NƏRİMAN NƏRİMANOV - 150

Nəriman Nərimanovun bədii yaradıcılığı ilə ictimai və siyasi fəaliyyəti arasında üzvi bağlılıq vardır. Onun ömrünün mühüm hissəsi qəlbən inandığı və həyatının başlıca vəzifəsi sayaraq müqəddəs amala çevirdiyi xalq işi uğrunda ardıcıl mübarizələrdə keçmişdir. Siyasi çarpışmaların daha da gərginləşdirdiyi son dərəcə mürəkkəb şəraitə baxmayaraq, Nəriman Nərimanov milli maraqları daim üstün tutan rəhbər kimi taleyüklü problemlərə münasibətdə xalqımızın mənafeyini imkanlarının ən son həddinədək müdafiə etmişdir. O, keçmişimizin mədəni sərvətlərinin mühafizəsinə, ana dilinin saflığı məsələlərinə xüsusi diqqət yetirmiş, elmin, maarifin və mədəniyyətin inkişafı yolunda var qüvvəsi ilə çalışmış, dövrün milli məfkurə daşıyıcısı olan şəxsiyyətlərinə ehtiram və qayğı ilə yanaşmışdır.

Nəriman Nərimanovun XX əsr Azərbaycan tarixində əhəmiyyətli iz qoymuş ictimai-siyasi fəaliyyəti məhz ulu öndər Heydər Əliyevin nüfuzu və qətiyyəti sayəsində layiqli qiymətini alaraq bütöv şəkildə doğma xalqa çatdırılmışdır. Nəriman Nərimanovun 100 və 125 illik yubileylərinin təntənə ilə qeyd edilməsinin, Bakıda əzəmətli abidəsinin ucaldılmasının və ev-muzeyinin yaradılmasının, həmçinin ölkəmizin hüdudlarından kənarda xatirəsinin əbədiləşdirilməsinin təşəbbüskarı ümummilli lider Heydər Əliyev olmuşdur.

İlham ƏLİYEV,

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti.

(“Nəriman Nərimanovun 150 illik yubileyinin qeyd edilməsi haqqında” 14 fevral 2020-ci il tarixli Sərəncamından)

(əvvəli 16, 18, 19, 20, 22, 23, 25, 28, 29 fevral,

1, 3, 5, 7, 8, 11, 12, 13, 14, 15, 17, 18 və 19 mart tarixli saylarımızda)

N.Nərimanovun təşəbbüsü ilə təkcə kişilər deyil, qadınlar da “Ağ çiçək” mərasiminin ümumxalq bayramı səviyyəsində keçməsinə çalışırdılar. Bu xeyirxah tədbirdə müsəlman qadınlarından Həcər, Sona, Fatma, Müslimə, Aliyə, Züleyxa, Əbru və Vakina xanımlar fədakarlıq nümunəsi göstərmişdilər. N.Nərimanov “Ağ çiçək” satan müsəlman xanımlarının ümumxalq yolunda olan fədakar və xeyirxah əməllərini yüksək qiymətləndirir, iftixarla yazırdı: “Hacıtərxan müsəlman xanımlarına min təşəkkürlər olsun! Onlar qeyri millətlər qarşısında öz millətlərinin üzünü ağ etdilər”.

N.Nərimanov təxminən bir il sonra “Ağ çiçək” mərasiminin böyük müvəffəqiyyətini fərəh hissi ilə xatırlayaraq yazırdı: “Həmdlər olsun ki, mənim sevgili millətim mənim ümid etdiyimdən daha artıq qeyrət və həmiyyət göstərib mənim gözləmədiyimdən artıq mənə yardım etdi. Binaənaley, ağ çiçək bayramı günündə müsəlmanların müvəffəqiyyəti başqalarınkından artıq olmasa da, əskik olmadı. Xüsusən bu gündə bizlərə iştirak edib özlərinin istedadlarını göstərən bəzi həmşirələrimiz müsəlman xanımlarının həmiyyət və qeyrətlərini ümumin etibarını cəlb etmiş idi”.

