NƏRİMAN NƏRİMANOV - 150

(əvvəli 16, 18, 19, 20, 22, 23, 25, 28, 29

fevral, 1, 3, 5, 7, 8, 11, 12, 13, 14, 15, 17, 18, 19 mart,

7 və 8 aprel tarixli saylarımızda)

N.Nərimanov təəssüf hissi ilə yazırdı ki, ölən şeyxülislam və ya müftilərdən heç biri bu sözləri arxayınca və qürurla deyə bilməzlər. Çünki onlar xalq qarşısında öz vəzifələrini başa düşməmişlər. Bu din xadimləri müqəddəslik paltarında xalqa xəyanət etmişlər: “Onlar öz xalqlarını tanımırdılar, daha doğrusu, tanımaq istəmirdilər, müsəlmanların mənəvi tələbatını, ehtiyaclarını, iztirablarını, göz yaşlarını başa düşmür, ya da başa düşmək istəmirdilər.

Onları xalqdan həmişə dərin uçurum ayırırdı, lakin onlar bu uçurumdan yol salmaq, cəhalət məngənəsində çırpınan, “ruhani atalar”a yeganə pənahı kimi baxan camaatın dərdinə çarə qılmaq istəmirdilər.

Onlar nəinki xalq üçün məktəb açmaq fikrində deyildilər, hətta ümumiyyətlə müsəlmanların, xüsusilə öz mollalarının mənəvi puçluğunu da görmürdülər. Xalq arasında soyğunçuluq, qətllər, qanunsuz nikahlar, mollalar arasında rüşvətxorluq, satqınlıq, çuğulluq, nəhayət, mollaların maarifə düşmənçiliyi və müsəlmanları zülmətdə saxlamaq cəhdləri - bütün bunların elə bil, şeyxülislamlara və müftilərə heç dəxli yox idi. Bütün bunlar elə bil, onların fəaliyyət dairəsindən kənarda idi”.

Ona görə də bu din xadimləri - şeyxülislam və ya müfti kimi ölsələr də, ruhanilərin başçısı və müsəlmanların mənəvi atası tək deyil, “ideyasız, prinsipsiz, təşəbbüskar olmayan, yazıq məmurlar kimi ölürlər. Bu şeyxülislam və müftilər ölüm ayağında yalnız öz övladlarına qürurla deyə bilərlər: “Övladlarım, xatircəm olun! Mövqeyimə münasib nə rütbə və orden varsa, hamısını almışam və arxayın ölürəm”.

Dindar kütlənin peyğəmbər və xəlifənin valisi hesab etdiyi şeyxülislamın ölümünə laqeyd, etinasız münasibət məqalədə öz inandırıcı şərhini tapmışdır. N.Nərimanov yazırdı ki, savadsız, dinc camaat həssas və zəhmlidir. O, cənazəni tələsik yola salır, sakit, hay-küysüz, təntənəsiz qəbrə tapşırır. Onun simasında heç bir dəyişiklik - nə kədər, nə şadlıq olmur. Çünki xalq din xadiminin şəxsində təsirli bir itki görmür, gələcəkdə də sevincli, xoş hadisə olacağını gözləmirdi. 1905-ci ilə qədər müsəlmanlar bu cür ümidsiz yaşamışlar. Burjua-demokratik inqilabı müsəlmanlara öz ehtiyaclarını mətbuatda açıq müzakirə etmək imkanı verdi. Belə bir vaxtda ruhani başçısının seçkili olması məsələsi ortaya atıldı. Hamı yekdilliklə səs verdi, öz deputatlarını vəkil etdilər ki, Dövlət dumasında məsələ qaldırsın. Bu xahişnaməyə III Dövlət dumasında hörmət ediləcəkmi, bu gələcəyin məsələsidir. Ancaq indi deməliyik ki, bu məsələnin müsbət həlli müsəlmanlar üçün bütün münasibətlərdə çox böyük və əhəmiyyətli məna kəsb edərdi. Ona görə ki, “Onda şeyxülislamlar və müftilər bilərlər ki, onlar xalqa gərək deyillər, xalq onlara gərəkdir.

Onda seçilənlərlə xalq arasında keçilməz uçurum olmaz, indi isə belə bir uçurum vardır və ruhani başçıları xalqdan xəbərsiz təyin edilərsə, belə bir uçurum yenə də olacaqdır”.

