NƏRİMAN NƏRİMANOV - 150

Nəriman Nərimanovun bədii yaradıcılığı ilə ictimai və siyasi fəaliyyəti arasında üzvi bağlılıq vardır. Onun ömrünün mühüm hissəsi qəlbən inandığı və həyatının başlıca vəzifəsi sayaraq müqəddəs amala çevirdiyi xalq işi uğrunda ardıcıl mübarizələrdə keçmişdir. Siyasi çarpışmaların daha da gərginləşdirdiyi son dərəcə mürəkkəb şəraitə baxmayaraq, Nəriman Nərimanov milli maraqları daim üstün tutan rəhbər kimi taleyüklü problemlərə münasibətdə xalqımızın mənafeyini imkanlarının ən son həddinədək müdafiə etmişdir. O, keçmişimizin mədəni sərvətlərinin mühafizəsinə, ana dilinin saflığı məsələlərinə xüsusi diqqət yetirmiş, elmin, maarifin və mədəniyyətin inkişafı yolunda var qüvvəsi ilə çalışmış, dövrün milli məfkurə daşıyıcısı olan şəxsiyyətlərinə ehtiram və qayğı ilə yanaşmışdır.

Nəriman Nərimanovun XX əsr Azərbaycan tarixində əhəmiyyətli iz qoymuş ictimai-siyasi fəaliyyəti məhz ulu öndər Heydər Əliyevin nüfuzu və qətiyyəti sayəsində layiqli qiymətini alaraq bütöv şəkildə doğma xalqa çatdırılmışdır. Nəriman Nərimanovun 100 və 125 illik yubileylərinin təntənə ilə qeyd edilməsinin, Bakıda əzəmətli abidəsinin ucaldılmasının və ev-muzeyinin yaradılmasının, həmçinin ölkəmizin hüdudlarından kənarda xatirəsinin əbədiləşdirilməsinin təşəbbüskarı ümummilli lider Heydər Əliyev olmuşdur.

İlham ƏLİYEV,

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti.

(“Nəriman Nərimanovun 150 illik yubileyinin qeyd edilməsi haqqında” 14 fevral 2020-ci il tarixli Sərəncamından)

(əvvəli 16, 18, 19, 20, 22, 23, 25, 28, 29 fevral,

1, 3, 5, 7, 8, 11, 12, 13, 14, 15, 17, 18, 19 mart,

7, 8, 9, 10, 11, 12 və 15 aprel tarixli saylarımızda)

RSDF(b)P MK “Hümmət”in ehtiyaclarını ödəmək üçün ona müntəzəm maddi kömək göstərirdi. 1918-ci il iyulun 30-dək “Hümmət”in cəmi 113 nömrəsi çıxsa da, bu qəzet mübarizələrlə dolu mürəkkəb bir dövrün aynası, salnaməsi olmuşdu. Onun hər səhifəsində qəflət yuxusundan ayılmış, öz ləyaqətini dərk edən yoxsul fəhlə və kəndlilərin mübariz səsi eşidilir.

“Hümmət” qəzeti N.Nərimanovu redaktor və ictimai xadim kimi səciyyələndirmək üçün zəngin material verir. Bildiyimiz kimi, o, “Hümmət” qəzetində özünün siyasi-nəzəri cəhətdən kamil, inqilabi ruhlu məqalələri ilə ardıcıl çıxış etmişdir. Onun “Fransa inqilabı”, “Bu gün”, “Ayıq olmalıyıq”, “Bizim Rusiya inqilabına nəzərimiz”, “Zaqafqaziya komissariatında oturan sosialistlərə açıq məktub”, “Mən ittifaqa dəvət edirəm”, “Nə etməliyik?” məqalələri və bir sıra felyetonları Azərbaycan inqilabi publisistikasının gözəl nümunələridir. Bu əsərlərdə N.Nərimanov Azərbaycan fəhlə və kəndlilərinin inqilabi əhval-ruhiyyəsinin, ideallarının tərcümanı kimi çıxış edirdi.

“Hümmət” qəzeti yalnız N.Nərimanovun deyil, “Hümmət” təşkilatı ətrafında sıx toplaşan qabaqcıl ziyalıların marksist dünyagörüşünə dərindən yiyələnməsinə ciddi təsir göstərirdi. Bu cəhətdən “Hümmət” qəzeti Azərbaycan ictimai fikrinin inkişafında, həqiqətən yeni bir məktəb idi.

