Alimlərin 2018- ci il üzrə əldə etdiyi elmi nəticələr gələcəyə nikbin baxmağa əsas verir

Akademik Akif Əlizadə: “Dördüncü sənaye inqilabının meydana gətirdiyi müasir reallıqlar şəraitində biliklər iqtisadiyyatının qurulması cəmiyyətdə, o cümlədən elektron informasiya mühitində əvvəlki dövrlərdən fərqli yeni sosial, demoqrafik, siyasi, iqtisadi, psixoloji münasibətlərin meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur. Bu da öz növbəsində əmək bazarının modernləşdirilməsini, süni intellekt texnologiyalarının geniş tətbiqini, bir sıra elektron sosial institutların yaradılmasını, proqram sənayesinin və kosmik infrastrukturun formalaşmasını, həmçinin informasiya təhlükəsizliyinin müasir texnologiyalar əsasında təmin edilməsi üzrə yeni effektiv üsullarının tətbiqini və bu sahələr üzrə yüksəkixtisaslı peşəkar kadrların hazırlanmasını günün başlıca tələbinə çevirmişdir”.

Müsahibimiz Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının prezidenti, akademik Akif Əlizadədir.

– Akif müəllim, öncə müsahibəyə razılıq verdiyinizə görə Sizə dərin təşəkkürümüzü bildiririk. İlk növbədə zəngin və mənalı ömür yolunuza qısaca bir nəzər salmaq oxucularımız üçün maraqlı olardı.

– Mən ilk gənclik çağlarından taleyimi elmə, müqəddəs elm məbədi Elmlər Akademiyasına bağlamışam. Bu gündən çevrilib geriyə baxarkən həyat bioqrafiyamın bir-birindən çox da uzaq zaman məsafəsində olmayan aşağıdakı tarixləri gözlərim önündən gəlib keçir: 1961-ci ildə geologiya-mineralogiya elmləri namizədi, 1969-cu ildə geologiya-mineralogiya elmləri doktoru, 1970-ci ildə Geologiya İnstitutunun direktor müavini, 1976-cı ildən bu günə kimi həmin institutun direktoru, 1980-ci ildə AMEA-nın müxbir üzvü, 1989-cu ildə AMEA-nın həqiqi üzvü, 1990-cı ildə AMEA Yer Elmləri Bölməsinin akademik-katibi, 2007-ci ildə AMEA-nın vitse-prezidenti və nəhayət, 2013-cü ildən AMEA-nın prezidenti...

Əlbəttə, bu tarixlərdə ifadə olunan ömür yolunun milli və ictimai miqyasda faydalılıq əmsalını başqaları daha dəqiq qiymətləndirə bilər. Mən isə keçib gəldiyim ömür yoluna nəzər salarkən yalnız bir məqamı qeyd etmək istərdim: ilk gənclik illərindən bu günə qədər həyatımın bütün mərhələlərində mənim fəaliyyətimi yalnız və yalnız elmə sonsuz sevgi və sadiqlik stimullaşdırmışdır. Hər bir kəsin fəaliyyətinin strateji məqsədini, amalını ifadə edən bir həyat kredosu olur. Mənim həyat kredomu isə aşağıdakı şeir parçası daha dəqiq ifadə edir:

Cahanda hansı sərvət təsadüf etsə mənə,

Səcdə etməkdəyəm yalnız elmi-ürfanə.

Fəqət budur şöhrətim, izzətim, cənnətim mənim,

Həyatda ən böyük məqsədim mənim!

Mən Azərbaycan gəncliyinə müraciətlə demək istəyirəm ki, yalnız elmə olan sonsuz sevgi onun bütün ağrı-acısına dözməkdə, onun çətin yollarında mətanətlə addımlamaqda insana ən böyük yardımçı olur. Mən bütün Azərbaycan gəncliyinə belə bir sevgi və sədaqət arzulamaq istəyirəm.

– Hazırda respublikamızda elmi fəaliyyət sahəsi özünün ən mühüm dövrlərindən birini yaşayır. Cənab Prezident İlham Əliyev ötən ay respublika üzrə elmi fəaliyyət sahəsində struktur dəyişikliyi aparılması ilə bağlı Fərman imzalamışdır. Yəqin ki, bu, elmi infrastrukturun daha effektiv təşkili üçün mühüm imkanlar açır.

– Heç şübhəsiz ki, belədir. Ölkə Prezidenti cənab İlham Əliyevin Fərmanında mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlarının, habelə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının strukturuna daxil olan elmi qurumların fəaliyyətində səmərəliliyi artırmaq və onların idarə edilməsini təkmilləşdirmək üçün müvafiq tədbirlərin həyata keçirilməsi nəzərdə tutulur. Hesab edirik ki, fərman respublika üzrə elmi infrastrukturun optimallaşdırılması, onun idarə edilməsinin təkmilləşdirilməsi, nəticədə elmin, cəmiyyətin sosial-iqtisadi inkişafında rolunun artırılması istiqamətində olduqca mühüm əhəmiyyətə malikdir. Elmi fəaliyyət sahəsində köklü islahatların həyata keçirilməsinə əlverişli şərait və imkanlar yaradan fərman həm də AMEA qarşısında mühüm vəzifələr müəyyənləşdirir. Artıq hər bir elmi müəssisə, şöbə, laboratoriya, hətta ayrı-ayrı fərdlər qarşısında duran vəzifələrə yenidən baxılmalıdır. Onların araşdırdıqları problemlər və prioritetlər biliklər cəmiyyəti quruculuğuna, müasir dünyanın çağırışlarına, həmçinin ölkənin sosial-iqtisadi və mədəni-mənəvi inkişaf tendensiyalarına uyğun olaraq yenidən müəyyənləşdirilməlidir. Yalnız bundan sonra, qarşıya qoyulan yeni vəzifələr, prioritet elmi istiqamətlər kontekstində elmi qurumların strukturunun təkmilləşdirilməsi və idarə edilməsinin optimallaşdırılması istiqamətində əsaslı tədbirlər həyata keçirilməlidir. Yəni yeni strukturu elmin müasir prioritetləri müəyyənləşdirməlidir. Fundamental və tətbiqi tədqiqatların səmərəliliyinin artırılması, xüsusən innovativ tutumlu elmi araşdırmaların genişləndirilməsi üçün qarşıda duran digər əsas vəzifələrdən biri də intellektual əmək resurslarından daha səmərəli istifadə edilməsidir. Bu baxımdan elmi işçilərin attestasiyasının və səmərəli yerləşdirilməsinin təmin edilməsi də vacib məsələlərdəndir.