Əgər belə olarsa, onda bütün ermənilərin katolikosu İzmirlyan kimi bütün həyatı boyu müsibət və əzablara dözərək özünü xalq işinə həsr edən ləkəsiz adam bizdə də tapılar. N.Nərimanov erməni katolikosunun ictimai fəaliyyətini “ali üləmalara” nümunə gətirməklə, xalqın nəzərində şeyxülislama olan inamı, müqəddəslik haləsini yox etməyə çalışmışdır. N.Nərimanov insanın ləyaqətini onun ümumxalq işinə saf ürəklə, vicdanla xidmətində görürdü. O öz həmkarlarına dönə-dönə tapşırırdı ki, maarif və mədəniyyətin inkişafına mane olan hər şeyə qarşı amansız mübarizə aparmaq vacibdir. Çünki həyat sürətlə inkişaf edir, gərdişin dövranı dəyişir, hamı tərəqqiyə can atır. Bu şəraitdə maarif və mədəniyyətə etinasızlıq vətənə xəyanətdən savayı bir şey ola bilməz.

N.Nərimanov İran səfirinin təşəbbüsü və mühacir varlıların maddi yardımı ilə mühacirətdə olan iranlıların uşaqları üçün açılmış məktəbə İran xeyriyyə cəmiyyətinin soyuq münasibətini ciddi tənqid edirdi. Məktəb bağlanmışdı: onu təsis edənlər arasında didişmə, intriqa vardı, “Müqəddəs iş - onlarla uşağın təhsil alması” kiçik hisslərlə yaşayan adamların məkrinə qurban edilmişdi. Nədənsə, İran xeyriyyə cəmiyyəti xoşagəlməz hadisəyə etinasız yanaşırdı. N.Nərimanov “Astraxanski kray” (“Astraxanski kray” konstitusiyalı-demokratik qəzetinin bütün redaksiya işlərinə rəhbərlik edən vəkil M.B.Smirnov sosial-demokrat idi. O, Don vilayətindən Həştərxana üç il müddətinə sürgün edilmişdi. Ona görə də mürəttib E.İ.İvanovski hər ay 30 manat almaq şərti ilə qəzetin onun adı ilə çıxmasına və bir hadisə baş verərsə, həbsxanaya düşməsinə razılıq vermişdi) qəzetinin 17 dekabr 1910-cu il tarixli nömrəsində Həştərxanda yaşayan iranlılara müraciətlə yazırdı: “Siz yeniləşən doğma vətəninizin fəryadını eşitmirsinizmi? O, islahat keçirilməsi üçün elmi hazırlığı olan adamların yoxluğundan əzab çəkir... Əgər vətəninizi sevirsinizsə, onun gələcəyi, şan-şöhrəti sizin üçün əzizdirsə, bu haqda ciddi fikirləşməlisiniz. Öz uşaqlarınıza, vətəninizin gələcək vətəndaşlarına lazımi təhsil verməlisiniz. Vətən sizdən bunu umur və hətta tələb edir. Yadınızda saxlayın ki, indi vətənimizə pul yox, qalibiyyətli müharibələr yox, məktəblər lazımdır. Bu son istinadgahı siz öz əlinizlə dağıdırsınız.

Cəhalətdən iztirab çəkmiş vətənin ehtiyaclarına bu cür yanaşmaq rüsvayçılıq və cinayətdir!”

N.Nərimanov İran xeyriyyə cəmiyyətinə xəbərdarlıq edirdi ki, məktəb açılmazsa, onun əleyhdarlarının adını mətbuatda çəkib müsəlman ictimaiyyətinin mühakiməsinə verəcəyik; qoy onlar da öz “purişkeviçlərini” tanısınlar.

