NƏRİMAN NƏRİMANOV - 150

Nəriman Nərimanovun bədii yaradıcılığı ilə ictimai və siyasi fəaliyyəti arasında üzvi bağlılıq vardır. Onun ömrünün mühüm hissəsi qəlbən inandığı və həyatının başlıca vəzifəsi sayaraq müqəddəs amala çevirdiyi xalq işi uğrunda ardıcıl mübarizələrdə keçmişdir. Siyasi çarpışmaların daha da gərginləşdirdiyi son dərəcə mürəkkəb şəraitə baxmayaraq, Nəriman Nərimanov milli maraqları daim üstün tutan rəhbər kimi taleyüklü problemlərə münasibətdə xalqımızın mənafeyini imkanlarının ən son həddinədək müdafiə etmişdir. O, keçmişimizin mədəni sərvətlərinin mühafizəsinə, ana dilinin saflığı məsələlərinə xüsusi diqqət yetirmiş, elmin, maarifin və mədəniyyətin inkişafı yolunda var qüvvəsi ilə çalışmış, dövrün milli məfkurə daşıyıcısı olan şəxsiyyətlərinə ehtiram və qayğı ilə yanaşmışdır.

Nəriman Nərimanovun XX əsr Azərbaycan tarixində əhəmiyyətli iz qoymuş ictimai-siyasi fəaliyyəti məhz ulu öndər Heydər Əliyevin nüfuzu və qətiyyəti sayəsində layiqli qiymətini alaraq bütöv şəkildə doğma xalqa çatdırılmışdır. Nəriman Nərimanovun 100 və 125 illik yubileylərinin təntənə ilə qeyd edilməsinin, Bakıda əzəmətli abidəsinin ucaldılmasının və ev-muzeyinin yaradılmasının, həmçinin ölkəmizin hüdudlarından kənarda xatirəsinin əbədiləşdirilməsinin təşəbbüskarı ümummilli lider Heydər Əliyev olmuşdur.

İlham ƏLİYEV,

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti.

(“Nəriman Nərimanovun 150 illik yubileyini n qeyd edilməsi haqqında” 14 fevral 2020-ci il tarixli Sərəncamından)

(əvvəli 16, 18, 19, 20, 22, 23, 25, 28, 29 fevral,

1, 3, 5, 7, 8, 11, 12, 13, 14, 15, 17, 18, 19 mart,

7, 8, 9, 10, 11, 12, 15 və 17 aprel tarixli saylarımızda)

Bakının üstünü fəlakət dumanı bürümüşdü. Əksinqilabi mart qiyamının başlandığı tufanlı günlərdə N.Nərimanov öz həmfikirləri ilə əllərində ağ bayraq küçə-küçə gəzib təşviş və həyəcan içərisində nə edəcəklərini bilməyən camaatı sakitləşdirir, qiyamçılara qarşı fəhlələrin yekdil və şüurlu mübarizəsini təşkil edirdilər.

Mart hadisələri çoxmillətli Bakı proletariatının qələbəsi ilə başa çatdı. Böyük tarixi əhəmiyyəti olan bu qələbə bütün Azərbaycanda sosialist inqilabı uğrunda mübarizənin genişlənməsinə və ayrı-ayrı rayonlarda Sovet hakimiyyətinin möhkəmlənməsinə kömək etdi.

Azərbaycan kommunistləri Bakıda Sovet hakimiyyətini daha da möhkəmlətmək üçün zəhmətkeş kütlələr arasında siyasi təşviqata və təbliğata xüsusi diqqət yetirirdilər. Bu zaman N.Nərimanovun rəhbərliyi altında yaradılan Müsəlman (Azərbaycan) sosialist partiyaları bürosu hadisələrə milli müharibə xarakteri verməyə çalışan əksinqilabi qüvvələrin qara niyyətini ifşa edir, hər yerdə sülh və həmrəylik yaratmağa çalışırdı. Müsəlman sosialist partiyaları bürosu inqilabi müdafiə komitəsinə bir sıra inqilabi tədbirlərin həyata keçirilməsində yaxından kömək edirdi. Güclü beynəlmiləl fəhlə təşkilatları inqilabi qayda-qanunu qoruyurdu.

Lakin bütün bunlara baxmayaraq, Bakıda Sovet hakimiyyətinin təhlükəsizliyi tamamilə aradan qalxmamışdı. İctimai-siyasi şərait yeni rəhbər dövlət hakimiyyəti orqanı yaradılmasını tələb edirdi. 1918-ci il aprelin 25-də Bakı fəhlə, əsgər və matros deputatları Sovetinin iclasında Bakı Xalq Komissarları Soveti yaradıldı. Bu, Şərqdə ali səlahiyyətə malik ilk xalq hakimiyyəti idi.