Artıq bu istiqamətdə Akademiyada fəaliyyətə başlanılmışdır. Müvafiq komissiya yaradılmışdır. Hazırda komissiya elmi müəssisələrdən təkliflərin toplanılması və analizi ilə məşğuldur. Bu proses bitdikdən sonra yekun təklif hazırlanacaqdır.

– Son zamanlar geniş müzakirə olunan məsələlərdən biri də yüksəkixtisaslı kadrların hazırlanması, onların attestasiyası, həmçinin dissertasiyaların ekspertizasının təkmilləşdirilməsi sahəsində müəyyən islahatların həyata keçirilməsidir. Bu barədə də fikirləriniz oxucularımız üçün olduqca maraqlı olardı.

– Çox vacib bir məsələyə toxunursunuz. Yüksəkixtisaslı kadr hazırlığı, onların attestasiyası, o cümlədən dissertasiyaların müasir tələblər səviyyəsində ekspertizası elmi fəaliyyət sahəsində olduqca vacib məsələlərdir. Mən hesab edirəm ki, bu məsələyə kompleks yanaşmaq lazımdır. Elmin idarə olunması ilə əlaqədar qarşıya qoyulmuş məsələlərin böyük bir qismi əsasən, elektron elmə aiddir. Bu istiqamətdə kompleks tədbirlərin yüksək keyfiyyətdə və beynəlxalq tələblərə uyğun həyata keçirilməsi üçün “Azərbaycan Respublikasında elektron elmin inkişafına dair Milli Strategiya”nın və Dövlət Proqramının qəbul olunmasını məqsədəuyğun hesab edirik.

Bundan əlavə, hesab edirik ki, qabaqcıl ölkələrin təcrübəsindən istifadə edərək elmi və elmi-pedaqoji kadrların attestasiyası prosesinin tələblərin artırılması şərtilə sadələşdirilməsinə ehtiyac vardır. Digər vacib bir məsələ plagiatlıqla bağlı zəruri normativ-hüquqi bazanın yaradılmasıdır. ümumiyyətlə, ölkədə elmi tədqiqatların qeydiyyatını həyata keçirən, statistik, analitik və elmmetrik təhlillərin aparılmasına imkan verən vahid “İntellektual İnformasiya Sistemi”nin yaradılması, hesab edirik ki, məqsədəuyğun olardı.

Həmçinin, bu istiqamətdə digər bir mühüm məsələ doktoranturaların yaradılması, fəaliyyət qaydaları, fəaliyyətinin nəticələrinə görə məsuliyyət tədbirlərinin müəyyən edilməsi, ekspertiza prosesində iştirak edən alimlərin mənəvi və hüquqi məsuliyyətlərinin artırılması, ixtisasların nomenklaturasının və şifrlərinin formalaşdırılması prosesinin beynəlxalq norma və tələblərə uyğunlaşdırılmasıdır.

– Akif müəllim, əgər mümkündürsə, sonuncu qeyd etdiyiniz məsələ ilə bağlı, respublika üzrə tədris olunan və yüksəkixtisaslı kadrlar hazırlanan ixtisas və fənn sahələri ilə bağlı nisbətən geniş məlumat verməyinizi xahiş edərdik.

– Böyük məmnuniyyətlə. Dünyanın inkişaf etmiş ölkələrinin təcrübəsi sübut edir ki, dördüncü sənaye inqilabının meydana gətirdiyi müasir reallıqlar şəraitində biliklər iqtisadiyyatının qurulması cəmiyyətdə, o cümlədən elektron informasiya mühitində əvvəlki dövrlərdən fərqli, yeni sosial, demoqrafik, siyasi, iqtisadi, psixoloji münasibətlərin meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur. Bu da öz növbəsində əmək bazarının modernləşdirilməsini, süni intellekt texnologiyalarının geniş tətbiqini zəruri edir. Həmçinin bir sıra elektron sosial institutların yaradılmasını, proqram sənayesinin və kosmik infrastrukturun formalaşmasını, həmçinin informasiya təhlükəsizliyinin müasir texnologiyalar əsasında təmin edilməsi də zəruridir.

Dünyanın yeni reallıqlarına uyğun olaraq, müasir şəraitdə elm və təhsil də öz inkişafının əvvəlki dövrlərdən tamamilə fərqli yeni mərhələsinə qədəm qoymuşdur. Hazırda eimi-texnoloji potensialın cəmiyyətin sosial-iqtisadi inkişafında rolu olduqca artmışdır. Bu da yüksək texnologiyaların sürətli inkişafı və tətbiqi, yeni keyfiyyətli elmi-innovativ idarəetmə üsullarının genişlənməsi ilə müşayiət olunur. Belə bir şəraitdə bir sıra yeni multidissiplinar ixtisas və fənn sahələri üzrə peşəkar kadrlara tələbatın artması tam bir reallıqdır. Hazırda qeyd olunan yeni multidissiplinar elmi ixtisas sahələri üzrə peşəkar kadrların hazırlanması dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində beynəlxalq rəqabət qabiliyyətinin artırılması baxımından ən mühüm amillərdən biri hesab olunur.

