NƏRİMAN NƏRİMANOV - 150

Nəriman Nərimanovun bədii yaradıcılığı ilə ictimai və siyasi fəaliyyəti arasında üzvi bağlılıq vardır. Onun ömrünün mühüm hissəsi qəlbən inandığı və həyatının başlıca vəzifəsi sayaraq müqəddəs amala çevirdiyi xalq işi uğrunda ardıcıl mübarizələrdə keçmişdir. Siyasi çarpışmaların daha da gərginləşdirdiyi son dərəcə mürəkkəb şəraitə baxmayaraq, Nəriman Nərimanov milli maraqları daim üstün tutan rəhbər kimi taleyüklü problemlərə münasibətdə xalqımızın mənafeyini imkanlarının ən son həddinədək müdafiə etmişdir. O, keçmişimizin mədəni sərvətlərinin mühafizəsinə, ana dilinin saflığı məsələlərinə xüsusi diqqət yetirmiş, elmin, maarifin və mədəniyyətin inkişafı yolunda var qüvvəsi ilə çalışmış, dövrün milli məfkurə daşıyıcısı olan şəxsiyyətlərinə ehtiram və qayğı ilə yanaşmışdır.

Nəriman Nərimanovun XX əsr Azərbaycan tarixində əhəmiyyətli iz qoymuş ictimai-siyasi fəaliyyəti məhz ulu öndər Heydər Əliyevin nüfuzu və qətiyyəti sayəsində layiqli qiymətini alaraq bütöv şəkildə doğma xalqa çatdırılmışdır. Nəriman Nərimanovun 100 və 125 illik yubileylərinin təntənə ilə qeyd edilməsinin, Bakıda əzəmətli abidəsinin ucaldılmasının və ev-muzeyinin yaradılmasının, həmçinin ölkəmizin hüdudlarından kənarda xatirəsinin əbədiləşdirilməsinin təşəbbüskarı ümummilli lider Heydər Əliyev olmuşdur.

İlham ƏLİYEV,

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti.

(“Nəriman Nərimanovun 150 illik yubileyinin qeyd edilməsi haqqında”

14 fevral 2020-ci il tarixli Sərəncamından)

Nəriman Nərimanov XX yüzillikdə Azərbaycanın inqilabi-demokratik ədəbiyyatı və ictimai fikri tarixində görkəmli rol oynamışdır. Onun inqilabdan əvvəl zəhmətkeş kütlələr arasında müəllim, həkim, jurnalist, nasir, rejissor, aktyor və görkəmli dramaturq kimi şöhrət qazanması təsadüfi deyildi. N.Nərimanov sözün həqiqi mənasında mübariz bir vətənpərvər idi. O, bütün ədəbi-elmi yaradıcılığı və ictimai fəaliyyəti ilə taleyini doğma xalqın taleyinə bağlamış, çətinliklərlə dolu şərəfli bir həyat yolu keçmişdir. 55 il ömür yaşayan Nəriman Nərimanovun mürəkkəb ictimai-siyasi şəraitdə yaratdığı zəngin ədəbi irsi maarifçilikdən inqilabi demokratizmə doğru fikri inkişafı əks etdirmişdir.

Nəriman Kərbəlayi Nəcəf oğlu Nərimanov 1870-ci il aprel ayının 14-də Tiflis şəhərində, yoxsul bir ailədə anadan olmuşdur. Anası Həlimə xanımın şirin nağılları, əmisi Əlimirzənin ürəkaçan söhbətləri və qardaşı Salmanın dilindən eşitdiyi şeirlər kiçik yaşlarından Nərimanın mənəvi qidasına çevrilmişdi. Balaca Nəriman ağıllı davranışı, iti zəkası, həssaslığı və mehribanlığı ilə öz yaşıdlarından seçilirdi. Onun elmə, ədəbiyyata coşqun həvəsi hamının qəlbində ümid çırağı yandırmışdı. Ona görə də 1879-cu ildə Nərimanı Tiflisdə Qafqaz Şeyxülislamının nəzarəti altında olan altısinifli məktəbə qoyurlar. Zaqafqaziya maarif müfəttişliyinə tabe olan bu məktəbdə proqrama şəriət, Azərbaycan, fars və ərəb dilləri daxil edilsə də, dərslər əsasən rus dilində keçirilirdi. Odur ki, Nəriman ciddi çalışır, çoxlu mütaliə edirdi. Bu da ona təhsilini davam etdirmək üçün Qori şəhərindəki Zaqafqaziya müəllimlər seminariyasına hazırlaşmağa imkan yaradırdı.

1885-ci ildə Nəriman Zaqafqaziya müəllimlər seminariyası nəzdində olan ibtidai məktəbə daxil olur. Seminariya həyatı gənc Nərimanın məfkurəvi və mənəvi inkişafına qol-qanad verir.

İlk axtarışlar dövrü onun həyata münasibətində maarifçilik dünyagörüşü başlıca yer tutur. Lakin gənc Nərimanın romantik düşüncələri və maarifçilik baxışları dövrün siyasi-ictimai hadisələrini obyektiv dərk etməyə imkan verməsə də, zəhmətkeş kütlələri mütləqiyyətin əsarətindən xilas etmək xəyalı ilə yaşaması onu yeni yollar axtarmağa sövq edirdi. O, dünyanın qabaqcıl xalqlarının tarixini, ədəbiyyatını və milli mədəniyyətini dərindən öyrənmək üçün ciddi mütaliə edir, onu düşündürən bir sıra məsələlərə cavab axtarırdı. Gənc Nəriman oxuduğu kitablarda öz fikir və düşüncələri ilə səsləşən, ruhunu oxşayan ayrı-ayrı yerləri özünün xatirə dəftərinə köçürür. Klassik rus və Avropa ədəbiyyatında təbliğ edilən vətən, məhəbbət, dostluq, azadlıq və sair motivlərin onun ideallarına, estetik zövqünə uyğun olması gənc Nərimanın öz vətəndaşlıq borcunu dərk etməsindən irəli gəlirdi. O, doğma xalqa, vətənə xidməti müqəddəs vətəndaşlıq borcu və şərəfi bilirdi.

“Kəşkül” qəzeti 28 iyun 1890-cı il tarixli nömrəsində yazırdı: “Qori darülmüəllimin məktəbini bitirənlərdən bir qrupuna may ayının 6-da müəllimlik şəhadətnaməsi verilmişdir. Bunlardan biri də tiflisli N.Nərimanzadədir. Müəllimlik şəhadətnaməsi alanlar bu günlər mətbəəmizə dəxi gəlib, irəlidə vətən və əbnayi-vətənə xidmətlər edəcəklərini vəd vermişdirlər”.

N.Nərimanov hələ seminariyada ikən ali məktəbdə oxumaq arzusunda idi. O, bu barədə öz tərcümeyi-halında yazırdı: “Seminariya kursunu başa vurmağa iki ay qalmış atamın qəflətən vəfatı mənə çox ağır təsir etdi. Mən təhsilimi davam etdirmək arzusundan əl çəkdim və atamdan sonra yaşamağa heç bir vəsaiti olmayan ailəmizin qayğısını çəkməyə başladım. Kursu bitirdikdən sonra Qızılhacılıya təyin olundum”.

Beləliklə, N.Nərimanov 1890-cı il sentyabrın 1-dən Tiflis quberniyasının Borçalı qəzasındakı Qızılhacılı kənd ibtidai məktəbində müəllimlik fəaliyyətinə başlayır.

Gənclik illərindən böyük bir ailənin ağırlığını çiynində danışmasına baxmayaraq, kənd müəllimliyi onun narahat qəlbini ovundura bilmir. Maarif və mədəniyyətdən uzaq düşmüş Qızılhacılı kəndində feodal dövrünün adət-ənənəsi, vərdişləri hökm sürürdü. Nəriman burada zülmət gecənin bağrını yaran şimşəyi xatırlatdı. Onun ziyası qatı qaranlığı parçalayıb, qəflətdə yatanları oyadırdı. O, kəndli balalarını məktəbə cəlb etmək üçün elm və maarifi təbliğ edir, inandırma yolu ilə kəndli kütlələrinin gözünü açmağa çalışır, onların xeyrinə-şərinə qarışırdı. Bu, yerli bəylərin narazılığına səbəb olurdu. Onlar gənc müəllimi təqib edir, məktəbin bağlanmasına çalışırlar. Nəticədə Nəriman Qızılhacılı kəndini tərk etməyə məcbur olur. Lakin kütlələri cəhalət və nadanlığın pəncəsindən xilas etmək üçün onlarda feodal həyat tərzinə qarşı tənqidi münasibət oyatmağı, maarif və mədəniyyəti yaymağı qərara alır. N.Nərimanov özü sonralar yazırdı ki, bəşəriyyətin geri qalmış hissəsinə bacardığım qədər kömək etmək fikri ilk dəfə burada — Qızılhacılı kəndində yaranmışdır.

Azərbaycanın ictimai dərdlərinə yaxından bələd olan Nəriman öz ürək sözlərini xalqa söyləmək üçün münasib bir yer, bir meydan axtarır. Böyük arzu və idealları onu sənaye və mədəniyyət mərkəzi Bakıya gətirir. N.Nərimanov Bakıya 1891-ci ildə gəlir, burada A.İ.Pobedonostsevin xüsusi progimnaziyasında müəllimliyə başlayır. O, realni məktəbdə və III Aleksandr adına Bakı oğlan gimnaziyasında (1896) sinif mürəbbilərinin ştatlı köməkçisi vəzifəsində işləyir, eyni zamanda Azərbaycan dili müəllimi olur. N.Nərimanov vicdanlı və bacarıqlı müəllim kimi tanınır. Çox çəkmir ki, o, pedaqoji fəaliyyətinə görə bürünc medalla, sonralar isə üçüncü dərəcəli Stanislav ordeni ilə təltif edilir.

Bu dövrdə gənc N.Nərimanovu məktəblərdə ana dilində dərsliyin olmaması çox düşündürürdü. Uşaqların təlim-tərbiyəsi Azərbaycanın bütün qabaqcıl adamlarını narahat edən bir məsələ idi. Zaqafqaziyada “ruslaşdırma” siyasəti yeridən çar hökuməti məktəblərdə rus dili və şəriət dərslərinə xüsusi qayğı göstərir, Azərbaycan dili fənninin tədrisinə əhəmiyyət vermirdi. Belə bir şəraitdə N.Nərimanov öz nəzəri biliyi və təcrübəsi əsasında yeni dərs kitabları yaratmışdır: Bunlar “Türk-Azərbaycan dilinin müxtəsər sərf-nəhvi” (1899), “Müsəlmanlar üçün müəllimsiz rus dilini öyrənməkdən ötrü asan kitabça” (1899), “Samouçitel tatarskoqo yazıka dlya russkix” (1899-1900) adlanır. Azərbaycan məktəblərində uzun müddət uşaqlar üçün faydalı vəsait olan bu kitablar dilin qayda-qanunlarını öyrətməklə, tədrisin keyfiyyətini yaxşılaşdırmağa kömək etmişdir. “Türk-Azərbaycan dilinin müxtəsər sərf-nəhvi” kitabıın müqəddiməsində N.Nərimanov vahid yazı qaydasının olmaması üzündən mətbuatda yaranan çətinlikləri xatırladır.

Yazır: “Axır zamanda mərifətli əhli-qələm qardaşlarımız tövrbətövr kitablar yazmaqla məşğuldurlar. Ancaq bu vaxtadək türk-Azərbaycan dilində bir qayda olmamağına görə hər kəs nə tövr istəyir yazır. Qaydasız yazılan inşalar nə dilə və nə millətə nəf gətirməz”. N.Nərimanov ərəb və fars dilinin törətdiyi dolaşıqlıq və çətinliyin “mərifətli əhli-qələm qardaşların” köməyi ilə aradan qalxacağına ümid bəsləyir, ana dilinin saflığı uğrunda mübarizədə qətiyyətli olmağa çağırır.

N.Nərimanovun Azərbaycan dilində mətbuat orqanı yaratmaq təşəbbüsləri də belə bir dövrə təsadüf edir. Bu elə bir dövr idi ki, milli mətbuat yaratmaq məsələsi ziyalıların böyük əksəriyyətini heç də maraqlandırmırdı. Buna görə də N.Nərimanov “Yazıçılıq edən ziyalılarımız haqqında bir neçə söz” sərlövhəli məktubunda milli mətbuatın faydasını dərk etməyən şöhrətpərəst ziyalıların hərəkətini kəskin şəkildə pisləyirdi.

Məlum olduğu kimi, “Əkinçi”dən sonra nəşr edilən “Ziya” “Ziyayi-Qafqaziyyə və “Kəşkül” qəzetləri bu vaxtlar bağlanmışdı, Zaqafqaziyada Azərbaycan dilində heç bir mətbu orqan yox idi. Rusiyada müsəlmanların yeganə dövri mətbuatı Krımda, Baxçasarayda İsmayıl bəy Qasprinskinin redaktəsi ilə çap olunan “Tərcüman-Perevodçik” adlı həftəlik tatar qəzeti idi. Bu qəzet öz səhifələrində Bakı həyatına tez-tez yer verirdi. N.Nərimanovun özü də “Tərcüman”da məqalələr çap etdirmişdi. Bu məqalələrdə o, məktəb, teatr, xeyriyyə cəmiyyəti və adət-ənənə məsələlərinə toxunur, zəhmətkeş kütlələrdə mədəniyyətə, maarifə həvəs oyatmağa çalışırdı.