N.Nərimanov “Ağ çiçək” bayramının kütləvi halda keçirilməsinə böyük əhəmiyyət verir, “millət və insaniyyət” naminə yorulmadan çalışır, elmi, tibbi mövzularda söhbətlər keçirir, mühazirələr oxuyurdu. Şənliklərdə toplanan vəsait yoluxucu xəstəliklərə qarşı mübarizəyə və yoxsulların müalicəsinə sərf edilirdi.

1911-ci ilin may-iyun aylarında tatar xalqının görkəmli oğlu, inqilabçı-demokrat şair Abdulla Tukay Həştərxanda olduğu zaman ümumşəhər “Ağ çiçək” bayramında fəal iştirak etmişdi. Onun N.Nərimanovla ilk tanışlığı da burada olmuşdur. A.Tukay N.Nərimanovun “Ağ çiçək” bayramı münasibətilə söylədiyi nitqi böyük maraqla dinləmiş və onun təklifi ilə öz yeni şeirini oxumuşdur.

N.Nərimanovun tatar şairi ilə görüşü onlar arasında nəcib dostluq əlaqəsi yaratmışdır. Sonralar A.Tukayın ölüm xəbərini eşidən N.Nərimanov xatirə gecəsi keçirmək istəmişdi. Həştərxan “Xalq universitetləri cəmiyyəti”nin təşəbbüsü ilə görkəmli müsəlman mühazirəçilərindən biri mərhum şair A.Tukayın həyatı və yaradıcılığı haqqında danışacaqdı. Bu mühazirəçi ehtimal ki, A.Tukayın müasiri və yaxın dostu istedadlı şair Saqit Rəmiyev (1880-1926) idi. “İqbal” qəzetinin öz oxucularına verdiyi xəbərdən anlaşılır ki, N.Nərimanova A.Tukay haqqında mühazirə oxumağa rəsmi icazə verilsə idi, S.Rəmiyev şairin “Həyatına və ədəbi xidmətlərinə dair” mühazirə oxumalı idi.

A.Tukayın müasirləri də öz xatirələrində göstərirlər ki, N.Nərimanovun cidd-cəhdinə baxmayaraq, çar hökumət orqanları A.Tukay haqqında mühazirə oxunmasına icazə vermədi.

Bu, səbəbsiz deyildi. Rusiya imperiyasının daxili işlər naziri Stolıpin qubernator və qradonaçalniklərə göndərdiyi təlimatında “cəmiyyətlərdə dövlət əleyhinə təbliğat aparılmasına” göz qoymağı tapşırmışdı. Ona görə də Həştərxan jandarm idarəsi “Xalq universitetləri cəmiyyəti”nin işlərini nəzarət altında saxlayır, mühazirəçilərin siyasi cəhətdən etibarlı olub-olmaması ilə ciddi maraqlanırdı.

Bu səbəbdən də N.Nərimanov bəzən nəzərdə tutulan tədbirlərin istənilən səviyyədə həyata keçirilməsi üçün müxtəlif vasitələrə əl atırdı.

1913-cü ilin aprelində N.Nərimanov “üzrlü səbəblərə” görə “Ağ çiçək” bayramını təşkil etmək vəzifəsini gənc hüquqşünas Velidxan əfəndi Tanaçıq cənablarına tapşırır. Bu münasibətlə “İdel” qəzetinin 1913-cü il 28 aprel tarixli nömrəsində dərc etdirdiyi “İffətli xanımlar” məqaləsində hamını öz yerinə “məqbul və münasib” gördüyü Tanaçıq cənablarına “həmiyyət və qeyrət”lə yardım göstərməyə çağırır. (“Kaspi” qəzeti 1 may 1913-cü il tarixli nömrəsində “İdel”dən götürüb dərc etdiyi həmin məqalənin bir yerində N.Nərimanov qadınlara müraciətlə deyirdi: “Ey mənim bacılarım, bu milli el bayramında Siz hər il həvəslə iştirak edirsiniz, indi də bu işdən şövqlə yapışın, sübut edin ki, el bayramı olan bu ağ çiçək bayramından biz də kənarda qala bilmərik və kənarda qalmamalıyıq”).

