan işıq saldı. “Aygün” bədii televiziya filmində Aygün, “Topal Teymur” televiziya tamaşasında Dilşad kimi rolları yaradıcılığında silinməz iz qoydu. Bu sənətkarı indi də xatırlayanlar az deyil... Milli televiziyamızın ilk diktoru, unudulmaz rollar ifaçısı Nəcibə Məlikova!..

25 oktyabr 1921-ci ildə Bakının Buzovna kəndində ziyalı ailəsində dünyaya gəlib. Atası Haşım bəy Saqib publisist yazıları ilə dövrünün qəzet və jurnallarında tez-tez çıxış edib. O, Saqib təxəllüsü ilə aşiqanə qəzəllər də yazıb. Səməd Mənsur, Mikayıl Müşfiq, Əliağa Vahidlə yaxın dostluq münasibətləri olub. Haşım bəy Saqib, ömür-gün yoldaşı Xoşsima xanım övladlarının sağlam ruhda böyüməsinə, təlim-tərbiyəsinə xüsusi önəm veriblər.

Nəcibə Məlikova ilk təhsilini Buzovnada alır. Məktəbli ikən aktyor olmaq arzusu ilə yaşayır. Bakıda orta təhsilini bitirdikdən sonra Bakı Teatr Texnikumuna daxil olur. 1940-1943-cü illərdə Xalq artisti Fatma Qədrinin kursunda aktyor sənətinin sirlərinə yiyələnir. Təyinatla Gəncə Dövlət Dram Teatrında aktyor işləyir. Bu teatrın səhnəsində peşəkar aktyor kimi ilk sənət addımlarını atır.

Gəncə teatrında bir neçə il işlədikdən sonra Bakıya qayıdır. Ali təhsil almaq üçün Azərbaycan Dövlət Teatr İnstitutuna daxil olur. Adil İsgəndərov, Rza Təhmasib kimi sənətkarlardan ustad dərsləri alır. 1951-ci ildə institutu bitirir.

1952-ci ildən sənət taleyini Milli Dram Teatrına bağlayır. Müxtəlif illərdə teatrın səhnəsində klassik və müasir Azərbaycan dramaturqlarının, eyni zamanda dünya dramaturqlarının əsərlərində yaddaqalan rollarda çıxış edir. “Şeyx Sənan”da Xumar, “Səyavuş”da Firəngiz, “Kəndçi qızı”nda Ayxanım, “Büllur saray”da Qönçə, “Vaqif”də Xuraman kimi onlarca rollarda maraqlı və yaddaqalan obrazlar yaradır.

Nəcibə Məlikovanın sənət yolunu kinodan ayrı təsəvvür etmək çətindir. Ekran obrazları onun aktyor yaradıcılığının yeni inkişaf mərhələsidir. Tamaşaların böyük əksəriyyəti zamanında lentə köçürülmədiyindən bu gün Nəcibə Məlikovanın səhnə sənətkarlığını yalnız tədqiqatlarda, xatirələrdə görmək mümkündür. Bu baxımdan çəkildiyi filmlər onun aktyor sənətkarlığını özündə qoruyan ən qiymətli örnəklərdən biridir.

Nəcibə Məlikova ilk dəfə Yefim Dziqanın “Fətəli xan” filmində çəkiliş meydançasında görünür. Oynadığı Xədicə obrazı gənc aktrisanın çoxyönlü istedadını, sənətkarlıq səviyyəsini aydın göstərir. Dövrünün görkəmli aktyorları Ələsgər Ələkbərov, Leyla Bədirbəyli, Möhsün Sənani, Sidqi Ruhulla, Rza Təhmasibin çəkildiyi filmdə yadda qalmaq hər aktyora nəsib olmur. Lakin Nəcibə Məlikova bu çətin sınaqdan məharətlə çıxır. O illərdə Bakı sənət mühitində hələ kifayət qədər tanınmayan gənc aktrisa ifadəli oyunu ilə ekran uğuru qazanır.