Məlum olduğu kimi, bu dövrdə hümmətçilər Azərbaycan dilində istehlak cəmiyyətinin siyasi-ictimai, iqtisadi, ədəbi və fənni orqanı - “El həyatı” jurnalını da nəşr edirdilər (1917-ci il dekabr ayının 19-da dərc olunması qərara alınan “El həyatı” aylıq jurnalının redaksiya heyətinə Nəriman Nərimanov (redaktor), Ağababa Yusifzadə, Dadaş Bünyadzadə, Rüstəm Əsgərov seçilmişdilər). Onlar cəmiyyət ətrafında sıx toplanan kütlələri siyasi həyata cəlb etmək üçün məcmuəni qüdrətli təbliğat vasitəsinə çevirmişdilər.

N.Nərimanov “El həyatı” jurnalının ilk nömrəsində çap etdirdiyi “El səadəti eldən asılıdır” sərlövhəli silsilə məqaləsində yazırdı ki, zillət, məşəqqət içində yaşayan yoxsul zəhmətkeşlərə zəlalətdən, qaranlıqdan xilas olmaq yolunu nə çar hökuməti, nə əməkçilərin qabarlı əlləri hesabına var-dövlət yığanlar, nə də din xadimləri göstərə bilmirdilər. “Yenə nicat yolu arayan fəhlə, zəhmətkeş oldu, özü də dərdinə əlac tapdı. İnsafsız “hörümçəklərdən” xilas olmaq üçün bu füqəra zəhmətkeşlər toplaşıb bir ittifaq düzəltdilər...”.

N.Nərimanov məqalədə öz oxucusuna kapitalizm aləmində istismar mexanizminin əsl mahiyyətini açmaqla, mütləqiyyət zülmünə, əsarətə və özbaşınalığa qarşı dərin nifrət və qəzəb hissi oyatmağa çalışırdı.

N.Nərimanov inqilab dövrü istehlak cəmiyyətlərinin vəzifəsini müəyyən etməyə, yol göstərməyə çalışırdı. O, “El həyatı”na yazdığı “Avropa fikrində və həyatında müdam inqilab” adlı baş məqaləsində “dünən dilsiz-ağızsız fəhlənin”, bu gün “öz hüququnu düşünərək” mübarizəyə qalxmasına haqq qazandırırdı: “Təbii müharibə, təbii yürüş!”. “Siniflər mübarizəsi başlayır. Fəhlələr qoşunu getdikcə qüvvətlənir” - deyə sevinclə xəbər verirdi.

Beynəlmiləl qardaşlıq bayrağını müqəddəs tutan hümmətçilər fəhlə və kəndliləri bolşevik partiyası ətrafında sıx birləşdirir, onları inqilabi döyüşlərə hazırlayırdı. A.Caparidze RSDF (b)P VI qurultayının tribunasından dediyi kimi, “Hümmət” təşkilatı müsəlman fəhlələrinin “Rusiya inqilabçı proletariatı ilə birləşdirilməsi”ndə fədakarlıqla xidmət edirdi.

Bolşevik partiyası Mərkəzi Komitəsi hümmətçilərə müntəzəm maddi və mənəvi qayğı göstərir, onların qızğın siyasi fəaliyyətinin müsəlman kütlələri arasında faydalı təsirinə inanırdı. Yelena Stasova “Hümmət” təşkilatına göndərdiyi bir məktubda yazırdı: “Petroqrad, 7 avqust 1917-ci il.

Sosial-demokrat “Hümmət” təşkilatına.

Rusiya sosial-demokrat fəhlə firqəsinin Mərkəzi Komitəsi firqənin VI qurultayının tapşırığına görə sosial-demokrat “Hümmət” təşkilatına yoldaşlıq təbriki və salamı göndərir. “Hümmət” təşkilatının firqənin ümum Rusiya qurultayında birinci dəfə olaraq iştirak etməsi ümidvar edir ki, qabaqcıl müsəlman fəhlələri öz təşkilatları ilə bərabər, ümum Rusiya füqərayi-kasibəsilə bir ailə təşkil edər və inqilabçı sosial-demokrat firqəsinin bayrağı altında füqərayi-kasibə ixtiyar alınca hərəkətdə bulunarlar. Yoldaş salamı ilə”.