N.Nərimanov yerli əhalinin mədəni-maarif məsələləri ilə də ciddi maraqlanırdı. O, xalqın ümumi mədəni səviyyəsinin yüksəldilməsi və məfkurəvi inkişafı üçün yorulmadan çalışırdı. N.Nərimanov Həştərxana gəldiyi ilk günlərdən Qafqaz gənclərini öz ətrafına toplayıb teatr həvəskarları truppası yaratmışdı. Çox çəkməmişdi ki, həmin truppa Zəyni Sultanovun yenicə təşkil etdiyi teatr truppası ilə birləşmişdir. Beləliklə, Qafqaz-tatar teatr dərnəyi yaranmışdır.

Birləşmiş teatr dərnəyi 1909-cu ilin axırlarından 1913-cü ilin iyul ayınadək, qısa fasilələri nəzərə almasaq, müntəzəm olaraq tamaşalar vermişdir. Qafqaz-tatar teatr dərnəyi tatar xalqının milli mədəniyyətinin inkişafına ciddi təsir göstərmişdir. Görkəmli tatar aktyorları Z.Sultanov, Ş.Kamal, Q.Uralski, İ.Kuquşev, Sona xanım Sayfullina və Sara xanım Baykina ilk sənət məktəbini birləşmiş dərnəkdə keçmişlər.

1913-cü il aprelin 20-də Həştərxan Qış teatr binasında Sona xanım Sayfullinanın benefisinə “yerli və Qafqaz dilləri şivəsində tamaşa verilmişdir. Bu tamaşanın təşkilatçısı N.Nərimanov idi. Sona xanım “İdel” qəzetinin 23 aprel 1913-cü il tarixli nömrəsində çap etdirdiyi “Astraxan müsəlmanlarına təşəkkür” adlı məktubunda “Qafqazlı qardaşlar”’a, xüsusən N.Nərimanova böyük qayğı və ehtirama görə son dərəcə minnətdar olduğunu bildirmişdir: “Hörmətli qardaşlarım! Xüsusən doktor Nəriman əfəndi! Sizin çoxunuzla tanışlığım qısa müddət ərzində olmuşdur. Lakin benefis zamanı xidmət və hörmətiniz, qiymətli hədiyyələriniz qarşısında təşəkkür etməyə söz tapmıram. Minnətdarlığımın nə qədər səmimi və dostanə olmasını izah etməyə qələm acizdir... “Zehnim işlədiyi, ürəyim çırpındığı müddətdə” - Sizin bu yaxşılıqlarınızı razılıq hissi ilə xatırlayacağam...”.

Birləşmiş dərnək Azərbaycan və tatar dilində tamaşalar verirdi. Bu tamaşalar bəzən əlbir qüvvə ilə hazırlanırdı. N.Nərimanov dərnək üzvlərinə nisbətən xeyli yaşlı olmasına baxmayaraq, yorulmadan işləyir, tamaşaların canlı və təsirli çıxmasına səy edirdi. O, Azərbaycan dilində verilən bütün tamaşaların həm rejissoru, həm də aktyoru idi.

Qafqaz-tatar dərnəyi get-gedə böyük müvəffəqiyyətlər qazanırdı. Teatrın mübariz, inqilabi istiqamətdə inkişafı yerli hakimiyyət orqanlarını narahat edir, din xadimlərinin etirazına səbəb olurdu. “Mollalar və fanatik bəylər N.Nərimanovun Həştərxana çar hökuməti tərəfindən sürgün olunmasından istifadə edərək teatrın təşkilatçıları haqqında çuğulluq edir, məlumatlar yazırdılar. Bu məlumatlarda deyilirdi ki, onlar çar hökuməti üçün təhlükəli adamlardır. Molla Muxtar teatr təşkilatçılarının Sibirə katorqaya sürgün olunmalarını tələb edirdi”.

Bu şikayətlər təsirsiz qalmırdı. Çar polis məmurları N.Nərimanovun hər addımını izləyir, onun teatr dərnəyindəki fəaliyyətini məhdudlaşdırmağa çalışırdılar. Həştərxan şəhərinin qocaman sakini Nurmühəmməd Yusupoviç Şabanov öz xatirəsində yazır: “1913-cü il may ayının 1-də şəhərin qış teatr binasında N.Nərimanovun “Nadir şah” əsərini dram həvəskarlarının qüvvəsi ilə tamaşaya qoyduq. O vaxtlar müəllifi inqilabçı və ya siyasi sürgündə olan “Nadir şah” kimi əsərləri tamaşaya qoymaq üçün icazə almaq çox çətin idi. Mən teatr binasını böyük çətinlikdən sonra icarəyə götürmüşdüm. “Nadir şah” əsəri oynanıldı. Əsərin tamaşaya qoyulmasında müəllif özü də iştirak etdi...