Lakin İran xeyriyyə cəmiyyəti haqlı tənqiddən nəticə çıxarmadı. N.Nərimanov “Həştərxanda İran xeyriyyə cəmiyyəti və onun sədri” adlı məqaləsini yazıb “Nər” gizli imzası ilə “Prikaspiyski kray”da çap etdirdi. Mübariz publisist burada cəmiyyətin mötəbər sədri və onun həmkarlarını xalqa namusla xidmət etməyə çağırır, il ərzində heç bir faydalı iş görmədiklərini ciddi tənqid edirdi. Onların intriqası, didişməsi üzündən yeganə fars məktəbi dərs ilinin ortasında bağlanmışdı. Bu cəmiyyətin fəaliyyəti yoxsul iranlıların dəfni üçün qəpik-quruş xərcləməklə məhdudlaşmışdır. N.Nərimanov yazırdı: “Məgər cəmiyyət təkcə onun üçündürmü ki, yoxsul iranlıların dəfni üçün qəpik-quruş versin? Axı, cəmiyyət hələ mövcud olmayanda da bu yoxsullar ölürdülər və heç biri də dəfn edilməmiş qalmırdı.

Bəlkə bu ölülər axirət dünyasında sizə təşəkkür edəcəklər, lakin bilin ki, mənəvi qidadan məhrum edilib dərs ilinin ortasında məktəbsiz qalan binəva uşaqlar da sizi yaxşı xatırlayacaqlar. Yox, belə şeylər haqqında susmaq cinayətdir”.

“İran xeyriyyə cəmiyyəti” sədrinin və onun həmkarlarının məktəbə olan bu cür ruhsuz münasibəti, etinasızlığı gələcəkdə daha acınacaqlı nəticələr verə bilərdi. N.Nərimanovu narahat edən də məhz bu idi. Zəmanə, dövr çevik, işgüzar, yanar ürəkli ictimai xadim tələb etdiyi halda, xeyriyyə cəmiyyətinə, ümumxalq işinə etinasız bir adamın başçılıq etməsi bağışlanılmaz idi. Yerli mətbuat cəmiyyətin sədrini şəhər dumasının üzvlüyündə, istərsə də xeyriyyə cəmiyyətinə rəhbərlikdə “ölü balıq” hesab edirdi. N.Nərimanov sədrin şəxsiyyəti barədə yazırdı: “O, şübhəsiz, yaxşı, yəni zərərsiz, kinsiz, sakit, dindar, üzüyola, varlı (kursiv N.Nərimanovundur - T.Ə.) adamdır və bu keyfiyyətlərinə görə müsəlmanların bir hissəsi yanında hörmət sahibidir, lakin faydalı ictimai xadim olmaq üçün bu azdır. Keçmiş əyyamlarda bu cür möminlərin müsəlmanlar arasında nüfuzu olurdu: plovuna və dindarlığına görə müsəlman bu adamların xətrini istəyir, ehtiramını saxlayırdılar, lazım gəldikdə onları fövqəladə hallarda özlərinə vəkil (deputat) seçirdilər.

Axı, indi o zaman deyildir. Həyat bulaq kimi qaynayır; adamlar biliyə həsrətdirlər. İndi plova qonaq etmək yox, mənəvi, əqli qida vermək, elm öyrətmək lazımdır. Köhnə vaxtlarda bu cür cənabları narahat eləmirdilər, indi isə elə deyildir: onları məhşər ayağına çəkirlər, fəaliyyətsizlikdə məzəmmət edirlər, gur səslə soruşurlar: cənab filankəs, bir deyin görək filan cəmiyyətin başçısı kimi siz bir il ərzində nə iş görübsünüz?”.

Ona görə də N.Nərimanov ictimai mənafe naminə tələb edirdi ki, “cənab sədr” hansı vəzifədə işləyirsə işləsin, amma geniş proqramlı xeyriyyə cəmiyyətinə sədrlik etməsin, öz yerini mətbuatın fikrini qiymətləndirməyi və xalqın xeyrinə iş görməyi bacaran adama versin.