Lakin yarı rus, yarı tatar dilində nəşr olunan “Tərcüman-Perevodçik” qəzeti Zaqafqaziya müsəlmanları arasında geniş intişar tapmamışdı. N.Nərimanov yaxşı bilirdi ki, doğma dildə mətbuat olmasa, tərəqqipərvər ziyalıların xalqla sıx əlaqə yaratmaq və maarifçilik ideyası yaymaq cəhdi səmərə verməz. O, əhli-qələmlərə qəzetin böyük səfərbəredici qüdrətini, faydasını xatırladır, onları xalqın mədəniyyətinə və ictimai tərəqqisinə kömək etməyə, xeyirxah işlər görməyə çağırırdı. N.Nərimanov deyirdi: “Əgər Zaqafqaziyada Azərbaycan dilində qəzet çıxsa, onda cəmiyyət də ana dilində qəzet oxuyaraq, özünün nə etməli olduğunu, nə də geri qaldığını başa düşərdi. Lakin nə qədər ki, belə bir qəzet yoxdur, yaxşı olar ki, savadlı müsəlmanlar qızıl kimi qiymətli vaxtlarını müsəlmanlar üçün anlaşılmaz bir dildə yazılmış faydasız məqalələrə sərf etmək əvəzinə, sadə, Azərbaycan dilində bu və ya başqa məsələ barədə kitabçalar nəşr etməyə başlasınlar, rus dilini öyrənməyin faydasını yazsınlar və i.a. (“Kaspi” qəzeti 1896, N25).

Maarifpərvər ziyalılar mətbuata həqir münasibəti aradan qaldırmaq, qəzet və jurnala kütlələrdə mənəvi tələbat hissi oyatmaq üçün hər vasitədən istifadə edirdilər.

N.Nərimanov Azərbaycanda Şərqin demokratik məsləkli mətbuatını geniş yaymaq üçün əqidə dostları ilə sıx əlaqə saxlayırdı, onlara xeyirxah işdə öz köməyini əsirgəmirdi. O özü Şərq ölkələrində çap olunan “Həblül-mətin”, “Tərbiyyat”, “Naseri” qəzetlərinin ümum Rusiya üzrə baş müvəkkili idi, bəzən bu qəzetlərə məqalələr də yazırdı.

Şərqin demokratik mətbuatını yaymaqda N.Nərimanovu maraqlandıran cəhətlərdən biri də bu idi ki, o qəzet və jurnallarda çarizmin daxili və xarici siyasəti tez-tez pislənirdi. Bu da oxucularda mütqəliyyətin millətçilik və zorakılıq siyasətinə qarşı nifrət və qəzəb hissi oyadırdı. Beləliklə, Şərqin demokratik mətbuatı Zaqafqaziyada ictimai fikrin inkişafına müəyyən dərəcədə təsir göstərirdi. Lakin Şərq mətbuatının dini məfkurəni, panislamizm ideyasını geniş təbliğ etməsi gənc nəslin təlim-tərbiyəsinə ciddi təhlükə yaradırdı.

Maarifpərvər ziyalılar bu təhlükəni aradan qaldırmaq üçün yollar axtarırdı. N.Nərimanov və S.M.Qənizadə “Sovqat” adlı şəkilli uşaq jurnalı nəşr etməyi qərara aldılar. Onlar 1896-cı ilin yanvarında Bakı qubernatoruna müraciət etdilər. Lakin çar məmurları maarifpərvər gənclərin nəcib təşəbbüsünə etinasız yanaşdılar. Bu, N.Nərimanovu ruhdan sala bilmədi. O, 1899-cu ilin oktyabrında mətbuat işləri üzrə Baş idarəyə göndərdiyi müraciətində Azərbaycan dilində “Təzə xəbərlər” (rus tərcüməsi ilə birlikdə) adlı həftəlik qəzet çıxarmaq arzusunda olduğunu bildirir. N.Nərimanov “Təzə xəbərlər” qəzetində Azərbaycan və rus həyatındakı doğru-düzgün, obyektiv surətdə işıqlandıracağına və müsəlman mədəniyyətinin tərəqqisinə kömək edəcəyinə ümid bəsləyirdi.

O zaman III Aleksandr adına Bakı oğlan gimnaziyasının sinif mürəbbilərinin köməkçisi vəzifəsində işləyən N.Nərimanov mətbuat işləri üzrə Baş idarəyə yazırdı ki, Zaqafqaziyanın müsəlman əhalisinin danışdığı Azərbaycan dilində qəzet nəşr edilmir. Müsəlmanların mətbuata olan ehtiyacını təmin edən mənbə olmadığından xalq kütlələri rus həyatı və qanunlarını istədikləri kimi işıqlandıran xarici mətbuata meyil göstərirlər. N.Nərimanov qeyd edirdi ki, son vaxtlar rus mətbuatında müsəlmanların təhsil sahəsində geriliyindən, İran mollalarının avam kütlələrə təsirindən və ölkədəki qaçaq-quldurluqdan çox yazılır. Bu məlumatları isə rus dilini bilən bir ovuc məmurlardan başqa kimsə oxuya bilmir.

N.Nərimanov “Təzə xəbərlər”in proqramında bütün Rusiyada və Zaqafqaziyada baş verən yeni iqtisadi, ictimai və siyasi vəziyyəti işıqlandırmağı, rus və Azərbaycan yazıçılarının əsərlərini təbliğ etməyi nəzərdə tutmuşdu.

1900-cü il dekabr ayının 4-də N.Nərimanov Peterburqa, mətbuat işləri üzrə Baş idarəyə ikinci dəfə müraciət edir. O özü müraciətnaməsində rus dili və mədəniyyətinin Zaqafqaziya müsəlmanları arasında yayılmasının əhəmiyyətindən danışır, Azərbaycan dilində “Məktəb” adlı məcmuənin nəşr olunmasının zəruriliyini əsaslandırır. N.Nərimanov elmi-pedaqoji məzmunlu aylıq “Məktəb” məcmuəsinin proqramında Rusiya və Zaqafqaziya məktəblərinin vəziyyətini işıqlandırmağı, xalq məktəbləri barəsində hökumət sərəncamlarını, rus pedaqoji jurnallarının xülasəsini və sairə verməyi nəzərdə tutmuşdu.

N.Nərimanov Azərbaycanda dini-mistik görüşlərin, patriarxal adət və vərdişlərin xalqın inkişafı yolunda buxova çevrildiyini görürdü. Ona görə də Türkiyə, İran və Hindistandan Zaqafqaziyaya göndərilən bəzi mürtəce ruhlu qəzetlərin rus xalqına və mədəniyyətinə qarşı etimadsızlıq təbliğ etməsinə böyük fəlakət kimi baxırdı. N.Nərimanov rus və Azərbaycan xalqlarının bir-birinə yaxınlaşmasında və sıx dostluq əlaqələri yaratmasında rus dilinin rolunu nəzərə alaraq, öz müraciətində bu dilin vasitəsilə rus mədəniyyətinin Zaqafqaziyada yayılmasının əhəmiyyətli olacağını söyləyirdi. O, rus mədəniyyətinin demokratik, qabaqcıl ideyalarını əhaliyə çatdırmaq və onları ayıq salmaq niyyətində idi. Lakin çar hakim dairələri Zaqafqaziyada Azərbaycan dilində qəzet və jurnalın nəşrinə müxtəlif bəhanələrlə mane olurdu. Odur ki, N.Nərimanovun qəzet və jurnal nəşr etmək arzusu həyata keçmədi.

Arxiv sənədləri çar hökumətinin riyakar niyyətini açıb göstərir, məlum olur ki, N.Nərimanov, S.M.Qənizadə, H.Mahmudbəyov kimi vətənpərvər gənclərin mətbuat yaratmaq təşəbbüsünə hakim dairələrin etinasızlığı heç də Bakıda Şərq dillərini bilən senzorun və ya poliqrafiya mütəxəssislərinin olmaması üzündən deyil, tərəqqipərvər qüvvələrin fəaliyyətindən irəli gələn təşviş və həyəcanla bağlıdır. Çar hakim dairələri milli inkişafa qəsdən mane olmuş, hətta inzibati tədbirlər də görmüşdür.

N.Nərimanov xalqın mədəni tərəqqisinə özünün bütün gücü və bacarığı ilə, yorulmadan kömək edirdi. O, maarifpərvər dostları ilə teatr truppası yaradır, tamaşalar göstərirdi. Bu teatr tamaşalarında N.Nərimanov rejissorluq, bəzən də aktyorluq edirdi.

1894-cü ilin aprel ayında N.Nərimanov Qorçakov küçəsində (indiki Malıgin) ilk kütləvi milli qiraətxana açmağa nail olur. “Nəriman qiraətxanası” qısa müddət ərzində təkcə Zaqafqaziyada deyil, Rusiyada və Şərq ölkələrində rəğbətlə qarşılanır. Qabaqcıl ideyalı, maarifpərvər ziyalılar qiraətxananın “rövnəq və rəvac” tapmasını, tərəqqi etməsini səmimiyyətlə alqışlayırdılar. Buraya Kəlküttə, İstanbul, Sofiya, Qahirə, Tehran, Təbriz və digər şəhərlərdən xeyriyyə yolu ilə qəzet, jurnal və kitablar göndərilirdi.

“Nəriman qiraətxanası” beynəlmiləl xarakterli mədəniyyət ocağı idi. Burada müxtəlif millətlərdən olan qabaqcıl ziyalılar görüşür, bir-biri ilə tanış olurdu.

N.Nərimanov dövri mətbuatın və kitabların köməyi ilə oxucuların nəzərində “möcüzə” yaratmışdı. Dünya hadisələri, ayrı-ayrı xalqaların həyat tərzi və mədəniyyəti oxucularda ciddi maraq doğururdusa, həm də onları istə-istəməz öz həyatına və mühitinə, ictimai həyatda baş verən hadisələrə nəzər salmağa təhrik edir, düşündürürdü. Qiraətxananın açılmasını təfkirlərlə qarşılayan molla və seyidlər belə özlərini saxlaya bilmir, utandıqlarından qiraətxanaya girməyib qəzetləri alıb evə aparırdılar.

Qiraətxananın oxucusu gündən-günə artırdı. Ancaq yeri olduqca darısqal olduğundan N.Nərimanov onu ayrı bir yerə köçürməyə icazə alır: milyoner Lalayevin böyük erməni kilsəsi yanında olan mülkü kirayə edilir. Beləliklə, 1895-ci ilin fevralından qiraətxana geniş və işıqlı otaqlara köçür.

Qiraətxana əsl mədəni mərkəzə çevrilir. N.Nərimanovun bilavasitə təşəbbüsü ilə “Qiraətxanada gənclərin yığıncaqları təşkil edilir, azərbaycanca yeni əsərlər oxunur, mübahisələr açılır, həvəskar aktyorların məşqləri keçirilirdi”.( V.Məmmədov. Nəriman Nərimanov. Bakı, Uşaqgəncnəşr, 1957, səh.25.).

N.Nərimanov xeyriyyə məqsədi ilə görüş gecələri, teatr tamaşaları, ədəbi-musiqili müsamirələr təşkil edirdi. Bunlar qiraətxananın maddi ehtiyaclarını müəyyən dərəcədə ödəyirdi. Lakin N.Nərimanov qiraətxananı yalnız yaşatmaq deyil, həm də onun imkanlarını genişləşdirmək, gənc nəslin mənəvi tərbiyəsi üçün bir baza yaratmaq istəyirdi. “Kaspi” qəzeti 6 mart 1897-ci il tarixli nömrəsində yazırdı ki, N.Nərimanov qiraətxanada bir müəllimənin əməkdaşlığı ilə uşaq kitabları şöbəsi yaradır.

N.Nərimanovun ilk ucuz milli qiraətxanası dörd il fəaliyyət göstərdi. Çar hakim dairələri gənclərin qiraətxana ətrafında sıx toplaşmasından ehtiyat edərək, 1898-ci ilin oktyabr ayında onu şübhəli siyasət ocağı kiim bağlatdı. Buna baxmayaraq, milli mədəniyyətin yüksəlişində ilk cığırı açan “Nəriman qiraətxanası” Azərbaycan xalqının ictimai-mədəni fikrində yeni səhifənin başlanğıcı oldu. N.Nərimanov iftixarla yazırdı: “Bakıdakı ictimai fəaliyyətim 1894-cü ildən ilk ucuz kitabxana qiraətxanası açmağımla başlanmışdır”.

XIX əsrin axırlarında N.Nərimanovun bədii yaradıcılıq fəaliyyətində ciddi inkişaf nəzərə çarpır. N.Nərimanov “Nadanlıq” (1894), “Şamdan bəy” (1895) komediyalarını, “Nadir şah” (1898) tarixi faciəsini, “Bahadır və Sona” (1896) romanının bir hissəsini yazıb çap etdirir. O, Qoqolun “Müfəttiş” (1892) komediyasını da Azərbaycan dilinə çevirib tamaşaya qoyur. N.Nərimanovun əsərləri Azərbaycan ədəbiyyatı və milli teatrının inkişafına faydalı təsir göstərir.

N.Nərimanov Bakıya gəldiyi ilk günlərdən teatrı əsl xalq tribunasına çevirməyə çalışırdı. M.F.Axundovun “açdığı yeni yolu”, ənənəni davam etdirən maarifpərvər ziyalılar xalqda intibah hissi oyatmaq üçün teatrı ən qüdrətli vasitə hesab edirdilər.

Milli teatrın ilk həvəskar dövründən başlayaraq onun inkişafında və qol-qanad açmasında N.Nərimanovun böyük xidmətləri olmuşdur. Hələ 90-cı illərdə onun təşəbbüsü və rəhbərliyi ilə ziyalı gənclərdən ibarət aktyorlar truppası yaradılmışdı.