Camaat “Nadir şah”a çox böyük həvəslə baxdı. Tamaşadan yığılan pulları yoxsul tatarlara sərf etmək üçün “Cəmiyyəti-xeyriyyə”nin hesabına verdik. İcazəsiz tamaşa verdiyimizdən sonralar xəbər tutan qubernator mənə üç gün həbs cəzası verdi”.

Əlbəttə, bu hadisələr N.Nərimanovun üzərində polis nəzarətinin daha da güclənməsinə səbəb olurdu. Bir dəfə Ə.Haqverdiyevin “Dağılan tifaq” faciəsində Nəcəf bəy rolunda səhnəyə çıxan N.Nərimanovu polis xəfiyyələri tanıyar-tanımaz tamaşanı dərhal dayandırmışdılar. Çünki N.Nərimanovun tamaşada çıxış etməsi polis işçilərini qəzəbləndirmişdi. Onlar camaatı şübhələndirməmək üçün həmin pyesi başqa əsərlə əvəz etməyi tapşırmışdılar. Həvəskar aktyorlar dəstəsi “Dağılan tifaq” əvəzinə, “Kimdir müqəssir?” və “Ac həriflər” pyesini oynamışlar.

Qafqaz-tatar teatr dərnəyi Azərbaycan, rus və tatar klassik dramaturqlarının əsərlərini ağır şəraitdə tamaşaya hazırlayırdı. N.Nərimanov bilirdi ki, əksəriyyəti savadsız olan zəhmətkeş kütlələrin ictimai fikrinin inkişafında və gələcək inqilabi mübarizəyə mənən hazırlanmasında teatr ən təsirli vasitələrdən biridir. Məhz ona görə də teatrdan bir tribuna kimi istifadə etməyi, xalqla qabaqcıl, yüksək ideallarla yaşayan ədəbi qəhrəmanların dili ilə danışmağı üstün tuturdu. N.Nərimanov ürəyindən keçənləri xalqa bilavasitə, müxtəlif yollarla çatdırmalı idi. Çünki siyasi məhbusların hər bir hərəkəti təqib edilirdi. Lakin N.Nərimanov “Xolera-Vəba”, “Aləmi-nisvan” (qadınlar aləmi) və s. mövzularda apardığı söhbətlərdə dinləyicilərə üstüörtülü olsa da, belə bir fikri aşılayırdı ki, xalqın ümumi yaşayış səviyyəsi yüksəlməsə, epidemiya axını qarşısıalınmaz fəlakət kimi yoxsulluğu və dilənçiliyi müşayiət edəcəkdir. Buna görə də mövcud ictimai həyat şəraiti dəyişdirilməlidir. N.Nərimanov Həştərxan müsəlmanları ilə möhkəm əlaqə yaratmaq, onların məfkurəvi inkişafına hər vasitə ilə kömək etmək istəyirdi. İstəyirdi ki, zəhmətkeş kütlələrdə inqilabi şüur, mübarizlik əzmi oyatsın. Məhz bu məqsədlə də bir sıra ictimai və xeyriyyə cəmiyyətlərinə daxil olur, onların işlərində fəal çalışırdı.

Həmin cəmiyyətlərdən biri Həştərxan “Xalq universitetləri cəmiyyəti” idi. 1905-ci ilin axırlarında təsis edilən “Xalq universitetləri cəmiyyəti” Həştərxan şəhəri və quberniyasında geniş mədəni-maarif işləri görürdü. “Xalq universitetləri cəmiyyəti” müvafiq nizamnaməyə görə xalqın maariflənməsinə və müəyyən peşə ixtisasına yiyələnməsinə ciddi kömək edirdi. Təhsil və ixtisas kursları, daimi və səyyar sərgi-mühazirələr, elmi ekskursiyalar və s. yerli əhalinin maariflənməsinə faydalı təsir göstərirdi. “Xalq universitetləri cəmiyyəti” N.Nərimanovun fəaliyyəti üçün də əlverişli idi. O, cəmiyyətin müsəlman şöbəsinə daxil olur, burada ən fəal ictimaiyyətçi - həkim kimi tanınır.