Məqalə ciddi mübahisəyə səbəb oldu. Lakin N.Nərimanov yersiz hücumlara əhəmiyyət vermədi, ardıcıl mübarizə apardı. O, ay yarımdan sonra yenidən bu məsələyə qayıtdı, “Bir az Həştərxandakı İran xeyriyyə cəmiyyəti barədə” adlı silsilə məqalələrini dərc etdirdi. O, həmin məqalələrdə xeyriyyə cəmiyyətinin bir illik fəaliyyəti dövründə xəstələrin müalicəsinə və “Müzəffəri məktəbi”nə etinasız münasibəti dəlillər əsasında açıb göstərir, eyni zamanda yoxsul iranlılar dəfni üçün xərc çəkməkdənsə, onların qədrini sağkən bilməyi, xəstəliyini müalicə etməyi, həyat şəraitini yaxşılaşdırmağı xeyriyyə cəmiyyəti qarşısında bir vəzifə kimi qoyurdu. Çünki yoxsul iranlılar Həştərxanda dözülməz şəraitdə yaşayırdılar, xəstələnəndə baxımsız qalır, əzab çəkirdilər. N.Nərimanov yazırdı: “Onlar xəstələnib günlərlə əzab-əziyyət çəkirdilər. Bəzisi quru yerdə can verirdi. Yastıqları köhnə, yırtıq arxalıq, yorğanları adicə kisə olurdu. Bu bədbəxt iranlıların öldüyü yerə, həyatın ölümlə pəncələşdiyi şəraitə baxanda adamın ürəyindən qara qanlar axırdı...”.

Yoxsul iranlıların ağır vəziyyətinə, istərsə də “Müzəffəri məktəbi”nin bağlanmasına xeyriyyə cəmiyyəti “kobud, cinayətkar münasibət” bəsləyirdi.

Xeyriyyə cəmiyyətində geniş imkanlar olduğu halda, əməli iş görməməsi, onun qayğısızlığı üzündən məktəbin bağlanması məqalədə kəskin tənqid edilirdi. Buradan anlaşılır ki, İran tacirləri arasında böyük nüfuz sahibi olan, şəxsi malikanəsindən çoxlu gəlir əldə edən, guya xeyriyyə işinə ildə bir neçə min manat xərcləyən sədr məktəbin gələcək fəaliyyətinə kömək etmək üçün az miqdarda pul toplaya bilərdi. O, heç olmasa, “Şurayi-islam” və “Cəmiyyəti-xeyriyyə” müsəlman cəmiyyətləri kimi xeyriyyə məqsədi ilə teatr tamaşaları, ədəbi gecələr və ya görüşlər təşkil edə bilərdi. Əlini ağdan-qaraya vurmayan sədrin etinasızlığının səbəbini N.Nərimanov belə izah edirdi: “Əgər o, məktəbin əhəmiyyətini, xüsusilə geridə qalmış müsəlmanların həyatındakı əhəmiyyətini dərk etsəydi, adi bir meyxana və ya kababxananın deyil, mənəvi, əqli qida mənbəyi olan məktəbin bağlandığını anlasaydı, çox iş görə bilərdi”.

Xeyriyyə cəmiyyəti sədrinin qohumu və “sağ əli” Hacı Ələsgər Əliyev “Bürhani-tərəqqi”də çıxış edərək öz “sahibini” mətbuatın hücumlarından qorumağa, tənqidi mülahizələrin düzgün olmadığını sübuta yetirməyə çalışırdı. N.Nərimanov Hacı Ələsgər Əliyevə vaxtında cavab verdi, onu nümayişkaranə surətdə ifşa etdi. Bu cür adamlara qarşı üz tutub qəti şəkildə bildirdi: “İctimai həyatın bu və ya digər hadisəsi münasibətilə qəzetə məqalələr yazmaq dəllallıq etmək deyil. Gərək adam öz səhvlərini mərd-mərdanə boynuna almağı bacarsın, boşboğazlıq edib zavallı, sadəlövh “sahibini” aldatmaq deyil, işləyib cəmiyyətin həvalə etdiyi vəzifələri namusla yerinə yetirsin”.

N.Nərimanovun inadlı, ardıcıl mübarizəsi hədər getmədi. Xeyriyyə cəmiyyəti son iclasında məktəbi təmin etmək üçün iki min manat pul buraxmağı yekdilliklə qərara aldı. Bunu nəzərdə tutaraq N.Nərimanov fərəhlə yazırdı: “...biz muradımıza çatdıq. Cəmiyyət haqqında qəzetlərdə dərc etdiyimiz məqalələr hədər getmədi. Qərəzsiz mətbuat öz müqəddəs borcunu yerinə yetirdi. Biz onun qələbəsini ürəkdən alqışlayırıq”.