Bakı Xalq Komissarları Sovetinin tərkibinə S.G.Şaumyan (Xalq Komissarları Sovetinin sədri və xarici işlər komissarı), N.N.Nərimanov (şəhər təsərrüfatı komissarı), P.A.Caparidze (daxili işlər komissarı), M.Ə.Əzizbəyov (quberniya komissarı və daxili işlər komissarının müavini), İ.T.Fioletov (xalq təsərrüfatı işləri üzrə komissar), Q.N.Korqanov (xalq hərbi və dəniz işləri komissarı), M.H.Vəzirov (torpaq komissarı), N.N.Kolesnikova (maarif komissarı), A.B.Karinyan (Qabrielyan) (ədliyyə komissarı), Y.D.Zevin (əmək komissarı) və b. daxil oldular.

Beləliklə, Bakının beynəlmiləl tərkibli inqilabçı proletariatı Zaqafqaziyada birinci olaraq Böyük Oktyabr bayrağını ucaltdı. Odlar Yurdu qoca Şərqdə sosialist inqilabının mayakına çevrildi.

2. Xalq Komissarı

Bakı Xalq Komissarları Soveti öz fəaliyyətinin ilk günlərindən Rusiya fəhlə-kəndli hökumətinin bütün dekret və sərəncamlarını yerli şəraitə uyğun surətdə həyata keçirməyə, burjua-mülkədar dövlət üsuli-idarəsini ləğv etməyə girişdi. Bu ciddi inqilabi tədbirlərin həyata keçirilməsi yolu ilə burjua-mülkədar hökmranlığının iqtisadi əsası ləğv edilir, sosialist quruculuğunun təməli qoyulurdu.

N.Nərimanov Bakının dağılmış təsərrüfatını qaydaya salmaq üçün yorulmadan çalışırdı. Səhərdən gecə yarıyadək onun iş otağı adamlarla dolub-boşalırdı. N.Nərimanovu ticarət, şəhər nəqliyyatı, təchizat və ərzaq məsələləri ilə yanaşı, xalq maarifi və mətbuat məsələləri də ciddi məşğul edirdi. O, Bakının neft rayonlarında yeni məktəblər, kurslar, kitabxanalar, fəhlə klubları açılmasına qayğı ilə yanaşırdı. O, xalq komissarı kimi günlərlə səhərdən-axşamadək neft mədənlərində, zavodlarda, məclislərdə olur, zəhmətkeş kütlələrə ictimai-siyasi vəziyyəti və bolşeviklərin xətti-hərəkətini başa salır, onları fəhlə-kəndli hakimiyyətini qorumağa və möhkəmləndirməyə çağırırdı. N.Nərimanov zəhmətkeş kütlələrin proletar beynəlmiləlçiliyi və sosializm işinə hədsiz sədaqət ruhunda tərbiyə edilməsində mətbuata ən qüdrətli vasitə kimi baxırdı. O öz redaktəsi ilə çap olunan “Hümmət” qəzetində Bakı Xalq Komissarları Sovetinin qərarlarını, dekretlərini dərc etdirirdi. “Hümmət” öz fəaliyyəti ərzində “Bakinski raboçi”, “Bakı Şurasının Əxbarı”, “İzvestiya Bakinskoqo Soveta”, “Değekadu” qəzetləri kimi bolşeviklərin qüdrətli təbliğat və təşviqat silahı idi.

Zəhmətkeş kütlələri qırmızı bayraq ətrafına toplamaq üçün millətçi burjua partiyalarının və əskinqilabçı ünsürlərin müqavimətini qırmaq və eyni zamanda inqilabçı kəndli kütlələri ilə Bakı proletariatının əlaqəsini möhkəmləndirmək, kəndlərdə hakimiyyətin tamamilə yoxsulların əlinə keçməsini təmin etmək, Azərbaycan bolşevikləri qarşısında ümdə bir vəzifə kimi dururdu. Məhz buna görə də 1918-ci il mayın 26-da N.Nərimanovun sədrliyi ilə açılan Bakı qəzası kəndli deputatları sovetlərinin birinci qurultayı Bakı proletariatı və yoxsul kəndlilərin həmrəyliyi və möhkəm birliyi nümayişinə çevrilmişdi. Bu qurultayda oktyabr inqilabının böyük tarixi əhəmiyyətindən bəhs edən N.Nərimanov qətiyyətlə demişdi: “Bütün hakimiyyət, ölkənin bütün maddi və mənəvi sərvəti fəhlələrlə kəndlilərin olmalıdır. “Mən əminəm ki, bu qurultay yerli hakimiyyəti, Zaqafqaziyada yeganə hakimiyyəti möhkəmləndirməyə imkan verəcəkdir; bu hakimiyyət gələcəkdəki ağ günlərə yol açır... O zaman milliyyətdən və dindən asılı olmayaraq hamı yoldaş və qardaş olacaqdır”. Bu qurultayda Bakı qəzası kəndli deputatları Sovetlərinin İcraiyyə Komitəsi seçildi. N.Nərimanov da komitənin tərkibinə daxil edilmişdi.