N.Nərimanov tərbiyəvi əhəmiyyəti olan pyesləri tamaşaya qoyurdu. Onun keçirdiyi “müsəlman gecələri”ndə ayrı-ayrı pyeslərdən səhnəciklər verilirdi. Bütün mədəni hadisələrdə — konsert və tamaşalarda N.Nərimanov bilavasitə iştirak edirdi: o, gah akytor, gah rejissor, gah da təşkilatçı kimi fəaliyyət göstərirdi.

Ağamalı oğlu 90-cı illərdə Bakıda “Müfəttiş” komediyasının tamaşasından aldığı təəssüratı xatırlayaraq yazırdı: “...Tamaşa kifayət qədər yaxşı və şən keçdi; qorodniçi xüsusi ilə təbii idi—onun ifaçısı, əsərin mütərcimi Nərimanov özü idi. Qadın rollarını erməni qadınları oynayırdı. Türk (Azərbaycan—T.Ə.) tamaşaçıları pyesin inandırıcılığına heyran qalmışdılar, zira bütün bunlar ətrafındakı həyatı çox yaxşı xatırladırdı. Bu, həqiqət türk həyatında eşidilməmiş bir hadisə idi”.

“Müfəttiş”i səhnəyə çıxarmaq böyük hünər və cəsarət istəyirdi. N.Nərimanovun bu əsərə xüsusi əhəmiyyət verməsinin sirri öz həmvətənlərinin nəzərini ictimai həyatda baş verən haqsızlığa, özbaşınalığa cəlb etməsi olmuşdur. N.Nərimanova görə, komediya ancaq gülüş üçün deyil, əksinə, “zindəganlığımızda olan qüsuratı” göstərmək üçündür. Komediya həyatın aynasıdır. “Komediya çıxarmaqdan əsl məqsəd” təbriyədir. N.Nərimanov “Teatr barəsində bir neçə söz” (1899) əsərində yazır: “Teatr böyüklər üçün bir növ məktəbdir. Necə ki, uşaqlar məktəbdə gözəl şeylər əxz edirlər, elə də bizlər teatrdan gözəl sifətlər əxz edirik”. N.Nərimanova görə, “İnsan çox vaxt öz zindəganlığında özünün və ya qeyri şəxsin qüsuratını görmür və yain ki, hiss etmir. Amma komediya çıxardanda bunları hamısını görüb yaxşını yamandan seçir və mümkün olan qədər çalışır ki, yaman sifətləri özündən rədd etsin”.

N.Nərimanov ictimai həyatda və məişətdə olan “pis əməlləri” səhnədə göstərməklə, müasirlərində ibrət və nəcib sifətlər aşılamaq niyyətində idi. Çünki gənc yazıçı pis əməlləri ictimai həyatın, hakim üsul-idarənin özündə deyil, insanların avamlığında, mərifətsizliyində, mədəni geriliyində axtarırdı. Bu maarifçilik dünyagörüşü onun ilk dram əsərlərinin əsas mayası idi.

N.Nərimanov ictimai fəlakətdən xilas yolunu elm, maarif və mədəniyyətdə görürdü. Lakin zəhmətkeş kütlələrə əsl həqiqəti söyləmək və milli tərəqqiyə yol açmaq üçün, hər şeydən əvvəl, millətin ictimai-mədəni və fikri inkişafına xəyanət edən mürtəce fikirli ziyalıları həyat səhnəsindən sıxışdırıb çıxarmaq vacib idi. Mübarizə əzmi N.Nərimanovun qəlbində illərlə bəslədiyi bir arzunu dilə gətirdi. O, 1902-ci ilin may-iyun aylarından imperator III Aleksandr adına Bakı oğlan gimnaziyasında ekstern imtahan verib şəhadətnamə aldı. Həmin ilin iyul ayında isə Odessa şəhərindəki Novorossiysk imperator universitetinin tibb fakültəsinə daxil oldu.

N.Nərimanov universitetin birinci kursunda oxuduğu zaman onun 32 yaşı vardı. Kurs tələbələri arasında yaş etibarilə fərqlənən bu ciddi, lakin çox xoşrəftar gənc ilk gündən hamıya xoş gəldi; onu kurs başçısı seçdilər. Bu qarabuğdayı qafqazlı tez bir zamanda tələbələrin yaxın dostu və məsləhətçisi oldu.

N.Nərimanov ilk günlərdən müsəlman tələbələrindən ibarət cəmiyyət yaratmağa təşəbbüs göstərdi. Bu cəmiyyətin üzvləri tez-tez onun Seretensk döngəsindəki 1 nömrəli evin 51 nömrəli mənzilinə toplaşar, axşamdan xeyli keçənədək söhbət edərdilər. Onların təbabət, ədəbiyyat və incəsənət məsələlərinə dair söhbətləri çox zaman dəyişib siyasi-ictimai həyata, beynəlxalq hadisələrə həsr olunardı.

Rusiyada zəhmətkeş kütlələrin həyat tərzi, əməl və mübarizəsi ilə tanışlıq N.Nərimanovun dünyagörüşünə təsirsiz qalmırdı. O görürdü ki, hər yerdə mütləqiyyətə qarşı dərin nifrət və ehtiras son həddə çatmışdı. Tətillər və nümayişlər cənub şəhərində adi hal olmuşdur. Bu gərgin, siyasi-ictimai vəziyyət qüdrətli bir tufan qoparacağını göstərirdi. Ürəyi odlu qafqazlı tələbələr inqilabi qüvvələrə qoşulmaya bilməzdilər. Çünki gizli inqilabi vərəqələrin çar monarxiyasına qarşı cəsarətli ittihamı, üsyankar məzmunu onların coşqun gənclik əhval-ruhiyyəsi ilə həmahəng idi. Əldən-ələ keçən gizli siyasi ədəbiyyat N.Nərimanovun gözləri önündə yeni aləm açırdı. O, inqilabi hərəkata qoşulur, çox çəkmir ki, tələbə dərnəklərinin gizli təşkilatçı rəhbərlərindən biri olur.

Qocaman inqilabçı V.Elts gurultulu, səs-küylü keçən tələbə yığıncaqlarını sonralar xatırlayarkən demişdir: “N.Nərimanov ciddi, düşüncəli görkəmi, həddən artıq sakit davranışı ilə insanı heyrətə gətirərdi. Əslində bu “sakitliyin” arxasında əsrlərcə zülm altında qalan xalqların bütün qəzəb odu ilə yanan bir inqilabçı ürəyi gizlənir və döyünürdü”. (V.Məmmədov. Nəriman Nərimanov. Bakı, 1957, səh.73.).

N.Nərimanov Odessada nümayiş və tətillərdə fəal iştirak edir, liman fəhlələrini inqilabi mübarizəyə hazırlayırdı. O, xalq kütlələrinin mütləqiyyətə qarşı mübarizəsinə kömək etmək üçün bütün vasitələrdən istifadə edirdi. Bu vasitələrdən biri də teatr idi.

N.Nərimanov teatrdan tribuna kimi istifadə edirdi. Gizli inqilabi dərnək üzvlərinin yerli əhali ilə sıx əlaqəsinə də teatr geniş imkan verirdi.

N.Nərimanov Odessa şəhər limanındakı “Volnorez” (“Dalğaqıran”) adlanan ucuz fəhlə yeməkxanasında bazar günləri teatr tamaşası göstərən həvəskar rus aktyorları ilə yaxından dost olmuşdu. Rus aktyorları A.N.Ostrovski, A.P.Çexov və başqa klassik dramaturqların əsərlərini tez-tez tamaşaya qoyurdular.

N.Nərimanov liman fəhlələri arasında siyasi dərnək yaratmışdı. Ona görə hər dəfə, tamaşa günləri burada olurdu. O, tamaşaların hazırlanmasında rus aktyorlarına kömək edər, bəzən də suflyor olardı.

N.Nərimanov Odessada, Novorossiysk imperator universitetində oxuduğu vaxt tələbələrdən ibarət teatr truppası da yaratmışdı. O, 1903-cü ildə Odessadan Bakıya göndərdiyi bir məktubda tələbə yoldaşlarından ibarət kiçik bir teatr truppası yaratdığını və məzuniyyət günlərində Krımın Baxçasaray, Simferopol və başqa şəhərlərində tamaşalar göstərdiyini xəbər verirdi. Bu barədə Baxçasarayda çıxan “Tərcüman” qəzetində də maraqlı məlumat vardır. Qəzet 1903-cü ilin yanvar ayının 15-də “Qafqazlılar Krımda” sərlövhəli məlumatında Novorossiysk universitetinin yetirmələri olan bir dəstə qafqazlı tələbənin Baxçasaray və Simferopolda V.Mədətovun “Qırt-qırt”, N.Nərimanovun “Nadanlıq” pyeslərini tamaşaya qoyduqlarını bildirir.

N.Nərimanov “Nadir şah” tarixi faciəsini də Krımda səhnəyə qoymaq təşəbbüsündə olmuşdur. Lakin çar senzurası “Nadir şah” tarixi faciəsini zərərli bir əsər hesab etmiş, onun tamaşasına icazə verməmişdir. Çar senzurasını pyesdə şahların devrilməsi fikrinin təbliğ edilməsi qorxutmuşdu.

Məlum olduğu kimi, 1905-ci il “Qanlı bazar” hadisəsi Rusiyanın hər yerində inqilabi əhval-ruhiyyəli kütlələrin mütləqiyyətə qarşı mübarizəsini daha da gücləndirmişdi.

1905-ci ilin oktyabrında inqilabi hərəkat bütün ölkəni bürüyüb ümumrusiya siyasi tətilinə çevrildi. Belə bir gərgin dövrdə N.Nərimanov Odessada təhsil alan müsəlman tələbələrinin xahişini yerinə yetirərək konstitusiyalı respublika hökumətinin monarxiyadan üstünlüyü haqqında mühazirə-referatını oxumuşdu. O, mühazirə zamanı Odessada hökumətə qarşı mübarizədə həlak olmuş inqilab qəhrəmanlarının xatirəsini yad etmək üçün camaata ayağa qalxmağı təklif etmişdir.

Referatdan aydın olur ki, N.Nərimanov hələ birinci rus inqilabının başlandığı dövrdə xalqı azadlıq və tərəqqiyə çatdırmaq yolunu inqilabda, inqilabi mübarizədə görürdü. O, inqilabı “həqiqət yolunda mübarizə” adlandırır, inqilabın təbii-zəruri bir hadisə olduğunu əsaslandırırdı. N.Nərimanova görə, inqilabın baş verməsinə əsas səbəb zəhmətkeş kütlələrin dəhşətli istismarı, yoxsulluğu və dilənçiliyidir. O yazırdı ki, istibdad üsul-idarəsi zülm, əsarət, hüquqsuzluq və zəncir deməkdir. Rusiyanın hakim sinifləri öz şəxsi mənafeləri xatirinə zəhmətkeşləri nadanlıq və cəhalət içərisində saxlayırlar. Odur ki, inqilabi mübarizə aparmadan çarizmi devirmək, xalqı azadlığa çıxarmaq olmaz.

Referatda çar mütləqiyyətinin başqa millətləri əsarət altında saxlamaq, onların mədəniyyət və dillərini təqib etmək, hüquqlarını tapdalamaq kimi iyrənc müstəmləkəçilik siyasəti amansızcasına ifşa olunurdu. Müəllif göstərirdi ki, çarizm Rusiyanın bütün xalqlarının qatı düşmənidir. Çarizm Rusiya xalqlarına könüllü surətdə hüquqlar verməyəcəkdir. Həmin hüquqları birləşib, mübarizə vasitəsilə almaq lazımdır.

N.Nərimanovun 1905-ci il 17 oktyabr çar manifestinə münasibəti də diqqəti cəlb edir. Referatda deyilir ki, manifesti çar könüllü surətdə verməmişdir. Çarı manifest verməyə xalqın qəzəbi və hiddəti məcbur etdi. Lakin çar manifest verməklə yanaşı, qoşunu, fitnəkarları, xuliqanları, qaragüruhçuları da işə saldı: Xalqın qabaqcıl övladlarına amansız divan tutmağa başladı. N.Nərimanov geniş xalq kütlələrini tərəqqiyə, maarifə, azadlıq və demokratik respublika uğrunda mübarizəyə çağırırdı.

1905-ci ildə Novorossiysk imperator universiteti siyasi tətil nəticəsində bağlanmışdı. Müəllif və tələbələrin əksəriyyəti həbsxanaya salınır və ya təqib olunurdu. N.Nərimanov xəfiyyələrin təqibindən yaxa qurtarmaq üçün 1905-ci ilin avqust ayında Qazan Universitetinə dəyişilməyə cəhd edir.

1906 -cı ildə N.Nərimanov Bakıya qayıdır. O, yeni ictimai-siyasi vəziyyətin tələblərini zəhmətkeş kütlələrə başa salmaq, onları inqilabi mübarizəyə hazırlamaq üçün dövri mətbuatda vətəndaş-publisist kimi çıxış edir. “İrşad” qəzetində “Cümə söhbəti”, “Həyat” qəzetində “Həftə fəryadı” başlığı altında tez-tez dərc olunan məqalələrində N.Nərimanov günün ən aktual, zəruri məsələlərinə toxunur, beləliklə, mütləqiyyətin mürtəce siyasətinin mahiyyətini açıb göstərir.

1906-ci ildə N.Nərimanov gizli inqilabi fəaliyyətini açıq siyasi təşviqatla əlaqələndirmək üçün “Nicat” xeyriyyə cəmiyyətindən bacarıqla istifadə edir. Bu zaman “Hümmət” bolşevik təşkilatı zəhmətkeş kütlələr arasında siyasi təbliğata böyük əhəmiyyət verirdi. “Hümmət” bolşevik təşkilatına daxil olan N.Nərimanov İranda baş verən milli azadlıq hərəkatına da hərtərəfli əməli yardım göstərirdi.