1911-ci il avqust ayının 21-də N.Nərimanovun sürgün müddəti başa çatır. Lakin ona beş aydan sonra Bakıya qayıtmağa icazə verilir. Buna baxmayaraq, Həştərxanın inqilabi və ictimai həyatı ilə möhkəm bağlılığı, digər tərəfdən isə maddi vəziyyətinin ağırlığı onun Bakıya qayıtmasına imkan vermirdi. Milyonçu H.Z.Tağıyevin tələbə ikən ona verdiyi borcu 1913-cü il aprel ayının 20-dək birdəfəlik ödəməyi tələb etməsi də xoşagələn deyildi (1902-ci il iyun ayının 24-də bağlanmış müqaviləyə görə, N.Nərimanov universiteti bitirdikdən sonra iki il ərzində H.Z.Tağıyevə olan borcunu tam ödəməli idi. Odur ki, 1913-cü il aprel ayının 16-da H.Z.Tağıyevə göndərdiyi cavab məktubunda öz borcunu hər ay 25 manat vermək şərtilə ödəyəcəyini bildirmişdi. O, 1920-ci ildən sonra da borcunu hissə-hissə ödəmişdir).

Odur ki, N.Nərimanov bir müddət Həştərxanda qalıb çoxcəhətli ictimai fəaliyyətini davam etdirməli olur.

1912-ci il mayın 31-də “Xalq universitetləri cəmiyyəti” şurasının birinci iclasında P.S.Kravçenko sədr, N.Nərimanov sədr müavini, O.V.Tretyakov katib, İ.Q.Sergeyev xəzinədar seçildilər. Lakin P.S.Kravçenko və O.V.Tretyakov öz vəzifələrindən imtina etdiklərindən, bütün ilboyu sədrlik vəzifəsini N.Nərimanov yerinə yetirməli olur.

O, cəmiyyətin istiqamətini xalqın mədəni ehtiyaclarının ödənilməsinə yönəldir. Bir sıra çətinliklərə baxmayaraq, yerli ziyalıları və ayrı-ayrı şəhərlərdən dəvət etdiyi mühazirəçiləri ədəbi-estetik, hüquq, tarix və iqtisad elminin geniş təbliğinə səfərbərliyə almışdı. N.Nərimanovun şəxsi təşəbbüsü ilə Həştərxan quberniyasında xalq universitetləri cəmiyyəti evləri, elm-təhsil muzeyləri, sərgilər, kitabxana-qiraətxanalar, kitab satışı mağazaları təşkil edilirdi. Mədəni-maarif ocaqları siyasi təbliğatın müxtəlif formalarından istifadə etməyə geniş imkanlar açırdı. N.Nərimanov “Xalq universitetləri cəmiyyəti”ni siyasi təbliğat və təşviqat mərkəzinə çevirməyə çalışırdı. O, inqilabçılara gizli fəaliyyəti cəmiyyətin leqal mədəni-maarif tədbirləri ilə əlaqələndirməkdə kömək edir, onların rus, tatar, qırğız, cığatay və azərbaycanlı fəhlələri arasında tez-tez kütləvi mühazirələr oxumasına şərait yaradırdı. “Xalq universitetləri cəmiyyəti”nin beş yüzədək üzvünün əksəriyyəti müsəlman idi.

Həftədə üç dəfə onlara mühazirə oxunurdu. Cəmiyyət üzvləri arasında çoxlu fəhlə olduğuna görə, buranın işi böyük maraq doğurmuşdu. Onlar demək olar ki, yeganə leqal imkandan öz ideyalarını təbliğ etmək və fəhlə sinfinin qabaqcıl nümayəndələrini partiyaya cəlb etmək üçün istifadə edirdilər.