“Ögey ana” filmindəki Dilarə obrazı Nəcibə Məlikovanın yaradıcılığında ən uca zirvələrdən biridir. Maraqlıdır ki, “Ögey ana”da yaşadığı acılar, ağrı və iztirablarla çox da uzaq olmayan illərdə qarşılaşır. Belə ki, aktrisa Gəncə teatrında işlədiyi zaman ömür-gün yoldaşını itirən bir nəfərlə ailə qurur. Nəcibə Məlikova onu saf məhəbbətlə sevir, yeganə oğluna doğma ana münasibəti bəsləyir. Dünyaya gələn övladına atası Haşım bəyin xatirəsinə ehtiram kimi Saqib adını verir. Qayınanası və ömür-gün yoldaşı Nəcibəni övladlara qarşı ayrı-seçkilik etməsində günahlandırırlar. Az sonra ailədə onun səhnəyə çıxmasına qadağa qoyulur. Səhnəni həyatı qədər sevən Nəcibə qurduğu ailə həyatına son qoyaraq oğlu Saqiblə Bakıya gəlir.

Nəcibə Məlikovanın ailə faciələrini Adil İsgəndərov kinorejissor Həbib İsmayılovla bölüşür. Və bu mövzuda ona film çəkməyi məsləhət görür. Mövzu Həbib İsmayılovun da sənətkar marağına səbəb olur. O, kinodramaturq Anna Yanla Adil İsgəndərovun təklif etdiyi mövzunu qələmə alır. Və düşünmədən Dilarə roluna Nəcibə Məlikovanı çəkməyi qərarlaşdırır. Kinorejissor sərrast seçimində yanılmır.

Nəcibə Məlikova Dilarənin iztirabları ilə həyatda üz-üzə gəldiyindən bu obraza ruhən çox yaxın idi. Lakin aktrisa ifa tərzində prototip çərçivəsində qalmır. Qüvvətli bədii ümumiləşdirmələrlə ülvi ana obrazını yaradır. Unudulmaz sənətkar çəkilişlərdə Dilarənin övlad sevgisini ön plana çəkir. Əlahəzrət sözün belə ifadəsində aciz qaldığı hissləri, duyğuları gözlərində, mimikalarında canlandırır.

O, İsmayılla yaranan mürəkkəb münasibətlərdə ana məhəbbətini, ana qürurunu şərəflə qoruyur. Nəcibə Məlikova—Dilarə ögey ana kimi deyil, doğma ana timsalında sonsuz tamaşaçı məhəbbəti qazanır.

İlk dəfə 9 dekabr 1958-ci ildə ekranlara çıxan “Ögey ana” əsl sənət hadisəsi olur. Qısa müddətdə filmə 21 milyondan artıq tamaşaçı baxır. 1959-cu ildə Kiyevdə keçirilən Ümumittifaq kino festivalında “Ögey ana” üçüncü mükafata layiq görülür. Əməkdar incəsənət xadimi, kinorejissor Həbib İsmayılovun bədii film janrındakı ekran debütünün uğurunda, heç şübhəsiz, Nəcibə Məlikovanın xüsusi yeri, sənətkar əməyi vardı...

İlk diktoru olduğu Azərbaycan televiziyası ilə Nəcibə Məlikova həyatı boyu yaxın yaradıcılıq münasibətlərində olur. 1960-cı ildə kinorejissor Kamil Rüstəmbəyovun quruluş verdiyi “Aygün” bədii televiziya filmində Nəcibə Məlikova baş qəhrəman — Aygün obrazını ustalıqla yaradır. Aygünlə aktrisanın həyatında səsləşən məqamlar olsa da o, bu obrazı bədii təfəkkürlə yeni yozumda təqdim edir.