Bundan sonra “Bürhani-tərəqqi” N.Nərimanovun İran xeyriyyə cəmiyyəti sədrinə, onun bürokrat həmkarlarına qarşı kəskin ittihamla dolu “Cavabmı, ya hədərən-pədərən”, “Dad anlamaz əlindən” məqalələrini dərc etdi. Qızğın münaqişəyə yekun vuran qəzet öz oxucularına müraciətlə yazırdı: “Möhtərəm qareləri qəti surətdə əmin edirik ki, bu anə qədər möhtərəm “Nir” cənablarının rusca və müsəlmanca qəzetlərdə dərc edilən məqalələri mənafeyi islamiyyə yolunda yazılan məqalələrdir. “Nir” cənablarının məqalələrini qərəzi şəxsiyyə həm edən əfəndilər səhv edirlər”.

N.Nərimanovun “Prikaspiyski kray” qəzeti səhifələrində Həştərxan məktəblər komissiyasının müsəlman uşaqları üçün dördsinifli şəhər məktəbinin açılması təşəbbüsünə qarşı münasibətini ciddi tənqid edən məqalələri (“Şəhər dumasının üzvü N.F.Skorikovun bəyanatına dair”, “Duma üzvü N.F.Skorikovun məktubuna cavab”) gələcək nəslin tərbiyəsinə onun nə dərəcədə böyük məsuliyyət və həssaslıqla yanaşdığını bir daha sübut edirdi. Bu məqalələrdə inqilabçı-demokrat ədib pedaqoji sahədə çalışan ictimai xadimin vəzifəsi məsələsinə toxunur. O, bürokrat məmur-pedaqoqun, şəhər dumasının üzvü olan N.F.Skorikovun məktəb komissiyasına sədrlik etməsinə müqəddəs xalq işinə xəyanət kimi baxırdı. Məktəblər komissiyasına seçkiqabağı kampaniya dövründə N.F.Skorikovun mətbuatda dərc etdirdiyi bəyanat şəhər dumasının bir qrup mütərəqqi fikirli üzvü tərəfindən etirazla qarşılanmışdı. N.Nərimanov da şəhər dumasının üzvü kimi, onlarla həmrəy idi. O, N.F.Skorikovun bəyanatına öz münasibətini şərh etdiyi məqaləsində qəti bildirirdi ki, şəhər duması məktəblər komissiyasının tərkibinə özgəsindən maddi və xidməti asılılığı olmayan müstəqil ictimai xadim seçilməlidir. O, N.F.Skorikovun xalq tədrisi işinə formal, qeyri-təşəbbüskar münasibətini məktəb həyatına, ictimai-pedaqoji inkişafa zərərli olduğunu açıb göstərməklə bərabər, rus-tatar məktəblərinə vaxtilə Zaqafqaziyada olan bürokrat münasibətin uğursuz aqibətini xatırladır, eyni zamanda bildirirdi ki, “...yalnız Bakıda deyil, Zaqafqaziyanın digər şəhərlərində də bu məktəblər müsəlmanların maarifləndirilməsində böyük rol oynamışdır”.

N.Nərimanov Həştərxanda müsəlmanların məktəbə olan münasibətini ətalətlə, geriliklə əlaqələndirməyi və ya mövcud qanun-qaydanı, proqramları bəhanə gətirməklə yeni məktəblərin açılmasına mane olmağı, beləliklə, maarifin yayılmasına əngəl törətməyi “köhnə mahnı” adlandırırdı. O, məktəb komissiyasının başında öz məqsədli vəzifəsinə şüurlu, namuslu və vicdanlı yanaşan, xalq işi uğrunda inadlı mübarizə aparmağı bacaran bir şəxsiyyətin olmasını tələb edirdi. O yazırdı: “Burada məhz sərbəst, müstəqil bir şəxs lazımdır, elə bir şəxs ki, həm şəhər əhlinin mənafeyini müdafiə edə bilsin, həm də əhalinin tələbatını nəzərə alıb məktəb həyatını istiqamətləndirməyi bacarsın”.

N.Nərimanov maarif işinə şüurlu, yaradıcı münasibətin tərəfdarı idi. O, uşağın zehni qabiliyyətini və mənəvi aləmini öyrənməyi, ona fərdi yanaşmağı tələb edirdi. Bu müqəddəs vəzifəni namuslu, vicdanlı və öz sənətinin vurğunu olan pedaqoqun öhdəsinə buraxır, inamla yazırdı: “Böyük Pestalotsi qanun tanımırdı, onun üçün nazirlik proqramları mövcud deyildi, o, sevimli şagirdlərinin mənəvi aləmini və zehni qabiliyyətini öyrənərək özü üçün qanunlar yaradırdı”.