Xalq universitetlərinin Həştərxan cəmiyyəti əhalinin mənəvi ehtiyacını nəzərə alaraq öz fəaliyyət dairəsini get-gedə genişləndirirdi: 1912-ci ilin oktyabrından 1913-cü ilin iyun ayınadək cəmiyyətdə elmi-kütləvi mövzuda 31 mühazirə oxunmuşdu ki, bunu 6508 nəfər dinləmişdir.

Lakin çar hakimləri cəmiyyətin bütün quberniya ərazisində fəaliyyətinə müxtəlif bəhanələrlə mane olurdular. Çünki daxili işlər naziri Stolıpin qubernator və qradonaçalniklərə məxfi təlimat göndərib, onlara cəmiyyətlərdə dövlət əleyhinə təbliğat aparılması meyillərinə qarşı ciddi tədbir görməyi tapşırmışdı. Polis xəfiyyələri N.Nərimanovun və onun həmkarlarının hər addımını izləsələr də, cəsur inqilabçılar öz siyasi fəaliyyətlərini cəmiyyətin ictimai işləri ilə məharətlə əlaqələndirə bilirdilər. Onlar Həştərxanın siyasi həyatına dərindən bələd idilər.

1912-ci ilin oktyabr ayında Həştərxanda IV Dövlət dumasına seçkilər başlanmışdı. Bolşeviklər Dövlət dumasını öz ideyalarının təbliği üçün tribunaya çevirməli idilər. Onlar seçki kampaniyasında çoxluğu əldə etmək üçün gizli vərəqələr çap edib yayır, təbliğat yolu ilə hamını sosial-demokratlara səs verməyə çağırırdılar. Həştərxan sosial-demokrat təşkilatı IV Dövlət dumasına seçkiqabağı kampaniya dövründə N.Nərimanovun namizədliyini irəli sürmüşdü.

Oktyabrın 21-də “Pravda” qəzetinə göndərilən imzasız məktubda Həştərxan quberniyasında seçkilərin yekunları haqqında yazılırdı: “Fəhlələr arasında sosial-demokratların böyük nüfuzu vardır... Seçilənlərdən biri sosial-demokrat fəhlədir. “İkinci ümumşəhər kuriyasında fəhlə demokratiyasına rəğbət bəsləyən doktor Nərimanov seçici keçmişdir”. Məktub müəllifi imza yerində qeyd edirdi: “Həştərxan, 21 oktyabr. Xahiş edirəm inanasınız ki, sürgündə olan leninçi yazır. Öz ünvanımı günlərin birində ayrıca xəbər verərəm...” Məktubun V.İliçə (Lenin - T.Ə.) hökmən çatdırılması da xahiş edilirdi.

“Pravda”nın gizli əməkdaşı məktubu qəzetin yaxın nömrələrindən birində dərc etməyi tapşırırdı. O, ertəsi gün növbəti letuçkada məktubdan söhbət açıb iftixarla dedi: “Sürgün olunmuş yoldaşın çox hüsn-rəğbətlə təsvir etdiyi həkim Nərimanov bizim əziz bakılımızdır! Son dərəcə ehtiramlı ictimai xadim, ədəbiyyatçı və nasirdir!..

Mən rəva bildim ki, müxbir məlumatlarını yaxın nömrələrdə dərc etməyə sərəncam verim”.

N.Nərimanov Həştərxan şəhər dumasına üzv seçilmişdi. Həştərxan vilayəti dövlət arxivində saxlanan sənədlər göstərir ki, o, duma iclaslarında yerli əhalinin mədəni-maarif və səhiyyə məsələləri uğrunda inadla mübarizə aparmışdır. Ümumxalq mənafeyinin qızğın tərəfdarı N.Nərimanovun inzibati idarələrə seçilməsi çar hakimlərinin ürəyindən deyildi. Odur ki, onun şəhər dumasında və icraiyyə komissiyalarında müəyyən yer tutmasına imkan vermirdilər. “Kaspi” qəzetinin verdiyi bir xəbər də bu fikri təsdiq edir: “Həştərxan qubernatoru həkim Nəriman bəy Nərimanovu Həştərxan şəhər duması nəzdində məktəb komissiyasının üzvlüyünə təsdiq etməmişdir... Nərimanov bir sıra başqa icraçı komissiyaların üzvlüyünə də təsdiq olunmur”.