***

Bakının cəhənnəmi xatırladan neft mədənləri, hisli zavodları və emalatxanaları siyasi mübarizə meydanına çevrilmişdi. Əməkçi kütlələrin birliyindən vahiməyə düşən burjua millətçiləri menşevik, eser və müsavat partiyasının köməyi ilə fəhlələrin beynəlmiləl həmrəyliyini pozmağa, milli ixtilaf törətməyə can atırdılar. Bu dövrdə zəhmətkeş kütlələrin əksəriyyəti hələ siyasi-ictimai münasibətlərin çulğaşdığı mürəkkəb şəraitdən baş aça bilmirdilər. Əksinqilabın xəyanətkar mahiyyətini hamıya başa salmaq, fəhlə və kəndlilərin siyasi şüurunu inkişaf etdirmək zəruri idi. Əks halda, silahlı üsyana hazırlıq və proletar diktaturasının qələbəsi uğrunda mübarizə mümkün olmazdı. Azərbaycan bolşevikləri geniş xalq kütlələrinin qüvvəsini təxirəsalınmaz vəzifəyə cəlb etmək üçün böyük hünər və əzmkarlıq göstərirdilər. Onlar neft mədənlərində, zavod və fabriklərdə məruzə və mühazirələr oxuyur, fəhlələri siyasi mübarizəyə hazırlayır, beynəlmiləl həmrəyliyin qüvvətlənməsinə çalışırdılar. Bu zaman Bakı neft sənayeçiləri qurultayı Şuranın Qara şəhərdəki 9-cu pulsuz müalicəxanasında müdir işləyən N.Nərimanov hər gün müsəlman fəhlələri ilə görüşməyə vaxt tapırdı. Onu hər yerdə böyük ehtiram və hörmətlə qarşılayırdılar. N.Nərimanov zəhmətkeş kütlələrin mürəkkəb siyasi hadisələrdən baş açması üçün onlara “Rusiya inqilabına nəzərimiz”, “Rusiya inqilabı və onun tədricən tərəqqi etməsi”, “Siyasi firqələr və məramnamələri”, “Bizim Rusiya inqilabı və İrana təsiri” və s. mövzularda mühazirələr oxuyurdu. Onun mühazirə məclisləri hər yerdə izdihamlı mitinqə çevrilərdi. Çünki N.Nərimanov öz çıxışlarında istismar və zülm buxovlarından, mənəvi əsarətdən qurtuluş yollarını göstərirdi. O, Rusiyadakı inqilabın böyük tarixi əhəmiyyətindən, bu inqilaba arxalanmaqla hakimiyyəti ələ almağın zəruri olmasından danışır, burjua millətçilərinin müvəqqəti hökumətə etimad yaratmaq xətti-hərəkətini ifşa edirdi. N.Nərimanovun canlı söhbətləri fəhlələrin siyasi şüurunun inkişafına ciddi təsir göstərirdi. Məhz buna görə də Bakının müsəlman fəhlələri ona inanır, onun arxasınca gedirdilər. Lakin burjua ziyalıları mürəkkəb siyasi şəraitdə avam kütlələrin əksəriyyətini təsir altında saxlamağa çalışırdılar. Onlar xalqın iradəsini buxovlamaq və hakimiyyəti öz əllərinə keçirmək istəyirdilər. 1917-ci ilin aprelində Bakıda İsmailiyyə binasında ümumqafqaz müsəlmanlarının birinci qurultayının çağırılması bu sahədə atılan ilk addım idi. Buraya Qafqaz əyalətlərindən, Türküstandan tutmuş Dağıstana qədər hər yerdən nümayəndələr - neft mədəni sahibkarları, millətçi-burjua ziyalıları, mülkədarlar, ortabab kəndlilər və din xadimləri gəlmişdilər. Bakı burjuaziyası bütün Rusiya müsəlman aləmini öz ətrafına toplamaqla tarixi şəraitdən öz xeyrinə istifadə etmək niyyətində idi. Lakin qurultayda fəhlə və kəndliləri təmsil edən bolşevik “Hümmət” təşkilatının N.Nərimanov, M.Əzizbəyov, H.Sultanov və R.Nağıyev kimi görkəmli üzvləri burjua millətçilərinin mürtəce siyasətini ifşa edir, bolşeviklərin tutduğu yolun doğru olduğunu kütlələrə başa salırdılar. N.Nərimanov ruhanilər məsələsinin müzakirəsində din xadimlərinin müasir ictimai həyatdan geri qaldıqlarını, məhdud görüşlü və elmi biliklərdən bixəbər olduqlarını söyləyir, onları “bəzi mühüm işlərimizin idarə”sindən uzaqlaşdırmağı tələb edirdi. O, qurultayın tribunasından bolşeviklərin mövqeyini cəsarətlə müdafiə edir, beynəlmiləl ideyasının qələbə çalacağını qətiyyətlə bildirirdi. H.Sultanov öz xatirəsinin bir yerində yazırdı: “Qurultayın əsas məsələsi təyini-müqəddərat məsələsi idi. Burjuaziya müstəqil dövlət yaratmağı tələb edirdi. Həm də onların proqramı Qafqaz, Krım və qismən Volqaboyunu nəzərdə tuturdu. Nümayəndələrdən biri - Nəsib bəy Usufbəyov gözü yaşara-yaşara dinləyicilərə böyük yaşıl ləkəli etnoqrafiya xəritəsi göstərir və izah edirdi ki, yaşıl ləkələr müsəlmanlar yaşadığı ərazilərdir. O, “Türk ocağı” adından deyirdi ki, müsəlmanlar Rusiyadan ayrılmaq istəyirlər. O, hamını yaşıl bayraq altında cəmləşdirməyə dəvət etdi (Yaşıl rəng sonralar müsavat bayrağının rəngi qəbul olundu).