Qeyd olunanlar, həmçinin respublikamızda yüksək texnologiyaların tətbiqi şərtilə qeyri-neft sektorunun inkişafı, müasir kənd təsərrüfatının formalaşdırılması, bazar münasibətlərinin modernləşdirilməsi ali təhsil sistemində tədris olunan fənlərin, həmçinin yüksəkixtisaslı kadrların hazırlanması üzrə elm sahələrinin məzmunun əsaslı olaraq yeniləşdirilməsi və müasir tələblərə cavab verən kadrların hazırlanması zərurətini meydana çıxarmışdır. Oxucularda aydın təsəvvür olsun deyə bu yeni ixtisas sahələrindən bir neçəsinin adını qeyd etmək istərdim. Proqram mühəndisliyi, informasiya təhlükəsizliyi, linqvistik informatika, sosial antropologiya, psixolinqvistika, hesablama kimyası, kvant fizikası, biofizika, süni intellekt, gen mühəndisliyi, bioloji antropologiya, paleoantropologiya, təbii dilin kompüter emalı, riyazi iqtisadiyyat, geoinformatika, riyazi psixologiya, sosial mühəndislik, etnobotanika, bioinformatika və s. Hesab edirik ki, qeyd olunan bu istiqamətlərdə Azərbaycanda da peşəkar kadrların hazırlanması artıq günün tələbidir. Məlumat üçün bildirim ki, biz artıq bu barədə ölkə rəhbərliyinə də müraciət etmişik.

– Hazırda Akademiyada hesabatlar dövrüdür. Bizə məlumdur ki, akademiyanın elmi bölmələri üzrə hesabatlar Rəyasət Heyəti iclaslarında dinlənilmiş və geniş müzakirə edilmişdir. Akademiyanın 2018-ci ildəki elmi və elmi-təşkilati fəaliyyətini necə dəyərləndirirsiniz. Əldə olunan nəticələri müasir tələblər baxımından qənaətbəxş hesab etmək olarmı?

– Qeyd etdiyiniz kimi, biz yanvar və fevral aylarında müəyyən bir ardıcıllıqla Akademiyanın elmi bölmələrinin hesabatlarını dinlədik, geniş müzakirələr apardıq, müvafiq qərarlar qəbul etdik. İlk növbədə onu qeyd etmək istərdim ki, bu il biz, ilk dəfə olaraq hesabatların qəbulunda ciddi bir dəyişikliyə, daha doğrusu, yeniliyə imza atdıq. Qərara gəldik ki, yalnız bölmə akademik-katiblərini deyil, həm də 2018-ci ildə bölmələr üzrə əldə edilmiş mühüm elmi nəticələrin müəlliflərini dinləyək. Hesab edirəm ki, bu yanaşmamız özünü doğrultdu. Müzakirələr prosesində məlum oldu ki, 2018-ci ildə alimlərimiz tərəfindən, həqiqətən də əhəmiyyətli mühüm nəticələr əldə edilmişdir. 2018-ci ildə əldə edilən nəticələr gələcəyə nikbin baxmağa əsas verir.

Elm olduqca spesifik sahə olduğundan, əlbəttə bu elmi nəticələrin geniş şərhi, bəlkə də oxucularımız üçün bir az yorucu olardı. Lakin mən onlardan ən zəruri hesab etdiyim bir neçəsini qeyd etmək istərdim.

Məsələn, ilk növbədə fizika elmi istiqamətində Manqan, Bismut və Tellur laylı kristalı timsalında materiyanın yeni topoloji halının - antiferromaqnit topoloji izolyatorun mövcudluğu isbat edilmişdir.

Siz yaxşı bilirsiniz ki, Azərbaycanda riyaziyyat həmişə aparıcı elm sahələrindən biri olmuşdur. Çox sevindirici haldır ki, bu ənənələr bu gün də davam etməkdədir. Ötən hesabat ilində Riyaziyyat və Mexanika İnstitutunda xətti fazaya malik eksponent sistemin Morri tip fəzalarda bazislik xassələrinin öyrənilməsi üçün Riman sərhəd məsələsi metodu işlənilib və bu sistemin bazislik xassələri üçün zəruri və kafi şərtlər alınmışdır.

Növbəti mühüm nəticə İKT sahəsi ilə bağlıdır. Müasir qloballaşan və virtuallaşan dünyada İKT dünyanın inkişaf etmiş ölkələri üçün prioritet sahələrdən birini təşkil edir. Qürur hissi ilə qeyd etmək istərdik ki, Azrbaycanda İKT-nin inkişafı bu gün yüksək səviyyədədir. 2018-ci ildə əldə etdiyimiz uğurların bir qismi də bilavasitə İKT sahəsinə aiddir. Belə ki, ötən il İnformasiya Texnologiyaları İnstitutunun alimləri tərəfindən elektron dövlət mühitində terrorizmlə əlaqəli fəaliyyətin aşkarlanması üçün istifadəçi şərhlərinin sentiment analizi əsasında yeni xüsusi yanaşma təklif olunmuşdur. Hesab edirik ki, hazırkı dövrdə, virtual mühitdə yeni sosial münasibətlərin formalaşdığı bir şəraitdə bu mühüm elmi nəticə böyük tətbiqi əhəmiyyətə malikdir.

Biz dünyanın yeni elmi çağırışlarına və ölkəmizin sosial-iqtisadi inkişaf tendensiyalarına uyğun olaraq Akademiyada bir sıra yeni institutlar açmışıq. Onlardan biri də sırf multidissiplinar elmi problemlər üzrə fəaliyyət göstərən Biofizika İnstitutudur. Yeni yaranmasına baxmayaraq, ötən il biofizika elmi istiqamətində çalışan alimlərimizin də nəticələri sevindiricidir. Həmin institutda EPR spektroskopiya metodunun istifadəsi ilə ultrabənövşəyi şüaların təsiri altında yaranan sərbəst radikalların rekombinasiyası fibroin zülalının quru və hidrasiya olunmuş halında tədqiqi ilə zülalın müxtəlif dinamik modları müəyyən edilmişdir. Əldə olunan bu nəticənin də mühüm tibbi-praktiki əhəmiyyəti vardır.