N.Nərimanov qəti əmin idi ki, gələcək inqilabi hərəkatın yüksəlişi üçün yerli əhalinin ümumi mədəni səviyyəsinin inkişafı əsas şərtlərdən biridir. Dini fanatizm və şovinizm nə qədər ki, müsəlmanları göz açmağa qoymur, beynəlmiləl birlikdən, inqilabi mübarizədən danışmaq olmazdı. Odur ki, N.Nərimanov hər şeydən əvvəl, “Cəmiyyəti-islamiyyə” və “Şurayi-islam” kimi mürtəce istiqamətli cəmiyyətlərin böyük nüfuzunu sarsıtmalı idi.

Ruhanilər və fanatik burjua ziyalıları “Cəmiyyəti-islamiyyə”, millətçi-şovinist ziyalılar isə “Şurayi-islam” ətrafına toplaşmışdılar. Bu cəmiyyətlər zəhmətkeş müsəlman kütlələri arasında millətçilik əhvali-ruhiyyəsi, dini-fanatizm yayır, onların birliyini pozurdular. N.Nərimanov bilirdi ki, mürtəce cəmiyyətlər inqilabi ideyaların yayılmasına və beynəlmiləl birliyinə ciddi təhlükədir. Odur ki, bu cəmiyyətləri bir-birindən fərqləndirmək, onların mübarizəsinə inqilabi istiqamət vermək zəruri idi. Buna görə də N.Nərimanov Həştərxan müsəlmanlarının mədəni mərkəzi sayılan “Şurayi-islam” cəmiyyətində işləməyi üstün tuturdu. Onun 1910-cu ildə cəmiyyətin həkimliyini qəbul etməsinə səbəb də məhz bu idi. Arxiv sənədlərindən açıq-aşkar görünür ki, burada həkimin tibbi yardımına o qədər də ehtiyac olmamışdır. Lakin polis xəfiyyələrinin diqqətini yayındırmaq üçün bu vəzifənin uydurulması zəruri idi. Çünki çar hökuməti Həştərxan qubernatoruna göndərdiyi məxfi təlimatında yerli cəmiyyətlərdə dövlət əleyhinə təbliğat aparılmasına imkan verməməyi, şübhəli adamlara göz qoymağı tapşırırdı.

“Şurayi-islam” cəmiyyətinin tanınmış üzvləri, xüsusilə onun sədri Mustafa Lütfi Şirvanski ciddi nəzarət altında idi. Buna baxmayaraq, N.Nərimanov cəmiyyətdə işləməkdən çəkinmədi. O, müsəlman gənclərini mürtəce ideyaların dolaşıq aləmindən, mənəvi sıxıntısından xilas etmək əzmində idi. Çünki “Şurayi-islam”ın ətrafına toplaşan gənc ziyalıların əksəriyyəti burjua-demokratik inqilabın nəticələrindən narazı olsalar da, millətçi-panislamist cəmiyyətin siyasi istiqaməti də onlara tam aydın deyildi. “Şurayi-islam”ın nizamnaməsindən göründüyü kimi, cəmiyyətin əsas məqsədi milli mədəniyyətin tərəqqisi uğrunda mübarizə aparmaq, elmi-kütləvi tədbirlər həyata keçirmək idi. Lakin əslində isə “Şurayi-islam” maarif və mədəniyyətin tərəqqisinə əməli kömək etməkdən uzaq idi. Cəmiyyətin rəhbərləri arasında dərin ixtilaf vardı. Görkəmli ictimai xadim K.Qubaydullin “RK(B)P Həştərxan qəza komitəsinin xəbərləri” adlı jurnalın 1925-ci il aprel tarixli ikinci nömrəsində yazırdı: “Aydındır ki, bu ünsürlərin arasında işləmək üçün məharətli siyasət və dərin ağıl tələb olunurdu. Yoldaş Nərimanov məhz bu sahədə böyük iş gördü. O, bu cəmiyyətin ətrafına toplaşan gəncləri... dinə qarşı silahlandırdı və onları millətçilik bayrağı altında mütləqiyyətə qarşı mübarizəyə yönəltdi. Nəticə etibarilə Həştərxanın şüurlu müsəlman ziyalıları həm dinə, həm də mütləqiyyətə qarşı cəbhə açdılar.