1906-cı ilin avqust ayında qabaqcıl ziyalıların təkidi ilə Zaqafqaziya müsəlman müəllimlərinin I qurultayı açıldı. N.Nərimanov və H.Zərdabi qurultayın sədri seçilmişdir. Qurultay nümayəndələrinin arzusuna görə bütün siyasi məsələlərə N.Nərimanovun sədrliyi ilə baxılacaq idi.

İclasların birində məktəblərdə Azərbaycan dili təlimi məsələsi müzakirə olunarkən N.Nərimanov yeni dərs proqramı düzəltməyin, ana dilində yeni təlim kitablarını tərtib etməyin vaxtı çatdığını söyləmişdir. O, müəllimləri millətin dərdinə əlac axtarmağa, dövlətin qarşısında tələblər irəli sürməyə çağırmışdır. Qurultay N.Nərimanovun cəsarətli təklifini yekdilliklə qəbul etdi. Bu hadisə liberal burjua ziyalılarını qorxuya saldı. Onlar qurultayın qərarını “yumşaltmaq”, mübarizə əhval-ruhiyyəli müəllimlərə təsir göstərmək üçün ertəsi gün H.Z.Tağıyevi qurultaya dəvət etdilər. H.Z.Tağıyev qurultaydakı çıxışında dedi: “Sizin dünənki qərarınız onu göstərir ki, qurultaya N.Nərimanovun şəxsində uzağı görməyi bacarmayan adamlar rəhbərlik edir. Siz bilirsinizmi N.Nərimanov kimdir? Onun cibində bir qəpiyi yoxdur, mənim hesabıma oxuyur, amma burada inqilabi nitq söyləməyə və bizi dolaşıqlığa salmağa cəsarət edir. Mən xahiş edirəm dövlət qarşısında bütün millətin üzərinə kölgə salan dünənki qərarı rədd edəsiniz”.

Qurultaya dərin bir sakitlik çökür. Hamı N.Nərimanova tərəf baxır. O, ayağa qalxıb xitabət kürsüsünə yaxınlaşır. Hamının üzündə təəccüb və heyrət vardı. Onlar N.Nərimanovun böyük nüfuz sahibi, milyonçu H.Z.Tağıyevə nə cavab verəcəyini gözləyirdilər.

“Yoldaşlar — deyə N.Nərimanov sakit, ciddi bir səslə davam etdi — cənab Tağıyevdən təqaüd alan tələbələrdən biri də mənəm. Lakin mən bilmirdim ki, cənab Tağıyev yoxsul tələbələrə onların fikrini və ixtiyarını almaq, dilini bağlamaq üçün kömək edirmiş.

Əgər bu vaxtadək cənab Tağıyev tələbələrə ona görə kömək edirmiş ki, ancaq onun fikri, iradəsi ilə hərəkət etsinlər, o zaman mən “fəryad qoparmaq lazım gəldiyi yerdə susub” öz keçmişimi və gələcəyimi ləkələyə bilmərəm.

Belə bir vaxtda — özgələrinin açıq danışdıqları, hətta çar zülmündən azad olmaq uğrunda öz qanlarını axıtdıqları bir zamanda məni qızıl gücünə susmağa məcbur etməyə heç kəsə ixtiyar verməmişəm və vermərəm.

Bütün qurultay qarşısında cənab Tağıyevin verdiyi təqaüdü şadlıqla rədd edirəm ki, zəmanəmizin zülmkarlarından xilas olum və bizim gələcək nəsil də qoy özlərini murdar qızıla satmasınlar”.

N.Nərimanovun mərdanə çıxışı hərarətlə qarşılandı. H.Z.Tağıyev qurultayı tərk etdi. Liberal burjua ziyalılarına xoş gəlməyən “bu münaqişənin ictimai mənası var idi, gələcək nəsil üçün də böyük ibrət ola bilərdi”. N.Nərimanov xalqın taleyini milyonçuların ixtiyarına tapşırmağı ictimia-siyasi hadisələri başa düşməmək, siyasi korluq kimi qiymətləndirirdi. “Özünüzü biabır etdiniz bəsdir, yetər!” (1909) məqaləsində o yazırdı: “Cəmiyyətə xeyri olduğundan dolayı ictimai qoçulara hörmət edib, xeyir iş gördürmək üçün həvəsləndirmək yaxşıdır: ancaq o cür yanlış düşünən dövlətli qoçulara bütün bir millətin müqəddəratını tapşırmaq, ən azı axmaqlıqdır”. (Nəriman Nərimanov. Məqalə və məktubları. Bakı, 1925, səh.67-68.).

Rusiyada inqilab tufanı N.Nərimanovun dünyagörüşündə ciddi dönüş yaratmışdı. O, Azərbaycan fəhlə və kəndlilərinin azadlıq və səadətini inqilabi mübarizədə görürdü. Bununla belə, avam kütlələrin gözünü açmaq, onları inqilabi döyüşlərə hazırlamaq üçün xalqın mədəni inkişafına, maariflənməsinə böyük əhəmiyyət verirdi. N.Nərimanovun H.Z.Tağıyev kimi milyonçuya qarşı durmasına, öz şəxsi mənafeyini deyil, ümumxalq işini hər şeydən üstün tutmasına səbəb də bu idi. N.Nərimanov sonralar bu barədə yazırdı: “15 il ən dəyərli cavan yaşlarımı el uğrunda, maarif üçün işlətdikdən sonra, güclü bir hacı mənim şərəfimə toxunmuşdu; xırda, cəfəng ailə qovğası üstündə deyil, bütün bir xalqın tərbiyə və maarif məsələsi üstündə Hacıya bərəks olduğum üçün məni təhqir etmişdi. Mən kasıb tələbə ilə milyonçu Hacı arasındakı bu mübarizə məslək mübarizəsi idi”. (Nəriman Nərimanov. Məqalə və məktubları. Bakı, 1925, səh.67-68.).

1906-cı ilin axırlarında N.Nərimanov Novorossiysk imperator universitetində təhsilini davam etdirmək üçün Odessaya qayıdır. 1906-1908-ci illərdə Azərbaycanın qabaqcıl adamları tələbə N.Nərimanova öz təhsilini başa vurması üçün müntəzəm maddi yardım göstərirlər. N.Nərimanov Novorossiysk imperator universitetinin tibb fakültəsini bitirdikdən sonra Bakıya qayıdır. O, burada xüsusi müalicəxana açmaq istəyir. Gizli inqilabi iş üçün xüsusi müalicəxananın olması zəruri idi. Lakin elə bu zaman N.Nərimanov İran milli azadlıq hərəkatına yaxından kömək və rəhbərlik etmək üçün təcili Tiflisə göndərilir. Məxfi sənədlərin birində N.Nərimanovun Tiflisə xüsusi partiya tapşırığını yerinə yetirmək üçün getməsi aydın şərh edilmişdir. Orada deyilir: “İran mücahidlər partiyası Mərkəzi Komitəsi N.Nərimanovun üzərinə Tiflisdə möhkəm partiya intizamı prinsipi əsasında mücahidlər partiyası şöbəsini təşkil etmək və həmin şöbə ilə mərkəz arasında fəaliyyət birliyi bərqərar etmək vəzifəsi qoymuşdu, çünki indiyə qədər yerli komitənin fəaliyyəti üzərində nəzarət yox idi. Bunun da nəticəsində İran inqilabının ehtiyacları üçün partiya tərəfindən toplanılan pul çox zaman başqa məqsədlərə sərf olunurdu.

Mərkəz tərəfindən həkim N.Nərimanova verilən təlimata əsasən, onun üzərinə pulların mədaxili və xərclənməsinə və ümumiyyətlə şöbənin bütün fəaliyyətinə nəzarət etmək vəzifəsi qoyulmuşdu. Həm də komitənin möhüründən sui-istifadə olunduğu üçün, işi təşkil etməkdən ötrü möhürü yenisi ilə dəyişdirmək, əvvəlkini isə etibarsız elan etmək tapşırığı verilmişdi”.

Rəsmi sənədlərdən aydın olur ki, N.Nərimanov və “Hümmət” təşkilatı İran inqilabı qəhrəmanlarına bilavasitə kömək edər, onlara hərbi sursat, ədəbiyyat və mətbəə avadanlığı göndərirdi. N.Nərimanov ağır şəraitdə inqilabi iş aparırdı. O, Tiflisdə olarkən “Şeytan-bazar”ın yaxınlığındakı Voronsov küçəsində, “Azərbaycan” mehmanxanasının 26 nömrəli otağında yaşayırdı, xəstələri də elə burada qəbul edirdi. Çar polisinin xüsusi şöbəsi onu Tiflisə gəldiyi ilk gündən ciddi nəzarət altına almışdı.

Bu dövrdə İranın irtica qüvvələri hücuma keçmişdi. Əfsanəvi xalq qəhrəmanı Səttərxanın başçılıq etdiyi fədai dəstələri şah ordusuna qarşı ölüm-dirim mübarizəsi aparırdı. Belə bir vaxtda İran mücahidləri partiyasının Mərkəzi Komitəsi Zaqafqaziyanın ayrı-ayrı şəhərlərində mübariz şöbələr təşkil etmişdi ki, onlar da Təbriz inqilabçılarına hər cür yardım göstərirdi.

Çar səfiri İrandan öz hökumətinə göndərdiyi məlumatların birində Təbrizin şah ordusu üçün basılmaz qalaya çevrilməsi barədə belə yazmışdı: Zaqafqaziyadan İrana odlu silah, mətbəə avadanlığı və hərbi sursat gətirən azərbaycanlı, erməni, gürcü və arabir rus dəstələrinin ardı-arası kəsilmir...( Bax: ADİA fond 102, siyahı 10, qovluq 169, 1909-cu il.).

Şübhəsiz, çar Rusiyasının mürtəce dairələri bu həyəcanlı xəbərlərə etinasız qalmırdı. Gizli xəfiyyə idarələri canfəşanlıqla hər yerdə təqiblər, kütləvi həbslər edirdi.

N.Nərimanov 1909-cu il mart ayının 1-də həbsə alınıb Metex qalasına salındı. Martın 8-də şəkli çəkildi, iki gün sonra ilk sorğu-sual, istintaq başlandı. Tiflis quberniyasının jandarm idarəsi N.Nərimanovu “Səttarxan və Bağırxanın inqilabi ordusuna adam, silah və partladıcı maddə göndərməkdə” ittiham edirdi.

Tiflis quberniyası jandarm idarəsinin rəisi polkovnik Yeryominin 1909-cu il mayın 31-də yazdığı 19 nömrəli istintaq qərarından məlum olur ki, N.Nərimanovun Tiflisə gəlişindən sonra inqilabi İran mücahidlər təşkilatının fəaliyyəti geniş vüsət almışdı.

Axtarış vaxtı polisin əlinə keçmiş bir məktubdan görünür ki, hələ 1907-ci ildə mücahidlər partiyasının Mərkəzi Komitəsi N.Nərimanovun ictimai-siyasi və əməli fəaliyyətini yüksək qiymətləndirmiş, onu İran inqilabçılarının görkəmli rəhbəri hesab etmişdir.

N.Nərimanovun Mücahidlər Partiyası ilə əlaqəsi onun inqilabi fəaliyyətinin ən parlaq səhifələrindən biridir. Polis axtarışı zamanıN.Nərimanovun mənzilində onun 1905-ci il Odessada oxuduğu referatın konspektinin azərbaycanca əlyazması və rus dilində sosial-demokrat partiyasının məramnaməsinin tapılması bir daha sübut edir ki, mücahidlər partiyasının bu görkəmli xadimi biliyini, təcrübəsini və əməli fəaliyyətini Səttarxan hərəkatının qələbəsi uğrunda mübarizəyə sərf etmişdi.

N.Nərimanov Tiflisdə Metex qalasında yeddi ay saxlanır. Zaqafqaziyanın demokratik ictimaiyyəti N.Nərimanovun həbsdən təcili azad olunmasını tələb edir. “Zaqafqaziya”, “Tərəqqi”, “Baku” və sair mətbuat səhifələrində tərəqqipərvər ziyalıların etiraz məktubları çap olunur. Lakin demokratik ictimaiyyətin xahişi bir nəticə vermədi. Daxili İşlər Nazirliyinə göndərdiyi təliqələrinin birində Tiflis jandarm idarəsi yazırdı: “Təkcə İran təbəələri deyil, hətta rus təbəələrinə də olduqca zərərli təsir göstərən həkim N.Nərimanov beş il müddətinə Sibirin uzaq yerlərindən birinə sürgün edilsin”. (Gürcüstan SSR MDTA fond 2, siyahı 1, qovluq 839, səh.60.).

1909 -cu il sentyabr ayının 30-da N.Nərimanov öz ailəsi ilə bərabər, Qafqaz canişinliyi ərazisindən 24 saata çıxarılıb iki il müddətinə Həştərxana sürgün olunur. N.Nərimanov Həştərxana çatdığı günün ertəsi, oktyabr ayının 7-də “Darül-ədəbi” məktəbinə gedib müəllimlərlə görüşür, məktəbin pulsuz həkimliyini öz öhdəsinə alır. N.Nərimanov “Darül-ədəbi” məktəbində “Bürhani-tərəqqi” qəzetinin redaktoru Mustafa Lütfi ilə tanış olur, onun qəzetilə əməkdaşlıq edəcəyinə söz verir.