Ömür-gün yoldaşının içkiyə qurşanması ilə Aygünün üzləşdiyi ağır tale Nəcibə Məlikovanın aktyor yaradıcılığında orijinal həllini tapır. O, ailə burulğanlarında çırpınan Aygünü həqiqi boyalarda əks etdirir. Poetik aktyor ifası ilə Aygünün saf məhəbbətinə, mərdliyinə, sədaqətinə izləyiciləri inandırmağı bacarır. Bu inam Nəcibə Məlikovanın yüksək sənətkarlığından, nəhayətsiz axtarışlarından, gərgin əməyindən qaynaqlanır.

1963-cü ildə Nəcibə Məlikova sənət taleyində xüsusi rol oynayan Adil İsgəndərovdan “Əhməd haradadır” filminə dəvət alır. Aktrisanın yaradıcılıq imkanlarına yaxşı bələd olan rejissor ona Nərgiz ananın rolunu həvalə edir. Ekranda, adətən, lirik-dramatik Ana rolları oynayan Nəcibə Məlikova bu filmdə yeni ampluada görünür. Yaradıcılıq üslubunun əsas xüsusiyyətlərindən biri kimi Nəcibə Məlikova Nərgizi canlı, həyati, realist planda yaradır. Nəcibə Məlikova obrazın psixoloji məzmununa, xarakterinə söykənərək komediya janrında yeni sənətkarlıq zirvəsi fəth edir. Onun ifasında milli kolorit olduqca qüvvətlidir.

Adətən, komik rolları oynayan aktyorlar tamaşaçıda gülüş yaratmaq üçün müxtəlif qrim ünsürlərinə meyil edirlər. Nəcibə Məlikova isə, əksinə, bu kimi vasitələrə əl atmır. Onun yaratdığı gülüş komik ştamplardan, sınanmış qəliblərdən çox uzaqdır. Nəcibə Məlikovanın ifa tərzində aktyor sənətkarlığı ilə aktyor texnikası eyni nöqtədə birləşir. İfadəli, yaddaqalan cizgilərlə izləyicilərdə mənalı, incə gülüş yaradır.

Unudulmaz sənətkarın aktyor oyununda diqqətçəkən cəhətlərdən biri də ekranda son dərəcə ciddi olmasıdır. Zahiri effektlərə uymayan Nəcibə Məlikova təbii komizmi ilə ali sənətkar məqsədinə nail olur.

“Əhməd haradadır” filmi keçmiş SSRİ Dövlət Kinematoqrafıyasında birmənalı qarşılanmır. Filmin ünvanına kəskin tənqidlər səslənir. Onun nümayiş sayına, uğuruna şübhə ilə yanaşırlar. Lakin film ekranlara çıxandan sonra qısa müddətdə bütün proqnozları alt-üst edir. “Əhməd haradadır” keçmiş sovet prokatında ən çox tamaşaçı toplayan filmlər sırasında yer alır.

“Əhməd haradadır” filmində Nəcibə Məlikova ilə tərəf-müqabil olan Əməkdar artist, kinorejissor Elxan Qasımovdan aldığım müsahibədən:

“Nəcibə Məlikova deyəndə ilk növbədə “Əhməd haradadır’’ filmini xatırlayıram. Çünki onunla 1962-ci ildə bu filmdə bərabər çəkilmişəm. Mən şofer Əhmədi, Nəcibə xanım isə Nərgiz xalanı oynayırdı. Nəcibə xanımla tanışlığım beləcə o filmdə başladı. Və uzun illər davam etdi. Ailəsi ilə, oğlu ilə ünsiyyətdə oldum.

55 il keçməsinə baxmayaraq, sənət taleyimə minnətdaram ki, nə yaxşı həmin rolu oynadım. Nəcibə xanım kimi gözəl bir aktrisa ilə tərəf-müqabil oldum. Filmin çəkilişlərində sanki nağıllar dünyasında idim. Bu dünya mənə ruh verdi. Nəcibə Məlikova tək deyildi axı... Məmmədrza Şeyxzamanov, Mustafa Mərdanov, Lütfəli Abdullayev, Ağahüseyn Cavadov, rejissor Adil İsgəndərov, bəstəkar Rauf Hacıyev, Sabit Rəhman kimi dramaturqla yaxın ünsiyyətdə oldum. Çəkilişlər ətrafındakı maraqlı söhbətlərimizi indi də unutmamışam. Nəcibə xanımla bağlı xatirələr çoxdur.