– Akif müəllim, Siz həm də respublikamızın görkəmli geoloq alimlərindən birisiniz. Qırx ildən artıq bir müddətdə AMEA-nın Geologiya və Geofizika İnstitutuna rəhbərlik edirsiniz. Rəhbərlik etdiyiniz İnstitut üzrə, ümumiyyətlə yer elmləri sahəsi üzrə 2018-ci ildə əldə edilmiş elmi nailiyyətlər barədə danışarkən ilk növbədə nələri qeyd etmək istərdiniz?

– Qeyd etdiyiniz kimi, Azərbaycanda geologiya elminin zəngin və şərəfli tarixi vardır. Heç şübhəsiz, Azərbaycanımızın bugünkü sosial-iqtisadi inkişafının, ölkəmizin çiçəklənməsinin əsasında bilavasitə geoloq alimlərimizin zəngin yeraltı sərvətlərin kəşfi sahəsində nailiyyətləri dayanır. Təqdirəlayiq haldır ki, geologiya və geofizika sahəsində bu elmi ənənələr bu gün də davam etməkdədir. Bunun nəticəsidir ki, 2018-ci ildə də Geologiya və Geofizika İnstitutunda bir sıra xüsusi elmi və tətbiqi əhəmiyyətə malik olan nəticələr əldə edilmişdir. Onlardan bir neçəsini qeyd etmək istərdim. Birincisi, geoloq alimlərimiz tərəfindən qeyri-klassik elastodinamika nəzəriyyəsi əsasında geoloji mühitin deformasiyasının müxtəlif elastiki potensiallarla modelləşdirərək onlarda yayılan elastiki dalğaların sürətlərinin deformasiya parametrindən analitik asılılıqları alınmışdır. Bu, xüsusi fundamental-elmi əhəmiyyətə malik olan bir yenilikdir. Geoloqlarımızın digər bir uğuru İsveçrənin, Rusiyanın və qonşu Gürcüstanın alimləri ilə birgə apardıqları tədqiqatlardır. Alimlərimiz beynəlxalq qrupda fəaliyyət göstərməklə geoloji pilitələr tektonikası mövqeyindən alp geodinamikası nəzərə alınmaqla Alp-Himalay qırışıqlıq qurşağının Qaradəniz-Xəzər seqmentinin müasir strukturunu və müxtəlif yaşlı struktur-maddi komplekslərin ərazi paylanma qanunauyğunluqlarını əks etdirən GİS-əsaslı rəqəmsal xəritəni tərtib edilmişdir.

– Ötən il Humanitar Forumda Siz qeyd etdiniz ki, yaşadığımız XXI əsr biologiya əsridir. Dünyanın simasını dəyişən bir sıra nailiyyətlər bilavasitə biologiya elmində edilən kəşflərin nəticəsidir. Azərbaycanda biologiya elminin inkişafı müasir dünyanın çağırışlarına nə dərəcədə cavab verir?

– Adətən XX əsri fizika əsri adlandırırdılar. Bu, həmin əsrdə sivilizasiyanın simasını dəyişən hamıya məlum fizika sahəsindəki böyük nailiyyətlərlə əlaqədardır. Alimlər yekdiliklə güman edirlər ki, XXI əsr isə biologiya əsri olacaq. Artıq biologiya fizikanı üstələyib. Biologiya ilə bağlı olan elm və istehsal sahələrində daha çox insan çalışır, biologiya üzrə dünyada edilən kəşflərin nəticələri möhtəşəm və fantastikdir, bioloji elmi tədqiqatların büdcəsi bu gün başqa elm sahələrinə çəkilən xərclərdən bir neçə dəfə artıqdır. İqtisadi nəticələr və onların insan rifahına təsiri baxımından biologiya get-gedə daha çox sanbal və nüfuz əldə edir. Az bir zaman keçəcək və canlı strukturların avtomat-analizatorları biologiyada elə bir çevriliş edəcək ki, bunu 300 il bundan qabaq optik mikroskop, 35-40 il bundan qabaq isə elektron mikroskop etmişdi. Tamamilə aydındır ki, ən perspektiv gələcəyə malik olan maşın biologiyası dövrü, zənnimizcə, yaxındadır. Fikirlərimə əlavə olaraq onu demək istəyirəm ki, yüksək informasiya-kommunikasiya texnologiyaları, fərdi kompüterlər, GPS naviqasiya və rəqəmsal smart cihazlar bu gün artıq bizim məişətimizə daxil olaraq, adi ev texnikasına çevrilmişdir. Tam əminliklə demək olar ki, növbəti 50 ildə bəşəriyyət biotexnologiyaların ev şəraitinə tətbiqinin şahidi olacaqdır. Bunun həyata keçirilməsinə gen mühəndisliyi, biotəbabət, molekulyar biologiya və b. sahələrdə əldə edilmiş uğurlar imkan verəcəkdir.

Azərbaycanda biologiya və tibb elmlərinin zəngin ənənələri olmuşdur. Bu ənənələr bu gün də uğurla davam etdirilir. Buna misal olaraq, ötən il Akademiyanın Molekulyar Biologiya və Biotexnologiyalar İnstitutunda alimlərimiz tərəfindən müəyyən bir genin tam nukleotid ardıcıllığı “Xromosom üzərində addımlama” metodu ilə xarakterizə edilmiş və geni amplifikasiya etməyə imkan verən spesifik Nested PZR test metodu işlənilib hazırlanmışdır. Bundan əlavə, həmin institutda izotropik temperatur faktorunun statistik analiz modeli qurulmuş və onun əsasında zülal quruluşlarının validasiya metodu işlənilib hazırlanmışdır. Mən bu nəticələri yüksək qiymətləndirirəm. Hesab edirəm ki, bu elmi nəticələr Azərbaycan elminin dünya səviyyəsinə çıxarıla bilən nailiyyətləridir. Həm də sevindirici haldır ki, bu müasir tədqiqatlar təcrübəli alimlərimizin rəhbərliyi ilə əsasən gənc alimlər tərəfindən həyata keçirilmişdir.