N.Nərimanov tədris işində mövcud qanun-qaydaya, proqramlara riayət edərkən “məmur-pedaqoq” kimi deyil, əsl pedaqoq kimi yaradıcılıqla yanaşmağı tövsiyə edirdi. Buna görə də maarif sahəsində bürokratcasına inzibatçılığa qarşı çıxırdı. İctimai idarə etmənin mahiyyətinə dərindən bələd olan N.Nərimanov yazırdı: “Hər uşağın mənəvi aləmi tərbiyəçidən xüsusi diqqət tələb etdiyi kimi, müəyyən şəhərin bütün əhalisinin tərkibinə daxil olan hər bir cəmiyyət də şəhər ictimai idarəsindən xüsusi diqqət tələb edir.

İctimai idarənin öz vəzifəsini məhz bu cür başa düşüb, məhz bu cür də hərəkət etməsi üçün gərək təşkilatların başında heç bir kənar təsir altında olmayan adamlardan ibarət komissiyalar dursun”.

N.Nərimanov sürgün illəri yalnız Həştərxan quberniyasının deyil, doğma Azərbaycanın da siyasi-ictimai və ədəbi həyatı ilə ciddi maraqlanırdı, necə deyərlər, özünü doğma vətəndən ayrı təsəvvür etmirdi. 1910-cu il noyabr ayının 30-da Bakıda Azərbaycan teatr sənətinin görkəmli xadimi Cahangir Zeynalovun 25 illik səhnə fəaliyyətinin yubileyi keçirilirdi. Təşkilat komitəsinin katibi müəllim Qafur Rəşad Mirzəzadə yubiley gününü “Bürhani-tərəqqi” qəzeti redaksiyasına xəbər vermişdi. Ona görə də N.Nərimanov redaksiya əməkdaşları adından yubilyarı vaxtında təbrik edir. Bir neçə gün sonra isə - “Bürhani- tərəqqi”nin 5 dekabr 1910-ci il tarixli nömrəsində onun böyük qayğı və məhəbbətlə dolu “Açıq məktub”u dərc olunur. Burada görkəmli səhnə xadimi C.Zeynalova müraciətlə deyilirdi: “Əziz və möhtərəm Cahangir Zeynalov!

Sizin 25 illik yubileyinizə dair dəvətnamə bilməm nə səbəbə mənə gec çatmış... Vaxtında çatmış olsaydı da nə edə bilərdim? Aramızda böyük dərya, Qafqaz dağları və ixtiyarsızlıq... Fəqət bu gün də istərdim sizi təbrik edənlərdən olub öz hissiyyatımı söyləyəydim. Bir yerdə, bir səhnənin üstə keçən günləri yada salıb, heç olmasa beş dəqiqə, on dəqiqə, bir saat ikimizə məlum səhnəni gəzəydik. Həmin səhnənin hər bir küncü, hər bir divarı, balaca-balaca taxtadan bölünmüş otaqları bizi nə bir gözəl halətə gətirərdi!

25 il bundan müqəddəm halımızı nəzərə gətirib fikrimizlə bu uzun məşəqqətli, tikan səpilmiş yolu seyr etmək ruhumuzun təzələnməyinə, əqlimizin qüvvətlənməyinə, hissiyyatımızın tərənnümünə gəlməyinə səbəb olardı desəm, səhv etməmişəm. Böyləmi? Ah, nə gözəl vaxtlar? Nə ali, müqəddəs fikirlər, məqsədlər! Belə bir halətdə olmaq mənim üçün mümkün olmadı. Fəqət fikrim haman səhnədə seyr edirkən sizi “Hacı Qara” rolunda nəzərimə gətirdim. Ah... nə gözəl mənzərə! Teatr dolu. Siz Hacı Qara rolunda səhnənin üstə, camaat əl vurur, afərin söyləyir. Siz isə məğrurluq ilə camaata baxıb öz-özünüzə deyirsiniz: “Haman bu rolda 25 il bundan müqəddəm mənə “oyunbaz” deyirdilər. Mənə həqir nəzərlərlə baxırdılar. İndi isə “afərin” deyirlər, təbrik edirlər...”.