Heç kim onun 42 yaşında olmağına inanmırdı. Nəcibə xanımın çəkildiyi epizodlarda həmişə tamaşaçılar yığılardı. Hamı onu “Ögey ana” filmindəki Dilarə obrazı ilə çox yaxşı tanıyırdı. Maraqla kamera qarşısındakı məharətli aktyor oyununa baxırdılar. Təbii ki, hələ onu Nərgiz xala kimi tanımırdılar. Çəkilişləri izləyən yerli sakinlərin “Dilarə!”, “Ögey ana!”, “Nəcibə xanım!” kimi nidaları tez-tez eşidilirdi.

Əlbəttə, çəkilişlər zamanı gözlənilməz hadisələr də baş verirdi. Nəcibə xanım maşını sürərkən az qaldı qəza baş versin. Mən hadisənin qarşısını aldım...

Xatirələr çoxdur... Bu gün də fərəh duyuram ki, 55 il öncə Nəcibə xanımla bir filmdə çiyin-çiynə işləmişəm. O indi haqq dünyasındadır, amma sənəti yaşayır...”.

1965-ci ildə Xalq artisti, kinorejissor Tofiq Tağızadənin lentə aldığı “Arşın mal alan”da Nəcibə Məlikova Cahan xala roluna çəkilir. 20 il öncə ekranlaşdırılan bu əsərdə həmin rolu yüksək ustalıqla oynayan Münəvvər Kələntərli filmin bir qrup yaradıcı heyətilə birgə dövrünün ən yüksək ali mükafatına - SSRİ Dövlət mükafatına layiq görülmüşdü.

Özünəməxsus üslubda Nəcibə Məlikova Cahan xalanı zəngin xarakterik çalarlarla yaratmağa müvəffəq olur. Bu rolda Nəcibə Məlikovanın qazandığı uğurun başlıca səbəbi təqlidçilikdən uzaq olması, obrazı öz yozumunda təqdim edə bilməsidir.

Nəcibə Məlikovanın “Arşın mal alan” filmindəki Cahan xala obrazı nüfuzlu sənətşünasların rəylərində layiqli qiymətini tapır. Bu kimi rəylərdə Nəcibə Məlikovanın yüksək səviyyəsi, təbii ifası yeni ekran uğuruna çevrilir, “Arşın mal alan” filmi 1967-ci ildə Tbilisidə I Zaqafqaziya və Ukrayna respublikaları filmlərinin “Prometey-67” zona kinofestivalında “Ən yaxşı musiqili filmə görə” Gürcüstan SSR Bəstəkarlar İttifaqının Prizinə layiq görülür.

Unudulmaz sənətkar 10 iyun 1959-cu ildə Azərbaycan Respublikasının Əməkdar artisti, 1 iyun 1974-cü ildə Xalq artisti fəxri adlarına layiq görülüb.

Nəcibə Məlikova 27 iyul 1992-ci ildə vəfat edib. Məzarı ikinci Fəxri xiyabandadır.

İllər keçsə də Nəcibə Məlikovanın özünəməxsus yeri milli kino tariximizdə aydın görünür. İştirakı ilə çəkilən filmlərə izləyicilər maraqla baxır. Onun misilsiz aktyor oyunu, ifadə boyaları gözəlliyinə, təravətinə xüsusi bir rəng qatır. Nəcibə xanıma unudulmazlıqla, əbədi sevgi bəxş edir.

Nəcibə Məlikova sənətinin ənənələri bu gün də yeni bir məzmunda yaşayır. Milli kinomuzun sabahına uzanan enişli-yoxuşlu yollarda işığını, nurunu əsirgəmir...

Hatəm ƏSGƏROV

Respublika.- 2018.- 27 noyabr.- S.6.