Genetik Ehtiyatlar İnstitutunun elmi nəticələri də təqdirəlayiqdir. İnstitutda yabanı və mədəni üzüm, nar və yemiş genotiplərinin molekulyar markerlərlə identifikasiyası zamanı Azərbaycanın üzüm və nar bitkilərinin ilkin əmələgəlmə və mədəniləşdirilmə mərkəzi olması sübut edilmiş, yemiş kolleksiyasının isə yüksək genetik variasiyaya malik olması müəyyən edilmişdir. İlk dəfə olaraq pambıq bitkisində xromosom introqressiyası həyata keçirilmiş və onların əsasında yaradılmış genotiplər unikal germplazm kimi qeydiyyatdan keçmişdir.

– Akif müəllim, bizə yaxşı məlumdur ki, Azərbaycanda olduqca zəngin ənənələri olan elm sahələrindən biri kimyadır. Maraqlıdır, bu ənənələr bu gün necə, qorunub-saxlanılırmı?

– Əlbəttə. Bu ənənələrin saxlanılmasının nəticəsidir ki, ötən il kimyaçılar tərəfindən bir sıra nəticələr əldə edilmişdir. Məsələn, nanoölçülü katalizatorların iştirakı ilə təbii qazın hidrogen və arqon mühitində yüksək (8500 C) temperatur pirolizi vasitəsilə nanoboruları alınmışdır.

Kimyaçılarımızın və bioloqlarımızın şərikli tədqiqatları nəticəsində dərman preparatı səviyyəsində potensiala malik Altsheymer və qlaukoma xəstəliklərin yaranmasına və inkişafına təsir göstərən bəzi fermentlərə qarşı yeni birləşmələr tədqiq edilmişdir.

– Bilirik ki, ictimai və humanitar elmlər hər bir xalqın tarixinin, mədəniyyətinin, ictimai fikir xəzinəsinin öyrənilməsi, milli ideoloji məsələlərin həlli baxımından xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Oxucularımız üçün maraqlı olardı, 2018-ci ildə humanitar və ictimai elmlər sahəsində hansı nəticələr əldə edilmişdir?

– Bu suala mən bir əz ətraflı cavab vermək istərdim. Dünya ictimaiyyəti humanitar tədqiqatların inkişafından da çox şey gözləyir. Sirr deyil ki, elmi-texniki tərəqqi bizim ətraf aləmə münasibətimizi köklü şəkildə dəyişmişdir. Elmi-tədqiqatların iqtisadi məqsədəuyğunluğu, daha aydın desək, gəlir və qazanc əldə etmək fonunda humanitar elmlər rəqabətə dözmür. Bununla bağlı olaraq, təhsil və elmin qarşısında çətin seçim durur: nəyə üstünlük verməli — praktik vəzifələri yerinə yetirməyə hazır olan dar texniki mühəndis profilli mütəxəssislərin, yoxsa gələcəyi anlamaq, qabaqcadan görmək və yaratmaq qabiliyyətinə malik olan daha geniş dünyabaxışlı eruditlərin hazırlanmasına?

Təəssüf ki, hər yerdə, xüsusən inkişaf etmiş ölkələrdə humanitar elmlərə hazırda bir qədər az diqqət ayrılır. Bir tərəfdən texniki sahələrin nümayəndələri bu elmlərə nadir hallarda müraciət etdiyindən onların tətbiq dairəsi getdikcə daralır. Digər tərəfdən bir sıra ölkələrdə humanitar fənlərin tədrisinə və humanitar profilli elmi-tədqiqat işlərinə ayrılan vəsait tədricən ixtisar olunur.

Tamamilə təbiidir ki, bugünkü dünyanı anlamaq üçün mədəniyyət istiqamətinə diqqət artırılmalıdır. Təbiidir ki, söhbət yüksək inkişaf etmiş, çoxdilli, zəngin tarixə malik olan mədəniyyətdən, öz köklərinə qayğı ilə yanaşan və gələcəyə daha uğurlu baxan, bu günü daha dərindən təhlil etməyə çalışan mədəniyyətdən gedir. Bu baxımdan, dərin və hərtərəfli biliklərə əsaslanan belə mədəniyyət inkişafını humanitar elmlər sahəsində tədqiqat aparmadan təmin etmək mümkün deyil.

Hər il olduğu kimi, 2018-ci ildə də ictimai və humanitar elmlər sahəsində bir sıra nailiyyətlər əldə edilmişdir. Bunlardan ilk növbədə Ədəbiyyat İnstitutunda “Ədəbiyyatda Heydər Əliyev obrazı: tarixi gerçəklikdən ideala” monoqrafiyasını qeyd etmək istərdim. Monoqrafiyada ilk dəfə olaraq ulu öndər Heydər Əliyevin ədəbiyyatda bədii obrazının yaradılması məsələlərindən söz açılmış, görkəmli sənətkarların və yeni ədəbi nəsillərin ədəbiyyatın müxtəlif janrlarında bu istiqamətdəki yaradıcılıq axtarışları geniş tədqiq və təhlil olunmuş, elmi-nəzəri ümumiləşdirmələr aparılmışdır.

Humanitar və ictimai elmlər sahəsində ötən ilin mühüm elmi nəticələrindən biri kimi Ramiz Mehdiyevin “Qriqorian kilsəsi Səfəvilər dövlətinə qarşı casusluq aləti kimi” kitabının nəşrini xüsusi qeyd etmək istərdim. Kitabda Qərb dövlətlərinin əlində Səfəvilər dövlətinə qarşı casusluq, şantaj və separatizm vasitəsinə çevrilmiş Qriqorian kilsəsinin kəşfiyyat və siyasi-ideoloji fəaliyyətini tutarlı tarixi materiallar əsasında elmi cəhətdən əsaslandırmışdır. Alim missionerlərin tarixən Şərq ölkələrində dini missiya adı altında siyasi fəaliyyət apardıqlarını, agentura şəbəkəsi üçün qeyri-millətlərin seçildiyini və əldə olunan məlumatların Vatikana göndərildiyini diqqətə çatdırmışdır. Kitabda tarixi faktlarla ermənilərin Səfəvilər hakimiyyətinə qarşı casusluq etməsi sübuta yetirilmişdir.