N.Nərimanovun başçılıq etdiyi hümmətçilər inqilabi hadisələrin ilk günlərindən proletar diktaturasının qələbəsi uğrunda mübarizə siyasəti yeridirdi. Onlar müsəlman fəhlələrinin siyasi şüurunu artırmaq yolu ilə beynəlmiləl həmrəyliyi möhkəmlədir, “köhnə dünya üzərində qəti qələbə çalmaq üçün əsl inqilabi ordu yaratmağa” çalışırdılar.

RSDFP Birinci Qafqaz ölkə qurultayı (1917-ci il 2 oktyabr) inqilabın irəli sürdüyü əsas vəzifələri müvəffəqiyyətlə yerinə yetirmək üçün Qafqazın bütün demokratik qüvvələrini sıx birləşdirməyi tələb edirdi. Bu dövrdə hümmətçilər müsəlman fəhlələrini əksinqilabçı partiyaların təsirindən tamamilə xilas etmək və onları inqilabi qüvvələrə yaxınlaşdırmaq uğrunda inadla mübarizə aparırdılar. 1917-ci ilin payızında Bakıda ümumtətil başlandığı bir zamanda bolşevik “Hümmət” təşkilatı müsəlman fəhlələrinə müraciətnaməsində yazırdı: “Biz müsəlman fəhlələrinə deyirik: Yoldaşlar! Bu günlər imtahan günləridir. Bu günlərdə siz gərək tamam aləmə göstərəsiniz ki, siz də belə bir fəhlə mübarizəsinə hazırsınız. Tətil komitəsinin qərarları ilə hərəkət ediniz. Bunu biliniz ki, qüvvət birlikdədir. “Hümmət” təşkilatı sizin hüququnuzu müdafiə edərkən bu günlərdə sizdən daha artıq böyük ali sifətlər gözləyir.

Sizin düşmənləriniz sizin ittifaqı pozmaq qəsdində ikən, qara fikirlərini işlətməyə məcburdurlar. Siz isə onlara aldanmayıb, başqa millətlərdən olan yoldaşlarmızla müttəfiq hərəkətdə, bir fikirdə olmağınızı göstərin.

Yaşasın fəhlə birliyi!

Yaşasın ümumi fəhlə mübarizəsi!”

Azərbaycan bolşevikləri inqilabi qüvvələri burjuaziyaya qarşı qəti döyüşlərə hazırladığı bir şəraitdə Bakı Sovetində vəziyyətə bütünlüklə hakim ola bilməmişdilər. Orada hakimiyyətin yeni, əsl inqilabçı Sovet əlinə keçməsi uğrunda qızğın mübarizə başlanmışdı.

