86 ildən sonra ibadətə açılan Aya Sofya

Türkiyənin mədəniyyət xəzinələrindən biri kimi tarixə düşən Aya Sofya İstanbulun siluetinə öz möhürünü vuran əsərlərdəndir. Müqəddəs Aya Sofya muzeyi dünyanın ən mühüm mədəniyyət abidələrindən biri hesab olunur. Həm kilsə, həm də məscid kimi fəaliyyət göstərən tikili hər iki dinləri özündə cəmləşdirən bir muzeydir. Divarlarına həkk edilmiş İsa, Məryəm ana və digər xristianlıq ikonları ilə birlikdə hər bir bucağında ərəb yazılarını görmək, əslində min illərdir yatan tarixdən bəhs edir. Orada olan ikonların hər biri incə detallar ilə işlənilib və ziyarətçilərini ilk baxışdan özünə heyran edir. Neçə zəlzələlər, üsyanlar, talanlar qarşısında sadəcə bir neçə kiçik restavrasiya ilə ayaq üstə qalan bu möhtəşəm tikili zamana qarşı bariz mədəniyyət nümunəsidir.

Məbədlərin Anası kimi tanınan bu möhtəşəm abidənin əsrarəngizliyini şəhərin dörd bir yanından görmək mümkündür. Aya Sofya muzeyi Sultanəhməd meydanını dövrəyə alan Sultanəhməd məscidi, Yerəbatan qəsri, Aya İrini kilsəsi, III Əhməd çeşməsi, Soyuq Çeşmə küçəsi arasında yerləşir. İslami rəvayətlərə görə kilsənin dağılan günbəzinin bərpası davam edərkən Hz. Məhəmməd 5 peyğəmbərlə İstanbula bir məktub göndərir. Məktubda onun dünya liderlərini İslama dəvət etdiyi bildirilir. Başqa bir rəvayətə görə isə kilsənin günbəzinin dağılmaması üçün Hz. Məhəmməd İstanbula peyğəmbərlərdən biri ilə hədiyyə göndərir. Bu hədiyyənin tikinti xərcinə əlavə olması ilə Allahın iznilə kilsənin günbəzinin qiyamətə gədər öz mövcudluğunu qoruya biləcəyinə inanılır.

Aya Sofyanın bərpasında Memar Sinanın da böyük rolu olmuşdu. Sultan 2-ci Bəyazid və Sultan Səlimin dövründə Memar Sinan Aya Sofyanın günbəzinin dağılmasının qarşısını almaq üçün yerləşdirdiyi dayaqlarla tağı möhkəmləndirib, əlavə olaraq inşa etdiyi iki minarə də tağı daha dayanıqlı edib. Fateh Sultan Mehmet İstanbulu fəth etdikdən sonra Aya Sofya məscidə çevrilir. Məsciddə ilk namazı Fateh Sultan Mehmetin özü qılır. Cümhuriyyət dövrünədək məscid olaraq istifadə edilən Aya Sofya 19-cu əsrdə Sultan Əbdulməcidin əmri ilə Fossatti qardaşları tərəfindən bərpa etdirilir.

Məscidin baş məkanının şimal-qərb girişində haqqında saysız-hesabsız əfsanələr danışılan Arzu sütunu yerləşir. Muzeyi ziyarət edənlər bürünc lövhələrin arasında yerləşən dəliklərə baş barmaqlarını salaraq bir dəfə sütunun ətrafında dönür. Ziyarətçilər bu ritualı yerinə yetirərək arzularının yerinə yetəcəyinə inanır.

İnşa edildiyi dövrdən (532-537-ci illər) etibarən bir çox dinlərə məxsus insanların ibadətlərinə ev sahibliyi edib. İlk növbədə Yunan Ortodoks kilsəsi, sonra Katolik kilsəsi, daha sonra Yunan Pravoslav kilsəsi, ən sonda isə məscid olaraq (1453) istifadə edilib. 1453-cü ildən, yəni Fateh Sultan Mehmetin dövründən 1934-cü ilə qədər məscid olaraq fəaliyyət göstərib. 1934-cü ildən etibarən, Türkiyə Cümhuriyyətinin ilk prezidenti Mustafa Kamal Atatürk tərəfindən muzey kimi istifadəyə verilib. Eyni zamanda Aya Sofya muzey olaraq UNESCO-nun Dünya İrsi siyahısında yer alır.

Aya Sofyanın türk və bütövlükdə islam dünyası üçün əhəmiyyəti böyükdür. Çünki bu dini məbəd müqəddəs kitabımız olan Qurani-Kərimin “Fəth” surəsində müjdələnən, hökmdar Fateh Sultan Mehmetin Konstantinopolu fəth etməsindən sonra məscidə çevrilməsinə izin verdiyi kilsədir. Aya Sofya yalnız islam deyil, eyni zamanda xristian dünyası üçün də müqəddəs məkandır. Bu abidə dinlərin ortaq dəyəridir.

Prezident Rəcəb Tayyib Ərdoğanın hakimiyyəti dövründə Aya Sofyanın məscidə çevrilməsi məsələsi dəfələrlə gündəmə gəlib. Tarixi abidənin məscidə çevrilməsini dəstəkləyənlər çoxluq təşkil etsə də , buna qarşı çıxanlar da az deyildi. Bütün cəhdlərə baxmayaraq, Türkiyə məhkəməsi İstanbuldakı Aya Sofya məbədinin muzeydən məscidə çevrilməsi ilə bağlı qərar verdi. Danıştay (dövlət idarəçiliyi ilə bağlı işlərə baxan məhkəmə) Aya Sofyanın məsciddən muzeyə çevrilməsinə dair 24 noyabr 1934-cü il tarixli Nazirlər Kabinetinin qərarını ləğv etdi. Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan Aya Sofya məbədinin muzeydən məscidə çevrilməsi ilə bağlı məhkəmənin qərarını təsdiqlədi. Fərmana əsasən, Aya Sofyanın Türkiyə Diyanət İşləri Başqanlığının balansına verilməklə ibadətə açılmasına qərar verildi. Və nəhayət iyulun 24-də Aya Sofyada 86 ildən sonra ilk cümə namazı qılındı. Aya Sofyanın məscid kimi açılış mərasiminə xatirə olaraq 1 TL dəyərində pullar kəsilib. Pulun üzərində Aya Sofyanın şəkli var.

Esmira YAZKAN Aslanova,

“Respublika” qəzetininin Türkiyə üzrə müxbiri.

Respublika.- 2020.- 6 avqust.- S.7.