N.Nərimanov sürgündə ilk günlərdən polisin güclü nəzarəti altında təqib edilsə də, ədəbi-bədii və elmi fəaliyyətini dayandırmır. O özünün çoxcəhətli fəaliyyəti ilə Volqaboyunun milli tərkibi etibarilə müxtəlif olan zəhmətkeş kütlələrinin böyük rəğbətini qazanır. Onun elmi-kütləvi mövzuda oxuduğu mühazirələri, istərsə də “Bürhani-tərəqqi”, “İdeal”, “Prikaspiysk kray” və sair kimi qəzetlərdəki çıxışları yerli əhalinin siyasi, mədəni-maarif və məişət məsələlərinin həllinə faydalı təsir göstərirdi.

“Bürhani-tərəqqi” qəzeti 1909-cu il oktyabr ayının 11-də “Doktor Nəriman bəy” adlı redaksiya məqaləsində ehtiramla yazırdı: “Nəriman bəy cənabları! Heç bir vaxt xatirinizə gətirməyin ki, mən məhbusam, həm də qəribəm. Xeyr, belə xəyalatları xatirinizə belə gətirməyəcəksiniz. Çünki ərbabi-maarif üçün kürreyi-ərzin hər yeri vətəndir. Siz, millətin cövhərisiniz. Cövhər haraya düşsə, elə yenə də cövhərdir ki, cövhər. Siz kimi ali zatlar ilə Hacıtərxan müsəlmanları nə qədər kəsbi-iftixar etsələr yenə azdır...” (SSRİ OİMTA fond, siyahı 10, iş 169, vərəq 46.).

N.Nərimanov həqiqi xalq həkimi, vətənpərvər ictimai xadim kimi tanınır. O, 1909-1910-cu illərdə “Xolera-Vəba”, “Çexotka-Vərəm”, “Aləmi-Nisvan”, “Tibb və İslam” kimi kütləvi elmi- publisist məqalə və kitabçalarını çap etdirir. Milli tərkibi müxtəlif olan şəhərdə N.Nərimanovun “müalicəxanasına” yalnız azərbaycanlılar deyil, rus, fars, tatar, türkmən, qırğız, özbək və erməni fəhlələri də pənah gətirirdilər. Onun kiçik qəbul otağı səhər saat 9-dan 12-dək, axşamlar isə saat 6-dan 8-dək xəstələrlə dolu olardı. Hamı qayğıkeş, mehriban həkimin həssas münasibətinə heyran idi. Böyük bir ailəni ehtiyac içərisində, güc-bəla dolandırmasına baxmayaraq N.Nərimanov xəstələrdən müalicə haqqını almaqdan imtina edir, hətta bəzən onlara dərman pulu da verib yola salırdı.

N.Nərimanov Həştərxana gəldiyi ilk günlərdə Qafqaz gənclərini öz ətrafına toplayır, teatr həvəskarları truppası yaradır. Bu truppa yerli tatar teatr həvəskarları ilə birlikdə tez-tez tamaşalar verir. N.Nərimanov rejissor, həm də aktyor kimi tamaşaların canlı və təsirli çıxmasına çalışır. Teatrın mübariz, inqilabi istiqamətdə inkişafı yerli hakimiyyət orqanlarını narahat edir, din xadimlərinin etirazına səbəb olurdu. Bu şikayətlər təsirsiz qalmırdı. Çar polis məmurları N.Nərimanovun teatr dərnəyindəki fəaliyyətini məhdudlaşdırmağa çalışırdılar.

1911-ci il avqust ayının 21-də N.Nərimanovun sürgün müddəti başa çatır. Lakin beş aydan sonra ona Bakıya qayıtmağa ixtiyar verilir. Maddi vəziyyətin ağırlığı üzündən Bakıya köçə bilməyən N.Nərimanov bir müddət Həştərxanda qalır, çoxcəhətli ictimai-publisist fəaliyyətini davam etdirir. Onun “Bürhanı-tərəqqi” qəzetində “Arı bəy” gizli imzası ilə çıxan “Telefon” sərlövhəli məqalələri Azərbaycan publisistikası tarixində istər forma, istərsə də məzmunca yeni idi. Bu kiçik həcmli satirik əsərlərdə N.Nərimanov günün ən aktual, təxirəsalınmaz məsələlərinə toxunurdu.

N.Nərimanov “Bürhani-tərəqqi”nin “elmi və fənni” şöbəsinə, “Prikaspiyski kray” qəzetində isə “müsəlman həyatı” şöbəsinə rəhbərlik edir.

N.Nərimanov “Xalq universiteti”nin sədri seçildikdən sonra buranı siyasi təbliğat və təşviqat mərkəzinə çevirməyə çalışır. O, mətin inqilabçılara gizli fəaliyyətlərini cəmiyyətin leqal mədəni-maarif tədbirləri ilə əlaqədərdirməkdə kömək edir, onların rus, tatar, qırğız, cığatay və azərbaycanlı fəhlələri arasında tez-tez kütləvi mühazirələr oxumalarına şərait yaradırdı.

N.Nərimanov Həştərxanda gizli inqilabi fəaliyyətini davam etdirir. Burjua-demokratik inqilabı məğlub olduqdan sonra irticanın güclənməsi müsəlman gənclərinin “Şurayi-islam” cəmiyyətində böyük narazılığa səbəb olmuşdu. N.Nərimanov bu cəmiyyətə mənsub olan müsəlman gənclərinə əsl mübarizə yolunun inqilabi ideyalar uğrunda döyüş meydanına atılmaq, çarizm üsul-idarəsini devirmək olduğunu inandırıcı dəlillərlə başa salır, onları fəhlə-kəndli bayrağı altına toplayırdı.

1913-cü ilin yanvarında demokratik fəhlə zümrəsi N.Nərimanovu şəhər dumasına namizəd seçdi. Həştərxanda sürgündə olan inqilabçılar fəhlələrin böyük qələbəsini V.İ.Leninə fərəhlə xəbər verdilər.

N.Nərimanov 1913-cü il iyul ayında Bakıya qayıdır. O, burada xüsusi müalicəxana açır. Sonra Qaraşəhərdəki 9-cu pulsuz şəhər xəstəxanasında müdir vəzifəsində çalışır. Eyni zamanda, “Nicat” mədəni-maarif xeyriyyə cəmiyyətində elmi-kütləvi mövzuda müntəzəm mühazirələr oxuyurdu.

N.Nərimanov həkimliklə yanaşı, publisistik, yazıçılıq və gizli inqilabi fəaliyyətini davam etdirir. Dövri mətbuatda onun ədəbi-tənqidi, elmi-nəzəri və bədii əsərləri nəşr olunur. N.Nərimanov “Bir kəndin sərgüzəşti” (1915) hekayəsini, “Pir” (1917) povestini, tibbə dair bir sıra əsərlərini yazıb çap etdirir, Genin “Edam” əsərini tərcümə edir. “Bahadır və Sona” romanını səhnələşdirir. Bu dövrdə N.Nərimanov ayrı-ayrı ədəbi məclislər təsis edir, qabaqcıl ideyalı ziyalılarla birlikdə xəlqilik və realizm uğrunda inadla mübarizə aparırdı. “Nicat” mədəni-maarif xeyriyyə cəmiyyətində ədəbiyyat şöbəsinin sədri olan N.Nərimanov “Tənqid gecələri” ədəbi dərnəyində dövri mətbuatda çıxan ayrı-ayrı bədii və elmi-kütləvi əsərlərin müzakirəsini keçirir, onların mükəmməl tərtibinə yaxından kömək edirdi. Ədəbi məclisin üzvləri — Kazım oğlu, S.M.Qənizadə, S.S.Axundov, Abdulla Şaiq, S.H.Sadıq və başqaları istər elmi, istərsə bədii əsərlərin dilinə ciddi diqqət yetirirdilər. Çünki bu dövrdə ən vacib məsələlərdən biri ana dilinin saflığı uğrunda mübarizə məsələsi idi. Bu, ədəbiyyatın realist istiqamətini təyin edirdi.

N.Nərimanovun “Tənqid gecələri” Azərbaycan ədəbi fikrində inqilabi-demokratik meyllərin artmasına ciddi təsir göstərirdi.

Zəhmətkeş kütlələri ictimai dərdlərdən xəbərdar edən və onları inqilabi mübarizəyə hazırlayan birmətbu orqan yaratmaq vaxtı çatmışdı. Bu məsələ N.Nərimanovu çox düşündürür. Abdulla Şaiq N.Nərimanovun 1914-cü ildə “Dan ulduzu” jurnalı nəşr etmək arzusunda olduğunu, ictimai-siyasi vəziyyətin ağırlığı üzündən bu fikirdən əl çəkdiyini söyləyir.

N.Nərimanov 1916-cı il dekabr ayının 18-də “Fikir” adlı aylıq elmi-ədəbi və siyasi jurnal çıxarmaq məqsədilə Bakı qradonaçalnikinə müraciət edir. O, istəyirdi ki, bu jurnalda Azərbaycan və rus yazıçılarının bədii əsərlərini: tibbə, təbiətşünaslığa və pedaqogikaya dair elmi-nəzəri materialları, xüsusi tənqid şöbəsində isə gndəlik dövri mətbuatın xülasəsini və müasir yazıçıların əsərlərinin tənqidi icmalını versin. Beləliklə, qabaqcıl ideyaları təbliğ etsin. Lakin N.Nərimanovun bu təşəbbüsü nəticəsiz qaldı. Buna baxmayaraq, N.Nərimanov kütlələr arasında inqilabi ideyaları təbliğ etmək üçün yeni yollar axtarır: “Qənaət”, “Samopomoş” adlı kooperativ təşkilatları — N.Nərimanovun bilavasitə rəhbərlik etdiyi bu təşkilatlar inqilab mübarizələrinə maddi və mənəvi yardım göstərirdi.

1917-ci il fevral burjua-demokratik inqilabından dərhal sonra “Hümmət” təşkilatı Azərbaycan dilində ədəbiyyat və qəzet nəşr etmək üçün ciddi hazırlıq gördü. Həmin ilin iyul ayının 16/29-da mətbəə yaradılması və “Hümmət” adlı qəzet buraxılması məsələsi qəti həll edildi.

Nəhayət, 1917-ci ilin iyul ayının 3-də Bakıda “Hümmət”in ilk buraxılış nömrəsi dörd min nüsxə ilə çıxdı.

N.Nərimanov, S.M.Əfəndiyev, T.Şahbazi, D.Bünyadzadə, B.Şahtaxtinski, Y.Məlikov kimi inqilab xadimləri qəzetin redaksiya heyətinə daxil oldular. “Hümmət” qəzetinin redaktoru N.Nərimanov idi.

“Hümmət” təşkilatının əsas məqsədi və tələbi qəzetin siyasi istiqamətini, məramnaməsini müəyyən edirdi. “Hümmət” qəzeti fəhlə və zəhmətkeşlərin hüququnu müdafiə etməklə bərabər, inqilabın tufanlı günlərində onlara doğru yol göstərməyi borc bilirdi. Buna görə qəzet yazırdı: “Yolumuz artıq dərəcədə tikanlı və məşəqqətli olsa da, ali müqəddəs məsləkimiz kirdarımızın artmağına səbəb olur. Bizim məsləkimiz bütün insanları birləşdirməkdir və biz deyirik: hamı millətlər üçün məqsəd, ideal birdir: bu ideal hamı millətləri qardaşlığa dəvət edir”.

Azərbaycan zəhmətkeşləri “Hümmət” qəzetinə özlərinin “çox böyük neməti” kimi baxır, onun faydalı işlər görəcəyinə inanırdılar.

“Hümmət” qəzeti xalqın böyük etimadını doğrultdu: ən mürəkkəb ictimai-siyasi şəraitdə azərbaycanlı, tatar və ləzgi zəhmətkeş kütlələrinin bayraqdarı, yaxın məsləhətçisi oldu. Hələ gənc yaşlarından milli mətbuat yaratmaq həsrətini çəkən N.Nərimanov “Hümmət” qəzetinin Azərbaycanın fəhlə və kəndlilərinin əsl mübarizə silahına çevirmişdi. 1917-1918-ci illərdə “Hümmət” yalnız Zaqafqaziyada deyil, bütün Rusiya ərazisində Azərbaycan dilində çap olunan yeganə siyasi qəzeti idi. Müsəlman aləmində inqilabi ideyaları təbliğ edən bu qəzetin qarşısında böyük vəzifələr dururdu. N.Nərimanov inqilabın taleyi həll olunduğu tarixi günlərdə “Hümmət”dən qüdrətli vasitə kimi istifadə edirdi.

1918-ci il iyulun 30-dək “Hümmət”in cəmi yüz on üç nömrəsi çıxsa da, bu qəzet mübarizələrlə dolu mürəkkəb bir dövrün aynası, salnaməsidir. Onun hər səhifəsində qəflət yuxusundan ayılmış, öz ləyaqətini dərk edən yoxsul fəhlə və kəndlilərin mübariz səsi eşidilir. Maraqlı budur ki, “Hümmət” qəzeti N.Nərimanovu bolşevik, redaktor və ictimai xadim kimi səciyyələndirmək üçün zəngin materiallar verir. N.Nərimanov qəzetdə özünün siyasi-nəzəri cəhətdən kamil, inqilabi ruhlu məqalələri ilə tez-tez çıxış edirdi. Onun “Fransa inqilabı”, “Bu gün”, “Bizim Rusiya inqilabına nəzərimiz”, “Zaqafqaziya komissariatında oturan sosialistlərə açıq məktub”, “Mən ittifaqa dəvət edirəm”, “Nə etməliyik?” məqalələri və bir sıra felyetonları inqilabi publisistikanın gözəl nümunələridir.