1917-ci il oktyabrın 26-da - Petroqradda silahlı üsyan qalib gələn gün, axşam saat 7-də Bakıda “Azadlıq” meydanında izdihamlı mitinq keçirildi. N.Nərimanov, A.Caparidze, P.Zevin, M.İsrafilbəyov və başqa görkəmli xadimlər azərbaycanca, rusca və ermənicə alovlu çıxışlar etdilər. Onlar Rusiyanın fəhlə-kəndli hakimiyyətini alqışladılar.

Böyük Oktyabr sosialist inqilabının qələbəsi Azərbaycanda inqilabi qüvvələrin Sovet hakimiyyəti uğrunda mübarizəsinə güclü təkan vermişdi. Bu qələbədən sonra Azərbaycan bolşevikləri Bakıda bütün hakimiyyətin Sovetlərə keçməsi məsələsini irəli sürdülər. N.Nərimanov Rusiya inqilabının bəşəriyyət tarixində yeni səhifə açmasını müsəlman fəhlələrinə sevinclə bildirir, iftixarla yazırdı: “Bu gün bütün cahan füqərayi-kasibəsi krallar və padşahlar başı üstündən bir-birinə əl uzadıb, həmişəlik sülh üçün bünövrə salır...”.

Azərbaycan bolşeviklərinin rəhbərliyi ilə Bakı Soveti 1917- ci il noyabrın 2-də Fəhlə və Əsgər Deputatları Soveti İcraiyyə Komitəsini Bakı şəhərində ali hakimiyyət orqanı elan etdi. Gərgin ictimai-siyasi vəziyyət bolşeviklər qarşısında yeni tələblər irəli sürürdü: beynəlmiləl qızıl qvardiya dəstələri yaratmaq, dağılmış təsərrüfatı və nəqliyyatı qaydaya salmaq, möhtəkirliyi aradan qaldırmaq və ərzaq məsələsini həll etmək. Bakıda çıxılmaz vəziyyət yaranmışdı. Şəhərlə kənd arasında əlaqə zəif idi.

1917-ci ilin 16 dekabrında Leninin sədrliyi ilə Xalq Komissarları Soveti Qafqazdakı vəziyyəti müzakirə etdi. Bu iclasda S.Şaumyan Qafqaz işləri üzrə müvəqqəti fövqəladə komissar təyin olundu.

Azərbaycan bolşevikləri bütün hakimiyyətin Sovetlərə keçməsi üçün Rusiya fəhlə-kəndli hökumətinin mühüm dekret və qərarlarını geniş zəhmətkeş kütlələrə çatdırır, onları bolşeviklərdən ibarət olan Sovetlər ətrafında sıx toplamağa çalışırdılar. Belə bir vaxtda Lenin və Stalinin “Rusiyanın və Şərqin zəhmətkeş müsəlmanlarına” sərlövhəli müraciəti Bakı fəhlələri arasında beynəlmiləl həmrəyliyə vüsət verdi. “Hümmət” təşkilatı seçkilərdə Sovetlərin tamamilə bolşevikləşməsi uğrunda mübarizəni genişləndirirdi. N.Nərimanov “Nə etməliyik?” məqaləsində Sovetlərin böyük əhəmiyyətini müsəlman fəhlələrinə başa salır, müraciətlə yazırdı: “Hər yerdə çalışmalısınız ki, hakimiyyət fəhlə və zəhmətkeş kəndlilər şuralarının ixtiyarına keçsin, bu şuralar, ancaq bu təşkilatlar Leninin məramnaməsini həyata keçirəcəkdir və ancaq bunlar inqilabı dərinləşdirib möhkəmləndirəcəkdir”.

1917-ci ilin 15 noyabrında Zaqafqaziya əks-inqilabçıları Tiflisdə antisovet koalisiya təşkil etmişdilər. Zaqafqaziya komissarlığı adlanan bu mürtəce təşkilat inqilabi qüvvələrə qarşı sui-qəsd düzəldir, kütlələri çaşdırır, xəyanətkar siyasət yeridirdi.