Ötən il tarixçi alimlərimizin də uğurları diqqətəlayiqdir. Tarixçi alimlərimiz tərəfindən təkzibolunmaz ilkin mənbələr əsasında İrəvan xanlığının Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsi olduğu sübut edilmiş, İrəvan xanlığı əhalisinin etnik tərkibi ilkin mənbələr əsasında araşdırılmış və erməni müəlliflərinin xanlığın xristian əhalisi barədə uydurma fikirləri ifşa olunmuşdur.

İqtisadçı alimlərimizin də bir uğurunu qeyd etmək istərdim. İqtisadiyyat İnstitutunda alimlərimiz tərəfindən “Post-neft iqtisadiyyatının meyarları” adlı elmi-tədqiqat işində ilk dəfə olaraq, post-neft iqtisadiyyatına keçidin meyarları astana göstəriciləri şəklində ifadə olunmuşdur. Bu göstəricilər əsas götürülməklə Azərbaycanda post-neft iqtisadiyyatı quruculuğunun mümkün ssenariləri hazırlanmışdır.

Ötən ildə folklorşünas alimlərimizin multidissiplinar istiqamətli işləri də təqdirəlayiqdir. Folklorşünas alimlərimiz tərəfindən Azərbaycanda ilk dəfə olaraq sosial-antropoloji yanaşma əsasında folklorun funksional strukturunun, psixoanalitik semantikasının, İnternet mühitindəki folklor proseslərinin multidissiplinar analizi aparılmış, bu istiqamətdə bir sıra yeni elmi nəticələr əldə edilmişdir.

– Akif müəllim, bizə yaxşı məlumdur ki, elm və təhsilin inteqrasiyası Sizin rəhbərliyinizlə Akademiyada həyata keçirilən islahatların mühüm istiqamətlərindən birini təşkil edir.

– Tamamilə doğrudur. Akademiyada elm və təhsilin vahid sosial institut kimi formalaşması əsas vəzifələrdən biri kimi qarşıya qoyulmuşdur. Son illər Akademiyada kadr hazırlığı sisteminin müasir standartlara uyğun olaraq təkmilləşdirilməsi, elmi-tədqiqat işlərinin nəticələrinin tədris prosesində tətbiqi, multidissiplinar biliklərin tədris olunması istiqamətində bir çox mühüm işlər görülmüşdür.

Yüksəkixtisaslı kadr hazırlığı sahəsində elm və təhsilin inteqrasiyasına daha səmərəli nail olmaq, ölkəmizin yüksəkixtisaslı mütəxəssislərə və elmi kadrlara artan tələbatını ödəmək məqsədilə ölkə rəhbərliyinin dəstəyi sayəsində AMEA-da magistratura yaradılmışdır. Dörd ildir ki, bir çox prioritet ixtisaslar üzrə qəbul həyata keçirilməkdədir. Artıq magistratura təhsili Akademiyanın əsas təhsil istiqamətlərindən birini təşkil edir. Bizdə magistratura təhsilinin əsas özəlliklərindən biri tədqiqat istiqamətini xüsusi olaraq nəzərə almaqdır. Magistrlərə verilən təhsil elə istiqamətdə qurulur ki, onlar ciddi olaraq tədqiqatçılıq vərdişlərinə yiyələnə bilsinlər. Biz magistrlərimizi gələcəyin peşəkar alimləri kimi görmək arzusundayıq və təhsili də bu istiqamətdə təşkil edirik. Bax, bu cəhət Akademik magistraturanı fərqləndirən əsas özəlliklərdəndir.

– Müasir zamanın əsas tələblərindən biri də innovativ fəaliyyətin genişləndirilməsidir. Bilirik ki, bu Akademiyanın son illər əldə etdiyi uğurların bir hissəsi də bu sahə ilə bağlıdır.

– Sualınıza cavab olaraq ilk növbədə onu qeyd etmək istərdim ki, 2018-ci ildə innovasiya fəaliyyəti infrastrukturunun inkişaf etdirilməsi, o cümlədən texnoparklar, texnoloji mərkəzlər, biznes inkubatorları şəbəkəsinin genişləndirilməsi innovasiya sisteminin formalaşdırılmasının mühüm istiqamətlərindən birini təşkil etmişdir. Bu istiqamətdə də bir sıra uğurlar əldə edilmişdir. Bu baxımdan AMEA-da elmlə istehsalat arasında birbaşa əlaqənin yaradılması, təcrübə və təcrübə-sənaye miqyasında yeni texnoloji proseslərin mənimsənilməsi, eyni zamanda neft-kimya, kimya və texniki təyinatlı məhsulların istehsalı və satışı üzrə bir sıra texnoparklar, təsərrüfathesablı müəssisə və zavodlar yaradılmışdır.

Bilirsinizmi, AMEA-nın elmi müəssisələri Respublika Prezidenti tərəfindən təsdiq olunmuş iyirmiyə yaxın Dövlət Proqramının həyata keçilməsində yaxından iştirak edir. Ən müxtəlif sosial-iqtisadi və mədəni-mənəvi sahələri əhatə edən bu Dövlət proqramlarında respublika elmi potensialının yaxından iştirakı olduqca təqdirəlayiqdir.