Əziz, möhtərəm yoldaş! 25 il milli teatra qulluq etmək böyük xidmətdir. Ələlxüsus sizin xidmətiniz. Çünki siz artist namini qəbul edən vaxt bakılılar artistə “oyunbaz” deyib həqir nəzərlərlə baxırdılar. “Gəlmələr” milli teatrın tərəqqisinə çalışarkən, Bakı cavanlarını özlərinə yoldaş etmək istəyirdilər. Lakin ataların teatra həqir nəzərləri onları (cavanları) belə bir gözəl işdən məhrum edirdi. Siz isə teatrın xalqa nəfini anlayıb camaatın nəzərində həqir olan bir işə şiru etdiniz! Bu fikirlə ki, vaxt olar, camaat səhvini anlayar. Bu gün mənə həqir nəzərlə baxan camaat, mənə “oyunbaz”, “kəndirbaz” söyləyənlər, məni bu səhnənin üstə alqışlayarlar, təşəkkürlər edərlər...”.

Həqiqət 25 ildən sonra da belə oldu. Sizi alqışladılar, təbrik etdilər. 25 il ərzində çəkdiyiniz zəhməti millət unutmadı və həmən zəhmətin meyvəsini anlayıb teatra həqir nəzərini dəyişdi. Artist “oyunbaz” deyil, bəlkə böyüklər üçün nəsihətçi olmağını düşündü...

Əzizim! Milli teatr yolunda etdiyiniz xidmət heç vaxt unudulmayacaq, istiqbalda milli teatrımız barəsində yazılan təvarixdə sizin isminiz söylənəcək, söylənib də gələcək balalarımıza yadigar qalacaq. Onlar oxuyub da düşünəcəklər! Artistdən “oyunbaz” namini götürmək üçün nə uzun müddət, nə zəhmətlər, nə məşəqqətlər!

Ümid edirəm bu yubiley günündə camaatın sizə alqışları gələcəkdə milli teatra dair dəyanətinizin qüvvətlənməyinə, qeyrətinizin artmağına və məsləkinizin üstə davam etməyə səbəb ola. Teatr tərəqqisinə çalışmalı. Çünki “...Millətini sevən şəxs milli teatrını da gərək sevsin”.

Afərin olsun sizə, möhtərəm yoldaş!

Nəriman”.

N.Nərimanov sürgün illəri Bakının ictimai-siyasi həyatında və ədəbi mühitində baş verən hadisələri ardıcıl izləyirdi. O, “Kaspi” qəzetinin 16 iyul 1911-ci il tarixli nömrəsində böyük inqilabçı-demokrat şairin - Mirzə Ələkbər Sabirin vaxtsız vəfatından xəbər tutmuşdur. Görkəmli yazıçı, ədəbiyyatşünas-alim Mir Cəlal Paşayev “Yolumuz hayanadır” romanında N.Nərimanovun bu münasibətlə Həştərxandan Bakıya göndərdiyi teleqramın məzmununu vermişdir. Orada deyilir:

“Yoxsulların böyük şairi Sabirin vəfatı xalqımız üçün ağır itkidir. Sabir bütün əsərlərində zalımları qırmanclayır, yoxsullara, binəsiblərə kömək etməyə çalışırdı. Zəmanəmizdə xalqa Sabir qədər yaxın, inqilaba Sabir qədər lazımlı ikinci şair olmamışdır.

Böyük şairi qəlbimizdə əbədi yaşadacağıq.

Nərimanov”.

1911-ci ilin dekabr ayında Bakıda böyük mütəfəkkir-yazıçı M.F.Axundovun anadan olmasının yüzilliyi münasibətilə keçirilən təntənəli yubiley gecəsində N.Nərimanovun Həştərxandan öz həmkarları ilə göndərdiyi teleqram da oxunmuşdur. N.Nərimanov teleqramda M.F.Axundovu “birinci böyük Azərbaycan dramaturqu, psixoloqu”, xalqın “şərəfi və fəxri uğrunda dönməz mübariz” kimi səciyyələndirmişdi.

(davamı növbəti saylarımızda)

Respublika.- 2020.- 9 aprel.- S.3.