N.Nərimanov zəhmətkeş kütlələri əksinqilabçı qüvvələrin cinayətkar siyasətindən xəbərdar etməyi hümmətçilərə dönə-dönə tapşırırdı. O deyirdi: “Biz məsuliyyətli bir vaxtda - müsəlman zəhmətkeşlərinə quyu qazıldığını görüb ağzımıza su almayacağıq. Biz açıq-açığına bildiririk: “Zaqafqaziya komissarlığı təhlükəli bir vaxtda millətləri birləşdirməkdənsə, vaxtsız və yersiz qanunları ilə “Bu millətləri bir-birindən nəinki ayırır və hətta gələcəkdə qanlı faciəyə meydan açır”.

Türkiyə cəbhəsindən qayıdan inqilabçı rus əsgərlərinin Şəmkir və Gəncə ətrafında öldürülməsi Zaqafqaziya komissarlığının riyakar simasını açıb göstərirdi. Azərbaycan bolşevik mətbuatı Zaqafqaziya komissarlığının qanlı cinayətlərini hiddət və qəzəblə qarşıladı. N.Nərimanovun “İzvestiə Bakinskoqo Soveta” və “Hümmət” qəzetlərində çap olunmuş “Zaqafqaziya komissariatında oturan sosialistlərə açıq məktub”u Zaqafqaziyada milli ixtilaf və qanlı cinayətlər törədən sosialistlərə qarşı ittihamnamə idi.

Bu məktubda bolşeviklərlə üzdəniraq sosialistlərin siyasi xətti-hərəkəti qarşılaşdırılır, sübut edilir ki, bolşeviklər sinfi mübarizə apardıqları halda, sosialistlər milli ədavətlər törədirlər. N.Nərimanov bildirir ki, bolşeviklər də qan tökürlər, lakin “gələcəyə doğru yol açmaq” uğrunda. O, sosialistlərə müraciətlə deyir: “Mənim idarə etdiyim “Hümmət” firqəçi qəzetəsi, sizin bu xan-bəylərlə birlikdə qurduğunuz Zaqafqaziya Komissariatını və onun hərəkətlərini şiddətli tənqidləyərək Gəncə ətrafında vaqe olmuş qanlı hadisələrin səbəbi, siz cənablar olduğunuzu dəfələrlə yazmışdır. Ancaq, yalnız bir qəzetədə yazmaq deyil, sizin bu həyasız işlərinizi leksiyalarımızda da söyləmişik. Bu gün dəmir yolların ətrafında bu qədər müsəlman kəndlərinin dağıdılıb viran olmasının əsl günahkarı sizsiniz”.

N.Nərimanov Rusiya inqilabının taleyi həll edildiyi ağır günlərdə Zaqafqaziyanı od-alova, dəhşətli fəlakətlərə sürükləyən sosialistlərin xəyanətini hiddətlə qarşılayırdı. O deyirdi: “Bahadır və Sona” romanını yazan mənəm. Bu roman tamam 10 il bundan qabaq yazılmışdır. Bu romanda təhsil görmüş, ağıllı, ürəyitəmiz və öz xalqını sevən erməni qızı Sona və habelə öz millətini istəyən müsəlman tələbəsi Bahadır bir-birini sevir və millətlərinin arasında dostluq yaratmaq üçün ciddi əlləşirlər. Arzularına çatmamış məhv olurlarsa da, ancaq hər ikisinin etiqadı bu olur ki, bu millətləri biri-birindən aralıyan hər bir səbəb gələcəkdə ortadan götürülər; yeni bir işıq parlayar ki, bunun sayəsində hər bir qurama səbəb aradan qaldırılaraq islamlarla xristianlar birləşər; o zaman türk (azərbaycanlı - T.Ə.), erməni və gürcü kəlmələri də artıq ortadan çıxar.

Hərgah iş bu yazmış olduğum əsərimi burada şahid gətirirəmsə, artıq bu ondan ötrüdür ki, siz bir yolluq məni tanıyasınız, biləsiniz ki, Qafqaziyanın bu gün belə bir halında, sizin bu hərəkətləriniz məni nə dərəcədə məhzun edir. Anlayasınız ki, sizin bu tutduğunuz işlərə qarşı, protest qışqırıqlarımı qəlbimin ən dərinlərindən sizə hayqırıram!..