Bu əsərlərdə N.Nərimanov Azərbaycan fəhlə və kəndiləlirinin inqilabi əhval-ruhiyyəsinin, arzularının tərcümanı kimi çıxış edir. “Hümmət” qəzeti “Hümmət” təşkilatı ətrafında sıx toplaşan qabaqcıl ziyalıların dünyagörüşünə dərindən yiyələnməsinə ciddi təsir göstərirdi. Bu cəhətdən “Hümmət” qəzeti ictimai fikrin inkişafında həqiqətən yeni məktəb idi.

Tufanlı günlərdə Azərbaycan bolşevikləri zəhmətkeş kütlələrin qüvvəsini təxirəsalınmaz vəzifələrə cəlb etmək üçün böyük hünər və əzmkarlıq göstərirdilər. Onlar neft mədənlərində, zavodlarda və emalatxanalarda məruzə və mühazirələr oxuyur, fəhlələri siyasi mübarizəyə hazırlayır, beynəlmiləl həmrəyliyin qüvvətlənməsinə çalışırdılar. Bu zaman Bakı neft sənayeçiləri qurultayı şurasının Qara şəhərdəki 9-cu pulsuz müalicəxanasında müdir vəzifəsində işləyən N.Nərimanov hər gün msəlman fəhlələri ilə görüşməyə vaxt tapırdı. Onu hər yerdə böyük ehtiram və hörmətlə qarşılayırdılar. N.Nərimanov zəhmətkeş kütlələrin mürəkkəb siyasi hadisələrdən baş açması üçün onlara “Rusiya inqilabı və onun tədricən tərəqqi etməsi”, “Siyasi firqələr və məramnamələri”, “Bizim Rusiya inqilabına nəzərimiz”, “Rusiya inqilabı və İrana təsiri” və sairə mövzularda mühazirələr oxuyardı. Onun mühazirə məclisləri hər yerdə izdihamlı mitinqə çevrilərdi. (Bax: “Kaspi”, 20 may 1917, N103; “Açıq söz”, 17 mart 1917, N426 və sairə.). Çünki N.Nərimanov öz çıxışlarında istismar və zülm buxovlarından, mənəvi əsarətdən qurtuluş yollarını göstərirdi. O, Rusiyadakı inqilabın tarixi əhəmiyyətindən, bu inqilaba arxalanmaqla hakimiyyəti ələ almağın zəruri olmasından danışır, burjua millətçilərinin müvəqqəti hökumətə etimad yaratmaq xətt-hərəkətini ifşa edirdi.

N.Nərimanovun canlı söhbətləri müsəlman fəhlələrinin siyasi şüurunun inkişafına ciddi təsir göstərirdi. Azərbaycan bolşevikləri inqilabi qüvvələri burjuaziyaya qarşı qəti döyüşlərə hazırladığı bir şəraitdə bunun böyük əhəmiyyəti vardı. Çünki hakimiyyətin yeni, əsl inqilabçı Bakı Sovetinin əlinə keçməsi uğrunda qızğın mübarizə başlanmışdı.

1917-ci il oktyabrın 26-da Petroqradda silahlı üsyan qalib gəldi. Həmin gün axşam saat 7-də Bakıda “Azadlıq” meydanında izdihamlı mitinq keçirildi. Onlar Rusiyanın fəhlə-kəndli hakimiyyətini alqışladılar.

1917-ci il noyabrın 15-də Zaqafqaziyanın əksinqilabçıları Tiflisdə antisovet koalisiya təşkil etdilər. Zaqafqaziya komissarlığı adlanan bir mürtəce təşkilat inqilabi qüvvələrə qarşı sui-qəsd düzəldir, kütlələri çaşdırır, xəyanətkar siyasət yeridirdi. N.Nərimanov zəhmətkeş kütlələri əksinqilabçı qüvvələrin cinayətkar siyasətindən xəbərdar etməyi hümmətçilərə dönə-dönə tapşırırdı. O deyirdi: “Biz məsuliyyətli bir vaxtda müsəlman zəhmətkeşlərinə quyu qazıldığını görüb ağzımıza su almayacağıq. Biz açıq-açığına bildiririk: Zaqafqaziya komissarlığı təhlükəli bir vaxtda millətləri birləşdirməkdənsə, vaxtsız və yersiz qanunları ilə “bu millətləri bir-birindən nəinki ayırır və hətta gələcəkdə qanlı faciəyə meydan açır...”.

Türkiyə cəbhəsindən qayıdan inqilabçı rus əsgərlərinin Şəmkir və Gəncə ətrafında xaincəsinə öldürülməsi Zaqafqaziya komissarlığının riyakar simasını açıb göstərdi. Azərbaycanın bolşevik mətbuatı Zaqafqaziya komissarlığının qanlı cinayətlərini hiddət və qəzəblə qarşıladı. “İzvestiə Bakinskoqo Soveta” və “Hümmət” qəzetlərində N.Nərimanovun “Zaqafqaziya komissariatında oturan sosialistlərə açıq məktub”u çap olundu. Bu məktub Zaqafqaziyada milli ixtilaf və qanlı cinayətlər tərəfindən sosialistlərə qarşı ittihamnamə idi. N.Nərimanov öz məktubunda bolşeviklərlə üzdəniraq sosialistlərin siyasi xətt-hərəkətini qarşılaşdırır, sübut edir ki, bolşeviklər sinfi mübarizə apardıqları halda, sosialistlər milli qırğınlar törədirlər.

N.Nərimanov yazırdı: “Mənim idarə etdiyim “Hümmət” firqəçi qəzetəsi, sizin bu xan-bəylərlə birlikdə qurduğunuz Zaqafqaziya komissariatını və onun hərəkətlərini şiddətlə tənqidləyərək, Gəncə ətrafında vaqe olmuş qanlı hadisələrin səbəbi, siz cənablar olduğunuzu dəfələrlə yazmışdır. Ancaq yalnız bir qəzetədə yazmaq deyil, sizin bu həyasız işlərinizi leksiyalarımızda da söyləmişik. Bu gün dəmir yolların ətrafında bu qədər müsəlman kəndlərinin dağıdılıb viran olmasının əsl günahkarı sizsiniz”. (“Hümmət” qəzeti, 16 yanvar 2018-ci il,N 27)

N.Nərimanov Rusiya inqilabının taleyi həll edildiyi ağır günlərdə Zaqafqaziyanı od-alova, dəhşətli fəlakətlərə sürükləyən sosialistlərin xəyanətini hiddətlə qarşılayırdı: “Bahadır və Sona” romanını yazan mənəm. Bu roman tamam on il bundan qabaq yazılmışdır. Bu romanda təhsil görmüş, ağıllı, ürəyi təmiz və öz xalqını sevən erməni qızı Sona və habelə öz millətini istəyən müsəlman tələbəsi Bahadır bir-birini sevir və millətlərinin arasında dostluq yaratmaq üçün ciddi əlləşirlər. Arzularına çatmamış məhv olurlarsa da, ancaq hər ikisinin etiqadı bu olur ki, bu millətləri bir-birindən aralayan hər bir səbəb gələcəkdə ortadan götürülər; yeni bir işıq parlar ki, bunun sayəsində, hər bir qurma səbəb qaldırılaraq, islamlarla xristianlar birləşər; o zaman türk (azərbaycanlı—T.Ə.), erməni və gürcü kəlmələri də artıq ortadan çıxar.

Hərgah iş bu yazmış olduğum əsərimi burada şahid gətirirəmsə, artıq bu ondan ötrüdür ki, siz bir yolluq məni tanıyasınız, biləsiniz ki, Qafqaziyanın bu gün belə bir halında, sizin bu hərəkətləriniz məni nə dərəcədə məhzun edir. Anlıyasınız ki, sizin bu tutduğunuz işlərə qarşı, protest qışqırıqlarımı qəlbimin ən dərinlərindən sizə hayqırıram!..”.

N.Nərimanov əksinqilaba geniş meydan açan sosialistlərə əbəs yerə sevinməməyi məsləhət görür. Bildirir ki, sizə inanan və arxanızca düşüb gedən zəhmətkeş kütlələr öz səhvlərini anlamış, sizdən üz döndərmişlər. Çünki “doğrusu sosializm yolundan çox aralısınız, sizi məşğul edən milli” qovğalardır.

Azərbaycan bolşevikləri əksinqilabi qüvvələrə qarşı inamla mübarizə aparırdılar. Onlar V.İ.Leninin göstərişlərinə əsasən proletar Bakısını Zaqafqaziyada Sovet hakimiyyəti uğrunda mübarizə üçün dayaq məntəqəsinə çevirməyə çalışırdılar. Əksinqilabi qiyamın qarşısını almaq üçün təşkil edilən İnqilab müdafiə komitəsi Bakıda Sovet hakimiyyətinin üstünü alan təhlükəni dəf etmək üçün ciddi tədbirlər görürdülər: Bakıda Sovet hakimiyyətini müdafiə etmək, onun qüdrətini gücləndirmək üçün inqilaba sədaqətli olan vətəndaşları Sovetlər bayrağı altında son nəfəsədək vuruşmağa çağırırdılar.

1918-ci il aprelin 25-də Bakıda yaradılan Bakı Xalq Komissarları Sovetinin tərkibinə şəhər təsərrüfatı komissarı kimi daxil olan N.Nərimanov bu zaman dağılmış və geri qalmış ticarət, nəqliyyat, təchizat və ərzaq məsələlərinin qaydaya salınması və yaxşılaşdırılması üçün yorulmadan çalışırdı. O, Bakının neft rayonlarında yeni məktəblər, kitabxanalar, fəhlə klubları açılmasına qayğı ilə yanaşırdı. N.Nərimanov neft mədənlərində, zavodlarda və məscidlərdə olur, zəhmətkeş kütlələrə ictimai-siyasi vəziyyəti və bolşeviklərin xətt-hərəkətini başa salır, onları fəhlə-kəndli hakimiyyətini qorumağa və möhkəmləndirməyə çağırırdı. N.Nərimanov əhalinin proletar beynəlmiləlçiliyi ruhunda, sosializm işinə hədsiz sədaqət ruhunda tərbiyəsində mətbuata ən qüdrətli vasitə kimi baxırdı. Onun redaktə etdiyi “Hümmət” qəzetində Bakı Xalq Komissarları Sovetinin dekretləri dərc olunurdu.

1918 -ci ilin baharında N.Nərimanov ağır xəstələnir: həkimlərin məsləhətinə görə onu təcili Həştərxana, “Tinaki” palçıq müalicəsinə göndərirlər.

N.Nərimanov Həştərxana gəldiyi günlər hər yerdə amansız döyüşlər gedirdi. V.İ.Lenin Həştərxan kommunistlərinə göndərdiyi teleqramında gənc Sovet Rusiyasının cənub istehkamını—Həştərxan vilayətini fəlakətdən xilas etmək üçün “ən etibarlı və ən möhkəm adamlar” ayırmağı tapşırırdı. Bu tufanlı, ağır günlərdə V.İ.Leninin tapşırığını yerinə yetirmək hər bir kommunistdən şəxsi fədakarlıq tələb edirdi. Sovet Həştərxanını yalnız kommunistlərin böyük hünəri, ağıllı və cəsarətli siyasəti, yerli əhalini öz arxasınca aparması xilas edə bilərdi. Belə bir vaxtda N.Nərimanov yorğunluq və xəstəliyə baxmayaraq, tatar-qırğız və iranlı müsəlman fəhlələrini kütləvi-siyasi işə cəlb edir, onlara sosialist inqilabının vəzifələri, Sovet hökumətinin ilk dekretləri və zəhmətkeşlərin vətəndaşlıq borcu haqqında mühazirə oxuyurdu. Həştərxan vilayətinin Volqaboyu tatarları N.Nərimanovun təsirli sözlərinə mənəvi ehtiyac duyur, onun qayğı dolu, səmimi məsləhətlərinə etiqad və inamla yanaşırdılar.

Həştərxan ölkə hərbi-siyasi komissarlığının səhiyyə şöbəsinə rəhbərlik edən N.Nərimanov burada müvəqqəti hərbi inqilabi komitənin sədri S.M.Kirovla şəxsən tanış olur, bütün müdafiə tədbirlərində fəal iştirak edir. Görkəmli tatar inqilabçısı Hafiz Seyfi yazır ki, fəhlə partiya xadimi N.Nərimanov inqilabi ruh yüksəkliyinin və inqilabi hərəkatın canı idi. Onun fəaliyyəti sayəsində Həştərxan partiya təşkilatı onlarca kommunizm işinə sədaqətli və namuslu olan mübariz kommunistlər tərbiyə etmişdi. (Sov.İKP MK yanında MLİ MPA, fond 72, siyahı 3, bağlama 875, səh.4.).

1919-cu ilin əvvəllərində N.Nərimanov Həştərxan quberniya maarif şöbəsinin müdiri vəzifəsində işləyir. O, Sovet Həştərxanında zəhmətkeş kütlələrin maariflənməsinə və mədəni inkişafına xüsusi qayğı ilə yanaşır. N.Nərimanov mədəniyyət ocaqları və yeni tipli məktəblər açdırır. Yerli əhali arasında müəllim kadrları hazırlamaq üçün qısa müddətli pedaqoji kursların təşkilinə rəhbərlik edir. O, yeni tipli məktəbə olan köhnə təsəvvürü aradan qaldırmaq üçün geniş kütləvi-izahat işi aparmalı olur. Çünki “məktəbin simasında uşağı Allah və dinlə tanış edən bir müəssisə” görən fanatik əhali kilsənin dövlətdən və məktəbin kilsədən ayrılması haqqında Sovet hökumətinin dekretini olduqca pis qarşılayır, öz uşaqlarını məktəbə vermirdi.