Müsəlman gənclərinin milli hərəkatı inqilabi-siyasi xarakter kəsb etdi”.

N.Nərimanov “Şurayi-islam” cəmiyyətində tibbə dair elmi-kütləvi mühazirələr oxuduğu zaman mühacirlərə - iranlı fəhlələrə və yerli müsəlmanlara siyasi-ideya təsiri göstərir. Onlarda mütləqiyyət hakimiyyəti və rus şovinizmi əleyhinə mübarizə hissi tərbiyə edirdi.

Məlum olduğu kimi, N.Nərimanov “Şurayi-islam” cəmiyyətinin binasında “Sərxoşluğa qarşı mübarizə cəmiyyəti”nin (“Obşestvo trezvosti”) təklifi ilə tez-tez pulsuz mühazirələr oxuyurdu. O, “müsəlmanlar arasında tədricən vətəndaşlıq hüququ qazanan sərxoşluğu” böyük ictimai fəlakət kimi səciyyələndirir, spirtli içkilərin daxili üzvlərdə törətdiyi ciddi patoloji dəyişikliyi və insanın psixikasına mənəvi təsirini əyani vasitələrlə göstərir, kütləvi hal alan əyyaşlığın səbəblərini dözülməz ictimai şəraitlə əlaqələndirir, onu dəyişdirmək yollarını eyhamla olsa da, başa salırdı.

N.Nərimanovun zəhmətkeş kütlələr arasında oxuduğu mühazirələr böyük təsir qüvvəsinə malik idi. “Şurayi-islam” cəmiyyəti binasının “...böyük mühazirə zalı, ona yanaşı otaqlar dinləyicilərlə dolu olduğuna görə, çoxları geri qayıdırdı. Axund və mollalar da mühazirədə iştirak edirdilər. Bütün dinləyicilər N.Nərimanovun oxuduğu gözəl mühazirəyə Allah vergisi” kimi baxırdılar. Əlbəttə, N.Nərimanovun mühazirələrinə zəhmətkeş kütlələrin ciddi marağı çar xəfiyyələrinin nəzərindən yayınmırdı.

“Musulmanin” jurnalının və “V mire musulmanstva” qəzetinin redaktoru Məhəmməd bəy Xocetlaşen polis departamentinə göndərdiyi 1913-cü il 3 noyabr tarixli məlumatında yazırdı: “Həştərxanda, Kazan və Ufa şəhərlərində mətbuat yolu ilə “müsəlman millətçiliyi” qızğın təbliğ edilir. Bu münasibətlə “Xalq universitetləri cəmiyyəti”nin sədri N.Nərimanov görkəmli rol oynayır. Həştərxan quberniyasında yaşayan müsəlman əhalisi arasında onun təbliğatı böyük müvəffəqiyyət qazanmışdır. Rus hökumətindən incikli olan qırğızlar təbliğ edilən ideyaya xüsusi həssaslıq göstərirlər. Qırğız və kalmık çöllərində, həmçinin Yenotayevsk, Sarayevsk, Çernoyarsk və Krasnoyarsk qəzalarında müsəlman əhalisini hökumətə qarşı açıq ədavətə hazırlayan ictimai müsəlman təşkilatı vardır”.

Məlumdur ki, M.Xocetlaşenin redaktorluq etdiyi “Musulmanin” jurnalı Parisdə, “V mire musulmanstva” qəzeti isə Peterburqda nəşr olunurdu. Həmin mətbuat səhifələrində müsəlman aləminin demokratik meyillərinə və tərəqqipərvər ziyalılara qarşı böhtanla dolu yazılar müntəzəm dərc edilirdi: əsas məqsəd mütərəqqi qüvvələr arasında təfriqə yaratmaq, mürtəce görüşlərin yayılmasına geniş yol açmaq, beləliklə, çarizmin şovinist milli siyasətinə haqq qazandırmaq idi.

(davamı növbəti saylarımızda)

Respublika.- 2020.- 7 aprel.- S.4.