Budur, 25 ildir ki, var qüvvəmlə ictimai, ədəbi və siyasi meydanda çalışıram; fikrim və arzum biri-birindən ayrı salınmış millətlərin və bütün bəşəriyyətin birləşməsidir. Rusiya inqilabı olan kimi arzularıma yetişmək zamanı yaxınlaşır deyə düşünürdüm; sevinirdim ki, axır zamanı gəlmiş, mən də başımı qaldıraraq bu ana qədər mənə inanmayan, sözlərimi boş, xam xəyal hesab edənlərə yüksək səslə hayqıracağam:

“Xeyr, mən dediyim və mən yazdığım boş və xam xəyal deyil; gördünüzmü, millətlər gələcəkdə birləşər və qardaş ola bilərmişlər”. Ancaq bunu mən müsəlman xalqına deyə bilərmiyəm: Zaqafqaziya komissariatı sizin əlinizlə olmazın fəna işlər görür...”

N.Nərimanov əksinqilaba geniş meydan açan sosialistlərə əbəs yerə sevinməməyi məsləhət görür, bildirirdi ki, sizə inanan və arxanızca düşüb gedən zəhmətkeş kütlələr öz səhvlərini anlamış və sizdən üz döndərmişlər. Çünki “doğruçu sosializm yolundan çox aralısınız, sizi məşğul edən milli” qovğalardır.

N.Nərimanov “Rusiya inqilabının doğru yolla gedişi”ni iftixarla xatırladır, Zaqafqaziya xalqlarının öz azadlıq və istiqlaliyyəti uğrunda mübarizədə birləşəcəklərinə dərin inam bildirirdi.

O,1918-ci il yanvar ayının 21-də Sabunçu “ambulatoriyasında 400-ə yaxın azərbaycanlı, rus, erməni, osetin və ləzgi fəhləsinin toplaşdığı beynəlmiləl mitinqdə alovlu nitq söyləyərək demişdir: “Bu yığıncaq bütün millətçi əksinqilabçılara sübut etdi ki, fəhlələr üzərində “Bütün dünya proletariatı, birləşin!” sözləri yazılmış öz qırmızı bayrağından heç vaxt əl çəkməz və ona xəyanət etməzlər”.

1918-ci ilin fevralında menşeviklər, müsavatçı və daşnaklar Zaqafqaziya komissarlığının siyasi xətti-hərəkətini yeridirdi. Azərbaycan bolşevikləri burjua-mülkədar partiyaların xəyanətkar siyasətini ifşa edir, bütün inqilabçı qüvvələri Qafqazda Sovet hakimiyyəti qurmağa çağırırdı.

Bolşevik partiyası və Sovet hökumətinin hərtərəfli köməyinə arxalanan Azərbaycan zəhmətkeşləri əksinqilabçı qüvvələrə qarşı inamlı mübarizə aparırdılar. Azərbaycan bolşevikləri V.İ.Leninin göstərişlərinə əsasən proletar Bakısını Zaqafqaziyada Sovet hakimiyyəti uğrunda mübarizə üçün dayaq məntəqəsinə çevirməyə çalışırdılar. Əksinqilabi qiyamın qarşısını almaq üçün təşkil edilən İnqilab Müdafiə Komitəsi Bakıda Sovet hakimiyyətinin üstünü alan təhlükəni dəf etmək üçün “Bütün zəhmətkeşlərə” müraciətnaməsini yayır.

Bu ağır günlərdə Qızıl Ordu hissələri və Bakı fəhlələrinin beynəlmiləl tərkibli qızıl qvardiyaçı dəstələri misilsiz hünər və qəhrəmanlıq nümunəsi göstərirdilər. N.Nərimanovun rəhbərlik etdiyi “Hümmət” təşkilatı bütün qüvvəsini Bakıda Sovet hakimiyyətinin müdafiəsinə səfərbərliyə almışdı.

Əksinqilabçılar gərgin siyasi mübarizəni milli müharibəyə çevirməyə can atırdılar; onlar gecə-gündüz planlar çəkir, fürsət axtarırdılar. Nəhayət, əksinqilabi qüvvələr qiyam qaldırdılar. Bu qanlı faciədən dörd saat əvvəl N.Nərimanov öz evində hümmətçilərin fövqəladə iclasını çağırmışdı. Burada yaranmış vəziyyət müzakirə edilmiş, ciddi tədbirlər görülmüşdü.

(davamı növbəti saylarımızda)

Respublika.- 2020.- 17 aprel.- S.5.