N.Nərimanov öz mühazirələrində, istərsə də “Din və kommunizm” əsərində din əleyhinə təbliğatı yerli şəraitə uyğun, yaradıcı surətdə həyata keçirməyi tələb edirdi. O yazırdı: “İnsanın etiqadı onun inkişafından, onun hazırlığından asılıdır. Hər kəs kütlələrə allah yoxdur fikrini zorla aşılamaq istəyirsə, öz məqsədinə nəinki çatmır, həm də bizim işimizi çətinləşdirir. Adamları güclə dinə inanmamağa məcbur etmək olmaz. Demək olmaz ki, “Sənin allahın yoxdur, sən də dinə inanma”. Bunu bəzi kommunist yoldaşlarımız kimi əmr yolu ilə etmək olmaz. Bu, insanın inkişafından, onun təbiəti dərk etməsi dərəcəsindən asılıdır. Bu məsələyə ehtiyatla yanaşmaq lazımdır”.

N.Nərimanovun 1918-ci il dekabrın 20-də tatar məktəb müəllimlərinin və mollaların yığıncağında, 1918-ci il dekabrın 28-də isə müsəlman kommunistləri və məsul işçilərinin yığıncağında oxuduğu mühazirələr ateizm təbliğatı üçün “çox qiymətli göstərişlər” idi. V.İ.Lenin N.Nərimanovun ateizm təbliğatını təqdir edirdi.

1921-ci ilin mart ayında xarici işlər naziri G.V.Çiçerin RK(b)P MK-ya göndərdiyi məktubunda N.Nərimanovun ateizm təbliğatına dair “Şərqdəki təbliğatçılara çox qiymətli göstərişlər” verdiyini bildirirdi. O yazırdı: “Kilsənin dövlətdən ayrılması barədə onun mollalara müraciətlə söylədiyi nitqi müsəlman camaatına ehtiyatla yanaşmağın nümunəsidir”.

V.İ.Lenin məktubu oxuduqdan sonra dərhal Çiçerinə belə bir göstəriş vermişdir: “Yol. Çiçerin!

Mən sizinlə tamamilə razıyam. Belə bir sirkulyarın proyektini tərtib edin və ya tərtib etməyi başqalarına tapşırın (buraya Nərimanovun nitqinin bütün mətnini və ya heç olmasa rekomendasiyasını daxil etmək olmazmı? Bütün mətni vermək daha yaxşı olardı).

MK-da keçirin. Bu vacibdir. Lenin”. (Leninski sbornik, XXXXV cild, M., səh.233).

N.Nərimanov Həştərxanın ictimai-siyasi və mədəni həyatında görkəmli partiya xadimi kimi böyük fəaliyyət göstərirdi. Lakin bununla belə, doğma Azərbaycanı bir an belə unutmur, onun gələcək taleyini düşünürdü.

1919-cu ilin mart ayının 28-29-da Azərbaycan kommunistlərinin həştərxanda keçirilən müşavirəsi müsavat hökmranlığına qarşı silahlı mübarizə məsələlərini müzakirə etdi. Burada N.Nərimanov, D.Bünyadzadə, S.M.Əfəndiyev, Q.Musabəyov, A.Sultanov və digər partiya xadimləri bir sıra konkret təkliflər irəli sürdülər. N.Nərimanovun “Qafqazda gələcək fəaliyyətimizin planları” məruzəsi əsasında müşavirənin qəbul etdiyi qərarda fəhlə və kəndlilərin hakimiyyəti ələ alması və Sovet hökuməti dekretlərinin müvəffəqiyyətlə yerinə yetirilməsi nəzərdə tutulurdu.

N.Nərimanov “Qafqazın alınması barədə fikrimiz” adlı məruzəsində bütün Qafqaz ölkələrinin, o cümlədən Azərbaycanın tez bir zamanda müstəqil Sovet Respublikası elan ediləcəyindən danışırdı. N.Nərimanov, S.M.Kirov və S.Orconikidze yaxşı bilirdilər ki, Qafqazda fəhlə və kəndlilərin inqilabi coşqunluğu oyanmış vulkana bənzəyir. Hamı intiqam saatını səbrsizliklə gözləyir. Odur ki, öz azadlıq və səadəti uğrunda mübarizə əzmində olan xalqa kömək etmək üçün xüsusi dəniz ekspedisiyası dəstəsi yaradılmışdı. Bu dəstə Azərbaycanın kommunist təşkilatlarına inqilabi ədəbiyyat, silah, hərbi sursat daşıyır, onların N.Nərimanovla sıx əlaqə saxlamasına imkan yaradırdı.

1919-cu ilin iyul ayında Həştərxanda, Zaqafqaziya müsəlman komissarlığının “Köç” mətbəəsində N.Nərimanovun “Biz Qafqaza nə şüarla gedirik” kitabçası nəşr olunur. O vaxt Azərbaycanda gizli yolla yayılan bu əsərdə müsəlman kommunistlərinin həyata keçirəcəyi vəzifələrin mahiyyəti izah edilirdi. N.Nərimanov Azərbaycan kommunistləri adından hamıya müraciətlə deyirdi: Bizə insanların səadəti, millətlərin birliyi, bir-birinə həqiqi məhəbbəti, qardaşlığı lazımdır.

N.Nərimanov fəhlə və kəndliləri Lenin bayrağı ətrafına toplaşmağa, hakimiyyəti ələ keçirməyə çağırırdı. O yazırdı: həyatın nemətlərindən istifadə etməyə və cəmiyyətin qanunlarını yaratmağa ancaq zəhmətkeş insanın haqqı vardır. Mülkədarların, fabrik sahibinin və möhtəkirin isə heç bir ixtiyarı yoxdur.

N.Nərimanov “Dağıstan ruhani başçısı Şeyx Nəcməddin əfəndi Qoçinskiyə məktub”, “Azərbaycan respublikasının başçısı Usufbəyova məktub” və sairə publisist əsərlərində də müsavat, menşevik və daşnak partiyalarının xəyanətkar fəaliyyətini, törətdiyi cinayətləri ifşa edirdi. İnqilabi mübarizənin gücləndiyi bir vaxtda millətçilik və dinçilik şüarlarına bel bağlayan mürtəce qüvvələrin xalq məhkəməsi qarşısında haqq-hesab verəcəyi dəhşətli saatın yaxınlaşdığını söyləyirdi.

N.Nərimanov Moskvada Zaqafqaziya müsəlmanları şöbəsinin müdiri, bir neçə aydan sonra isə RSFSR Xalq milli işlər komissarının müavini vəzifəsində işləyir.

Sovet hökuməti ilə diplomatik əlaqə yaradan ilk xarici dövlətin, Əfqanıstanın səfirini Moskvada N.Nərimanov qarşılamış, “Sovet diplomatiyası tarixində ilk dəfə ona Azərbaycan dilində müraciət edərək salamlamışdı. N.Nərimanov bildirmişdir ki, onun azərbaycanca nitq deməsi Sovet Rusiyasında bütün millətlərin bərabər və azad olmasına bir sübutdur”.

İ.V.Stalin Hindistan elçisi müsəlman professor Prasadla danışıqlar aparmağı da N.Nərimanova tapşırmışdı.

Gənc Sovet Rusiyası ilə Yaxın Şərq ölkələri arasında diplomatik əlaqənin yaradılması, Rusiya inqilabının məqsəd və əhəmiyyətinin Şərq xalqlarına çatdırılması böyük inqilabi sayıqlıq, diplomatik hünər və ehtiyatlılıq tələb edirdi. N.Nərimanov bu vəzifələri görkəmli dövlət xadiminə xas olan bacarıqla yerinə yetirirdi. Onun İran, Türkiyə, Əfqanıstan, Hindistan, Misir və başqa Şərq ölkələri xalqlarına müraciətləri mühüm sənədlər idi. N.Nərimanov Şərq məsələlərinin həllində Leninin müdrik məsləhətlərinə, göstərişlərinə əsaslanırdı. O, V.İ.Leninin simasında Şərqin məzlum zəhmətkeş kütlələrinin xilaskarını görürdü. N.Nərimanov yazırdı:

“Vladimir İliç həmişə etiraf edirdi ki, müsəlman Şərqinin həyatı ilə az tanışdır. Lakin bu və ya başqa xalqın məişəti və xarakterinə xas olan bir neçə cəhəti qeyd etdikdə, o, dərhal qaşlarını çatıb son məqsədimizə nail olmaq üçün müsahibini öz fikirlərini düzgün istiqamətləndirməyə öyrədən fikirlər irəli sürürdü. Onun geridə qalmış müəyyən bir xalqın məişətinə analitik və sintetik yanaşmaq bacarığı müsahibini elə cəlb edirdi ki, müsahibi həmişə dahi psixoloqdan ayrılarkən Şərqin məzlum xalqlarını azad etmək məsələsində qarşıda nə qədər çətinliklər durduğunu və bu çətinliklərin həllinə düzgün yanaşmaq üçün dahi psixoloqdan nə qədər çox şey öyrənməyin zəruri olduğunu tamamilə dərk edirdi”.

Şərq xalqlarının azadlıq uğrunda mübarizəsinin ən görkəmli bahadırlarından biri olan N.Nərimanovun sözlərini V.İ.Lenin həmişə xüsusi qayğı və həssaslıqla eşidərdi. Çünki dahi rəhbər onun ehtiyatlı məsləhətlərində və xəbərdarlıqlarında Şərq xalqlarının böyük dərdçəkəninin, beynəlmiləlçi ictimai xadimin humanizmini görür, onun sözlərinə etimadla yanaşırdı. Onun məqalə, çıxış və xatirələrində V.İ.Leninin Şərq xalqlarının ictimai-siyasi həyatında böyük tarixi rolu, onun müdrik məsləhətlərinin həyatiliyi, güclü təsiri və faydası haqqında yığcam, mənalı və maraqlı fikirlər vardır.

V.İ.Leninin Şərqə qayğı dolu münasibəti N.Nərimanovun qarşısında həddi-hüdudu olmayan bir aləm açmışdı. N.Nərimanov öz odlu qəlbini məşələ çevirmək, məzlum Şərq xalqlarını əsarətdən xilas etmək arzusu ilə yaşayırdı. Heç təsadüfi deyildir ki, ölümündən bir qədər əvvəl o, Şərqə müraciətlə yazırdı: “Ey Şərq, ey bəşəriyyət əzəli, sənin yolunda yansam, əzablara düşsəm də idealımdan dönən deyiləm. Hamı şahiddir ki, sənin yolunda “ömrümü sərf etdim”, hərgah can verən bir loğman tapılsaydı, həyatımdan 30 ildə sənə verərdim”.

Bu sözlərdə böyük bir həqqət vardı. N.Nərimanov V.İ.Lenin ideyalarının Şərqdə ən qüdrətli təbliğatçısı idi. N.Nərimanov Şərq xalqlarını kapital əsarətindən xilas etmək üçün Zaqafqaziyada leninizmin təntənəsinə ilkin şərt kimi baxırdı. Ona görə də Zaqafqaziya ölkələrində, o cümlədən Azərbaycanda müstəqil sovet respublikası yaradılmasına çalışırdı.

Azərbaycanın fəhlə və kəndliləri qəti surətdə inanırdılar ki, N.Nərimanov dahi rəhbərin ideyalarını Azərbaycanda həyata keçirəcəkdir.

El aşıqları öz mahnılarında “Qoca Şərqin Nərimanı gəlirmi?” deyə xalqın N.Nərimanovu intizarla gözlədiklərini bildirirdilər.

V.İ.Lenin Azərbaycan kommunist partiyasının ideyaca birliyi və təşkilatca möhkəm olması qayğısını çəkirdi. 1920-ci il aprel ayının 8-də Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsinin qərarına əsasən ümumqafqaz rəhbər partiya orqanı — Qafqaz Bürosu yaradıldı. V.İ.Leninin təklifi ilə N.Nərimanov RK(b)P MK-nın Qafqaz Bürosu heyətinə daxil edildi. Qafqaz Bürosu Şimali Qafqazda və Zaqafqaziyada Sovet hakimiyyəti qurulmasında çox böyük rol oynadı. Azərbaycan kommunist təşkilatlarının birinci qurultayından (1920-ci il 11 fevral) sonra sıx birləşən kommunist təşkilatları fəhlə və kəndliləri silahlı üsyana hazırlamağa başladı.

Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsi 1920-ci il aprel ayının 27-də silahlı üsyana rəhbərlik etmək üçün Müvəqqəti Hərbi İnqilab Komitəsi yaratdı. N.Nərimanov qiyabi olaraq Müvəqqəti Hərbi İnqilab Komitəsinin sədri seçildi.

1920-ci il aprel ayının 28-də Azərbaycanın üsyan etmiş fəhlə və kəndliləri burjua-mülkədar üsul-idarəsini devirdi, hakimiyyəti ələ aldılar. Azərbaycan Müvəqqəti Hərbi İnqilab Komitəsinin xahişi ilə Sovet Rusiyası XI Qırmızı Ordunu köməyə göndərdi. S.Orconikidze 1920-ci il aprelin 23-də V.İ.Leninə göndərdiyi teleqramında yazırdı: “...Nərimanov Bakıya çox lazımdır. Sizdən artıq dərəcədə xahiş edirəm, onu günü sabahdan bizim yanımıza göndərəsiniz”. (MDQOA fond 4, siyahı 2, qovluq 5, səh.48.).