1918-ci ilin ilk aylarından sovet silahlı qüvvələrinin yaradılması ən vacib, təxirəsalınmaz bir zərurət kimi meydana çıxdı. Sovet hakimiyyətini müdafiə etmək, əksinqilabi qiyamlara, sabotaja qarşı mübarizə aparmaq üçün fəhlə və kəndlilərdən ibarət hərbi hissələr təşkil olunmalı idi. Hümmətçilərin sayəsində azərbaycanlı fəhlə və kəndlilərin mübariz və şüurlu hissəsi Qızıl qvardiyaya könüllü yazılırdı.

N.Nərimanov 1918-ci il mayın 1-də Təzəpir məscidində şəhər yoxsullarına müraciətlə demişdi: “Mən sizə beş ay bundan əvvəl nəsihətlər etdim və dedim ki, Şura hökumətinə kömək ediniz. Qırmızı Ordu və Qvardiyaya yazılınız, öz şəxsi qərəzlərinizi nəzərdə tutan partiyalara inanmayınız! Yenə sizə deyirəm ki, Şura hökumətinə can və dildən tabe olub ona kömək ediniz. Qırmızı Orduya yazılınız və əks-inqilabçılara qoşulmayınız”.

V.İ.Leninin böyük maddi və mənəvi yardımı ilə mütəşəkkil Qızıl Ordu yarandı. Bu xalq ordusu əksinqilabi qüvvələrin hücumunu mərdliklə dəf edirdi. 1918-ci ilin aprel-may aylarında türk-alman müdaxiləçiləri Zaqafqaziyaya soxuldular. Vətəndaş müharibəsi başlandı. Qızıl Ordu Zaqafqaziyada fəhlə-kəndli inqilabının müqəddəratını həll etməli, bütün zəhmətkeşləri üsyana qaldırmalı idi. Düşmənlərə qarşı amansız döyüşlərdə Qızıl Ordu sarsılmaz mətanət və qəhrəmanlıq nümunələri göstərirdi. Bu, yerlərdə Sovet hakimiyyətinin daha möhkəm olmasına kömək edirdi. Sovet hakimiyyətinin müqəddəratı həll olunduğu bu günlərdə xalq komissarları tez-tez qəzalara gedir, bolşeviklər partiyasının siyasətini zəhmətkeş kütlələrə başa salır, yerlərin iqtisadi, siyasi və hərbi vəziyyətini yaxşılaşdırmaq üçün konkret əməli tədbirlər görürdülər. May ayının ilk günlərində “hamının istəklisi və sevimlisi” (A.Caparidze) olan N.Nərimanov qəzalara getmək imkanından məhrum oldu. Həkimlərin məsləhətinə görə o, təcili müalicəyə göndərilməli idi.

A.Mikoyan sonralar bu hadisəni xatırlayaraq yazırdı: “Şaumyan ona doğma qardaş kimi qayğı göstərirdi. Partiyanın təcrübəli və nüfuzlu xadimi Nərimanovun o günlərdə Azərbaycanda olması son dərəcə zəruri idi, buna baxmayaraq, Şaumyan onun Rusiyaya müalicəyə göndərilməsinə nail oldu”. “Hümmət” qəzeti 1918-ci il 16 may tarixli nömrəsində öz oxucularına bildirirdi: “Mart ayı faciəsindən qabaqkı müddətdə, məclis və yığıncaqlarda müsəlman füqərayi-kasibəsinin halına qalıb onları həmişə ayıq olmağa dəvət edən və həmin hadisələrdən sonra da... yorulmadan iş görməkdə olan möhtərəm yoldaşımız Nəriman bəy Nərimanov neçə gündür ki, azarlamışdır, həkimlərin məsləhətinə görə evindən xəstəxanaya aparılmışdı. İndi müalicə üçün Həştərxana göndərilməsi məsləhət görülür. Odur ki, hazırda evinə gətirilibdir və tezliklə Həştərxana göndəriləcəkdir.

Ürəkdən rica edirik ki, belə bir əzmkar insan və fəal xadim şəfa tapıb sağ-salamat qayıtsın”.

N.Nərimanov Həştərxandakı “Tinaki”yə, palçıq müalicəsinə göndərildi. Onu Bakı limanına qolları üstündə aparıb yola salanlar arasında Bakı Xalq Komissarları Sovetinin rəhbər xadimləri də vardı. Bu onların son görüşü oldu. N.Nərimanov öz mübariz məslək dostlarını bir daha görmədi.

(davamı növbəti saylarımızda)

Respublika.- 2020.- 19 aprel.- S.4.