İnnovativ fəaliyyətlə bağlı digər bir mühüm məsələni də qeyd etmək istərdik. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 8 noyabr 2016-cı il tarixli Sərəncamı ilə AMEA-da Yüksək Texnologiyalar Parkı yaradılmışdır. Elm və biznesin qovuşduğu AMEA-nın Yüksək Texnologiyalar Parkı yarandığı gündən Akademiyada innovasiya ekosisteminin inkişafı istiqamətində bir çox layihələrin uğurla həyata keçirilməsinə nail olmuşdur. AMEA Yüksək Texnologiyalar Parkında çalışan gənc alimlər startap müsabiqələrində fəal iştirak edirlər. Həmin Texnoparkda bu gün fəaliyyət göstərən 6 rezident sırasında təsisçisi gənclər olan rezidentlər də vardır.

– Akademiyada həyata keçirilən sosial siyasət barədə də fikirlərinizi eşitmək istərdik.

– Bu gün elmi fəaliyyətlə məşğul olan vətəndaşların, xüsusən gənclərin mənəvi-ideoloji tərbiyəsi, təhsili, sağlamlığı, intellektual və mənəvi inkişafı, onların sosial problemlərinin həlli, asudə vaxtlarının səmərəli təşkili, o cümlədən yaradıcı və istedadlı gənclərə, gənc ailələrə dövlət qayğısının artırılması ölkədə diqqət mərkəzindədir. Təqdirəlayiq haldır ki, son illər bu istiqamətlərdə bir sıra əməli tədbirlər həyata keçirilməkdədir.

Belə tədbirlərdən biri olaraq, Abşeron rayonunun Saray qəsəbəsində AMEA və Təhsil Nazirliyi əməkdaşları üçün “Alimlər şəhərciyi” (Science City) kooperativ yaşayış kompleksinin tikintisinə başlanılmışdır. Yeddi hektarlıq ərazidə reallaşdırılacaq bu layihə çərçivəsində ümumulikdə 18 bloklu binanın tikilməsi və 1928 mənzilin istifadəyə verilməsi nəzərdə tutulur. Ötən ilin mart ayında təməli qoyulan ilk binanın inşasının 2 ilə başa çatdırılması planlaşdırılır. Kompleksin inşa olunacağı ərazidə müvafiq sosial infrastrukturun yaradılması, həmçinin ictimai iaşə, məişət, məktəb, uşaq bağçası və digər xidmət obyektləri üçün qeyri-yaşayış sahələrinin də istifadəyə verilməsi nəzərdə tutulur. Mən hesab edirəm ki, yaxın vaxtlarda güzəştli ipoteka krediti əsasında alimlərin ixtiyarına veriləcək bu şəhərcik sosial siyatə ən əyani bir sübutdur.

– Azərbaycan Pespublikası Prezidentinin Sərəncamı ilə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının yaradıldığı 27 mart tarixi ölkəmizdə “Elm Günü” olaraq təsis edilmişdir. Artıq həmin tarixə bir o qədər də çox vaxt qalmır. Bilirik ki, Akademiya, bütövlükdə respublika elmi ictimaiyyəti Elm Gününün qeyd edilməsinə hazırlaşır.

– Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin Sərəncamı ilə “Elm Günü”nün təsis edilməsi respublikamızın elmi ictimaiyyəti, o cümlədən Akademiyanın çoxsaylı kollektivi tərəfindən olduqca böyük sevinc və minnətdarlıq hissi ilə qarşılanmışdır. Qeyd etmək istərdim ki, “Elm Günü”nün təsis edilməsi son illər ərzində Azərbaycanda elmi fəaliyyət sahəsində həyata keçirilən dövlət siyasətinin məntiqi nəticəsidir. Cənab Prezident İlham Əliyev milli sərvətimizin tərkib hissəsi olan elmi potensialın qorunmasını, inkişaf etdirilməsini dövlət siyasətinin vacib istiqamətlərindən biri hesab edir. Azərbaycan Elmlər Akademiyasının təsis edildiyi 27 mart tarixinin respublikada elmi fəaliyyətlə məşğul olanların peşə bayramı - “Elm Günü” kimi qəbul edilməsi ilə bağlı Prezidentin Sərəncamı ilk növbədə yuxarıda qeyd olunanların bariz nümunəsidir. Prezidentimizin Azərbaycan elminə göstərdiyi qayğı və verdiyi yüksək qiymət alimlərimizi daha da ruhlandırır, onları öz intellektual potensiallarını dövlətimiz, xalqımız üçün daha mütəşəkkil olaraq səfərbər etməyə sövq edir.

“Elm Günü” ilə bağlı bir məqamın üzərində xüsusilə dayanmaq istərdim. Məlumdur ki, dünyanın bir sıra ölkələrində müxtəlif əlamətdar tarixlər “Elm Günü” kimi qeyd edilir. Məsələn, on ildən artıqdır ki, YUNESKO kimi nüfuzlu beynəlxalq qurumun bilavasitə təşəbbüsü və təşkilatçılığı ilə 10 noyabr müasir sivil dünyada sülh və inkişaf naminə Ümumdünya Elm Günü kimi qeyd olunur. Dünyanın bir sıra ölkələri məhz bu günü “Elm Günü” kimi qeyd edirlər. Bir sıra inkişaf etmiş ölkələrdə digər təcrübələr də vardır. Bizdə də “Elm Günü” üçün hansı tarixin seçilməsi ilə bağlı müxtəlif mülahizələr mövcud idi. Uzun məsləhətləşmələrdən sonra məhz 27 mart tarixi, Azərbaycan Elmlər Akademiyasının yarandığı tarix “Elm Günü” kimi təsis olundu. Bizə belə gəlir ki, bu tarixin seçilməsinin olduqca böyük əhəmiyyəti vardır.