1920-ci il aprel ayının 28-də M.Q.Yefremovun komandanlığı altında XI Qızıl Ordunun “Krasnı Daqestanes”, “III İnternasional”, “Krasnaya Astraxan” və “Timofey Ulyantsev” adlı zirehli qatarları, ondan iki gün sonra əsas süvari və piyada hissələr Bakıya daxil oldular. S.M.Kirov, S.Orconikidze və XI Qızıl Ordunun komandanı M.K.Levandovski Moskaya, V.İ.Leninə Azərbaycanda Qızıl Ordunun köməyi ilə zəhmətkeş kütlələrin mülkədar-burjua hakimiyyətini devirməsini və Sovet hakimiyyəti qurmasını xəbər verdilər.

V.İ.Lenin Azərbaycan xalqına RSFSR Xalq Komissarları Soveti adından təbrik teleqramı göndərdi. Dahi rəhbərin səmimi təbrik sözləri böyük şadlığa, el bayramına səbəb oldu. 1920-ci ilin may ayında fəhlə və kəndlilər N.Nərimanovu Bakıda təntənə ilə qarşıladılar. Səhəri günü Moskvaya göndərdiyi teleqramında N.Nərimanov sevinclə yazırdı:

“Moskva.

Lenin yoldaşa, surəti Çiçerinə.

Ayın on altısında mən Bakıya varid oldum və əhali tərəfindən təntənə ilə qarşılandım. Əhval-ruhiyyə inqilabidir. Qızıl Ordu özünü olduqca yaxşı aparır. Mənim şəxsimdə əhali Sovet Rusiyasını səmimiyyətlə alqışlayır və əmin olur ki, Sovet Rusiyası gənc müstəqil Sovet Azərbaycanına möhkəmlənməkdə kömək edəcəkdir.

Azərbaycan İnqilab Komitəsinin sədri

Nərimanov”.

N.Nərimanov Bakıya yola düşməzdən bir həftə əvvəl V.İ.Leninin qəbulunda tam bir saat Azərbaycanın daxili və xarici vəziyyətinə dair məlumat vermişdi. Bu müsahibə zamanı N.Nərimanov dahi rəhbərə Şərqdə dekretləri həyata keçirərkən yerli şəraitə, əhalinin adət-ənənəsinə, dini hissinə çox ehtiyatkarlıqla yanaşmağın lüzumunu göstərmişdi. N.Nərimanovu böyük diqqət və qayğı ilə dinləyən V.İ.Lenin demişdi ki, müsəlman kommunistlərinin qarşısında çox böyük, ağır, məsuliyyətli vəzifələr durur, gedin, amma son dərəcədə ehtiyatlı olun.

V.İ.Leninin müdrik məsləhətləri N.Nərimanovu mürəkkəb şəraitdə inamla işləməyə ruhlandırırdı. O, ən ağır dəqiqələrdə böyük müəlliminə müraciət edir, təcili həll olunacaq məsələlərdə onun köməyinə arxalanırdı. N.Nərimanov teleqram, məktub və xüsusi kuryer vasitəsilə V.İ.Leninlə sıx əlaqə saxlayır, öz təklif, arzu və tədbirlərini ona bildirirdi.

Azərbaycanda qarşıda çox çətin, təxirəsalınmaz vəzifələr dururdu. Sovet Rusiyasının qardaşlıq köməyinə arxalanan Azərbaycan inqilab komitəsi ilk aylardan ən mühüm sosialist tədbirlərini müvəffəqiyyətlə həyata keçirir: neft sənayesi, bank və sairə milliləşdirilir.

Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulduğu ilk illərdə yeni, sosializm quruculuğunun ortaya atdığı bir sıra ciddi, prinsipial məsələlərin həllində N.Nərimanov müdrik dövlət xadimi olduğunu göstərdi.

N.Nərimanov Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası Xalq Komissarları Sovetinin ilk sədri olmuşdur. Bu dövrdə zəhmətkeş kütlələrin istəklisi və havadarı kimi ümumxalq məhəbbəti qazanmış N.Nərimanov Şərqin astanası—Odlar Yurdunda Sovet hakimiyyətinin qələbəsi və möhkəmlənməsi uğrunda yorulmadan çalışır. N.Nərimanov Azərbaycan rayonlarını gəzir, fəhlə və kəndlilərə gənc Sovet dövlətinin məqsəd və vəzifələrini aydınlaşdırır, onların arzu və tələblərini öyrənir, beləliklə, zəhmətkeşləri yeni quruculuq işlərinə sövq edirdi. Ağamalı oğlu öz xatirəsində yazırdı: “Respublika daxilindəki səfərində N.Nərimanov yoldaşı müşayiət etdiyim vaxt Azərbaycanın zəhmətkeş əhalisi arasında onun nə qədər də böyük nüfuza və təsirə malik olduğunu öz gözlərimlə görüb inandım... Hər yerdə N.Nərimanov yoldaşı bütün xalq səmimi təntnə ilə qarşılayırdı.

Görüş yerlərində tezliklə böyük mitinqlər təşkil edilirdi.

Bütün bu mitinqlərdə və yığıncaqlarda N.Nərimanov xalqa yaxın və tanış dil tapmağı və qarşıya qoyulmuş məsələləri həll etməyi bacarırdı... Bu səfərin şübhəsiz ki, ozamankı yeni quruluşun möhkəmləndirilməsi üçün böyük əhəmiyyəti olmuşdu...”

Sovet Azərbaycanı gündən-günə inkişaf edir, möhkəmlənirdi. Şərq ölkələrinin gələcək tərəqqi yolunu işıqlandıran Odlar Yurdu bütün dünyanın nəzər-diqqətini cəlb edirdi. V.İ.Leninin və N.Nərimanovun bilavasitə təşəbbüsü ilə 1920-ci ilin sentyabr ayında Bakıda çağırılmış Şərq xalqlarının ilk qurultayında qoca Şərq göz yaşı tökür, “öz dərdlərindən, burjua ölkələri kapitalının vurduğu ağır yaralardan” danışır, beləliklə, bir-birinin dərdlərindən xəbərdar olur, birləşməkdən, kapitalın əsarət zəncirini parçalamaq vaxtının çatdığından danışırdılar.

1922-ci ildə N.Nərimanov İtaliyada, Genuya şəhərində keçirilən beynəlxalq konfransda iştirak edir. O, öz Genuya xatirələrini respublika mətbuatında çap etdirir.

Bu illərdə N.Nərimanov Azərbaycanda ədəbiyyat və incəsənətin yüksəlişinə ciddi diqqət yetirir. Geniş ədəbi məclislərdə, tənqid-təbliğ teatrı tamaşalarında, yaradıcılıq müşavirələrində şəxsən iştirak edərək ziyalılara, sənətkarlara məsləhətlər verir, onlara kömək edirdi. 1921-ci ildə N.Nərimanovun təşəbbüsü ilə Azərbaycan və rus dillərində “Sənaye-nəfisə” jurnalının nəşri də bu qayğı ilə bağlıdır.

N.Nərimanov 1922-ci ilin may ayında Zaqafqaziya Fderasiyasının İttifaq Sovetinə sədr seçilir. SSRİ təşkil ediləndə isə SSRİ Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin ilk dörd sədrindən biri olur. O, xalqın etimadını doğruldaraq məsul partiya və dövlət vəzifələrində namusla işləyirdi. N.Nərimanov ictimai fəaliyyəti ilə yanaşı, ədəbi-publisist yaradıcılığını da davam etdirirdi. Mərkəzi dövri mətbuatda onun maraqlı elmi, ədəbi-publisist məqalələri çap olunurdu.

1925-ci ilin fevral ayında SSRİ MİK yanında Elmi Şərqşünaslıq İttifaqı N.Nərimanovun ədəbi və ictimai-siyasi fəaliyyətinin 30 illiyi münasibətilə xatirə gecəsi keçirmişdir. Burada Moskva ictimaiyyətinin və ölkəmizin ayrı-ayrı respublikalarının nümayəndələri ilə birlikdə Şərqin müxtəlif xalqlarının nümayəndələri də iştirak etmişdir.

Yubiley yığıncağında N.Nərimanov Şərqşünaslıq Cəmiyyətinin fəxri üzvü seçilmişdir.

(Nəriman Nərimanov ömrünü müsəlman Şərqinin azadlığı və xalq işi uğrunda mübarizəyə həsr etmişdi.

1920-ci ildə Nəriman Nərimanov Moskvada Zaqafqaziya müsəlmanları şöbəsinin müdiri, bir neçə aydan sonra isə RSFSR Xalq milli işlər Komissarının müavini vəzifəsində çalışarkən dövlət başçısı V.İ.Lenin onun sözlərinə xüsusi qayğı və həssaslıqla yanaşırdı. Çünki, N.Nərimanovun ehtiyatlı məsləhərlərində və xəbərdarlıqlarında Şərq xalqlarının böyük dərdçəkəninin, benəlmiləlçi ictimai xadiminin hümanizmini görür, onun sözlərinə etimadla yanaşırdı.

Nəriman Nərimanov öz odlu qəlbini məşələ çevirmək, məzlum Şərq xalqlarını əsarətdən xilas etmək arzusu ilə yaşayırdı. Heç təsadüfi deyildir ki, ölümündən bir qədər əvvəl o, Şərqə müraciətlə yazırdı: Ey Şərq, ey bəşəriyyət əzəli, sənin yolunda yansam, əzablara düşsəm də idealımdan dönən deyiləm. Hamı şahiddir ki, sənin yolunda ömrümü sərf etdim, hərgah can verən bir loğman tapılsaydı, həyatımı 30 il də sənə verərdim.

Sovet hökuməti ilə diplomatik əlaqə yaradan ilk xarici dövlətin, Əfqanıstan səfirini Moskvada N.Nərimanov qarşılamış, Sovet diplomatiyası tarixində ilk dəfə ona Azərbaycan dilində müraciət edərək salamlamışdı. Nəriman Nərimanov bildirmişdir ki, onun azərbaycanca nitq deməsi Sovet Rusiyasında bütün millətlərin bərabər və azad olmasına bir sübutdur. İ.V. Stalin Hindistan elçisi müsəlman professor Prasadla danışıqlar aparmağı da N.Nərimanova tapşırmışdı.

Gənc Sovet Rusiyası ilə Yaxın Şərq ölkələri arasında diplomatik əlaqənin yaradılması, Rusiya inqilabının və əhəmiyyətinin Şərq xalqlarına çatdırılması böyük inqilabi sayıqlıq, diplomatik hünər və ehtiyatlılıq tələb edirdi. N.Nərimanov bu vəzifələri görkəmli dövlət xadiminə xas olan bacarıqla yerinə yetirirdi. Onun İran, Türkiyə, Əfqanıstan, Hindistan, Misir və başqa Şərq ölkələri xalqlarına müraciətləri mühüm sənədlər idi. N.Nərimanov məsələlərinin həllində Leninin müdrik məsləhətlərinə və göstərişlərinə əsaslanırdı.

1920-ci il aprel ayının 8-də KP Mərkəzi Komitəsinin qərarına əsəsən ümumqafqaz rəhbər partiya orqanı Qafqaz bürosu yaradıldı. V.İ.Leninin təklifi ilə N.Nərimanov PK (b) P MK-nın Qafqaz Bürosu heyətinə daxil edildi.

Azərbaycan KP Mərkəzi Komitəsi 1920-ci il aprelin 27-də silahlı üsyana rəhbərlik etmək üçün Müvəqqəti Hərbi İnqilab Komitəsi yaratdı. N.Nərimanov qiyabi olaraq Müvəqqəti Hərbi İnqilab Komitəsinin sədri seçildi.

1920-ci ilin mayında Bakıda çətin şəraitdə işə başlayan N.Nərimanov V.İ.Leninə göndərdiyi teleqramında yazlrdı:

... Mənim şəxsimdə əhali Sovet Rusiyasını səmimmiyyətlə alqışlayır və əmin olur ki, Sovet Rusiyası gənc müstəqil Sovet Azərbaycanına möhkəmlənməkdə kömək edəcəkdir..

N.Nərimanov müstəqil Sovet Azərbaycanında təcili həll olunacaq məsələlərdə V.İ.Leninin köməyinə arxalanır, teleqram, məktub və xüsusi kuriyer vasitəsilə onunla sıx əlaqə saxlayırdı.

N.Nərimanov Azərbaycanda nümunəvi müstəqil dövlət quruculuğunun möhkəm təməlini qoymaqla, Şərqə pəncərə açmaq istiqamətində, çətinliklə də olsa, çox əhəmiyyətli işlər görürdü.

Lakin V.İ.Leninin səhhətinin ağırlaşması İ.V.Stalinin hakimiyyətə sahiblənməsi N.Nərimanovun böyük missiyanı həyata keçirməsinə, dövlətin siyasi kursunda dəyişikliyə ciddi təsir göstərdi.

Xalqların birliyi, həmrəyliyi, qarşılıqlı əməkdaşlığı, hüquq Bəyannaməsi və sairə haqqında qəbul olunmuş dövlət qəqarları kağız üzərində qaldı.

N.Nərimanov oğlu Nəcəfə məktubunda kremldə hərc-mərclik, özbaşınalıq, didişmə yarandığından Sovet Hakimiyyətinin dağılacağından narahatlığını bildirirdi. Bu uzaqgörənlik gec də olsa baş verdi.)

1925-ci il mart ayının 19-da N.Nərimanov qəflətən vəfat etdi. Qızıl meydan görkəmli partiya və dövlət xadimi, SSRİ MİK sədri N.Nərimanovu əbədi olaraq qoynuna aldı. Büllur saflığın təcəssümü olan N.Nərimanov bəşəriyyət qarşısında öz borcunu son nəfəsinədək sədaqətlə yerinə yetirdi.

Ölkəmizin zəhmətkeşləri Nəriman Nərimanovun adını ehtiram və hörmətlə yad edirlər.

“Respublika”.

Respublika.- 2020.- 14 aprel.- S.1;4-5-6.