Azərbaycan Elmlər Akademiyasının inkişafında müstəsna xidmətləri olan ümummilli lider Heydər Əliyev Akademiyanı “Azərbaycan xalqının milli sərvəti” adlandırmışdır. Belə yüksək dəyər yalnız ona görə deyil ki, Akademiya Azərbaycanda elmi fikri formalaşdırmış və inkişaf etdirmişdir. Bu elm məbədindən yayılan mənəvi-intellektual enerji 70 ildən artıqdır ki, bütövlükdə Azərbaycan milli mədəniyyətini stimullaşdırır. Müasir Azərbaycan mədəniyyətinin, milli dövlətçilik və azərbaycançılıq məfkurəsinin formalaşması, ziyalı elitasının yetişdirilməsi məhz Akademiyanın fəaliyyəti nəticəsində mümkün olmuşdur. Bu mənada Akademiyanın - milli elmi təfəkkür mərkəzinin yarandığı günün, 27 mart tarixinin respublikada elmi fəaliyyətlə məşğul olanların peşə günü - “Elm Günü” kimi təsis edilməsi müstəsna əhəmiyyətə malik olan mühüm bir hadisədir.

Hazırda Akademiyada Elm Günü ilə bağlı ciddi hazırlıq prosesi gedir. Konkret Tədbirlər Planı qəbul edilmiş, bu Tədbirlər Planı üzrə işlərin icrasına başlanılmışdır.

Bu tədbirlərə misal olaraq, Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Elmin İnkişaf Fondu və AMEA Rəyasət Heyətinin müxtəlif nominasiyalar üzrə birgə müsabiqələrin keçirilməsi, Elm Gününə həsr olunmuş elmi-populyar kitabların müsabiqəsinin təşkil olunması, elmi əsərləri beynəlxalq elmi bazalarda (Thomson Reuters, Web of Science) çap olunmuş alimlər arasında müsabiqənin keçirilməsi, 2018-ci ilin yekunlarına əsasən gənc alimlər arasında elmi tədqiqat işlərinin (məqalə, tezis, patent və s.) qiymətləndirilməsi istiqamətində müsabiqənin keçirilməsi, AMEA elmi müəssisə və təşkilatları arasında “XXI əsrin ən səmərəli tətbiq işi” mövzusunda müsabiqənin keçirilməsi, Bakıda və regionlarda Elm Gününə həsr edilmiş elmi seminarların keçirilməsi və s. qeyd edə bilərik.

– Gələcək planlarınız haqqında da oxucularımıza məlumat verməyinizi xahiş edərdik.

– Azərbaycan elminin inkişafı naminə bizim qarşımızda xeyli vəzifələr vardır. Hesab edirəm ki, uğurla həyata keçirdiyimiz islahatları bundan sonra da davam etdirməliyik. Elmi prioritetlərin müasirləşdirilməsi, elm, təhsil, istehsalat arasında inteqrasiyanın artırılması, innovativ fəaliyyətin gücləndirilməsi, sosial siyasətin artırılması, elmin maddi-texniki bazasının gücləndirilməsi və s. istiqamətlərdə həyata keçirilməli olduğumuz işlər hələ çoxdur. Bu tədbirlər içərisində mən bir məsələni xüsusilə qeyd etmək istərdim. O da Akademik Tədqiqat Universitetinin yaradılmasıdır. Bilirsinizmi, Akademiya və ali məktəb əlaqələri sanki birləşmiş qablar qanununa tabedir. Onları ayırmaq üçün göstərilən cəhd nəinki uzaqgörən deyil, bu, həm də onların özləri və bütövlükdə ölkənin elmi-tədris məkanı üçün risklidir. Onlar vahid bir sistemin tərkib hissəsi olduğundan elmi strukturda da universitetin olması olduqca zəruridir, hətta mən deyərdim ki, günün tələbidir. Ona görə də hesab edirik ki, sırf tədqiqatyönlü və yeni multidissiplinar ixtisaslar üzrə fəaliyyət göstərən Tədqiqat Universitetinin yaradılmasına olduqca ciddi ehtiyac vardır. Bilirsinizmi, auditoriyaya girən professor ənənəvi normativ biliklərdən daha çox, öz tədqiqatlarının yeni nəzəri-metodoloji axtarışlarını tələbələrə izah etməlidir. Başqa sözlə ifadə etsək, tədris prosesi professorlarla tələbələr arasında canlı mənəvi-idraki prosesə çevrilməlidir. Yalnız bu yolla gənclərdə elmə, intellektual fəaliyyətə sevgi yaratmaq mümkündür. Azərbaycan üçün gələcək sosial-iqtisadi inkişafın əsasında dayanan gəncliyi, peşəkar kadr potensialını yalnız bu yolla yetişdirmək mümkündür. Məhz belə kadrların yetişdirilməsi üçün bizim əsas məqsədlərimizdən biri ölkə rəhbərliyinin dəstəyi əsasında Akademiyanın Tədqiqat Universitetini reallığa çevirməkdən ibarətdir.

– Akif müəllim, sonda arzularınızı eşitmək istərdik.

– Mən dəfələrlə təkrar etdiyim bir fikri bu gün yenidən səsləndirmək istərdim: elm sərhədsizdir! İntellektual sərvət: təbiət elmləri sahəsində böyük elmi kəşf və ixtiralar, ictimai-humanitar elm sahələrində fundamental fəlsəfi-əxlaqi təlimlər, nəzəri konsepsiyalar heç bir milli, irqi, dini mənsubiyyət tanımır. Onlar bütün bəşəriyyətin ümumi sərvətinə çevrilərək qlobal inkişafa xidmət edirlər. Biz əminik ki, doğma Azərbaycanımız elmdə və təhsildə həyata keçirilən bütün tədbirlər sayəsində müasir dünyanın çağırışlarına müvafiq olaraq intellektual insan potensialının inkişafı, yüksəkixtisaslı kadrların hazırlanması sahəsində uğurlar əldə edəcək, elm və təhsilimizin insan kapitalının formalaşdırılması hədəflərinə daha effektiv səfərbər edilməsinə nail olacağıq.

– Maraqlı müsahibəyə görə təşəkkür edirik.

Müşfiq MİRZƏ

Respublika.- 2019.- 24 fevral.- S.2.