İRƏVAN XANLIĞI ENSİKLOPEDİYASI

Tarixi Azərbaycan torpaqlarına zaman-zaman erməni kütləsinin köçürülməsi Çar Rusiyasının Qafqaz geopolitikasında əsas siyasi amil olmuşdur. Bu siyasi maraq son iki əsrdə daha intensiv surətdə həyata keçirilmişdir. Azərbaycan ərazisinə tarixən erməni köçürülməsi əsasən iki istiqamətdə olub:

I. İran ərazisindən Qarabağ xanlığı ərazisinə köçürülmə.

II. Osmanlı ərazisindən İrəvan xanlığı ərazisinə köçürülmə.

Burada, mövzu İrəvan xanlığı ilə bağlı olduğuna görə ikinci istiqamətin (bəzi mənbələr əsasında) təhlili üzərində dayanmaq, xüsusən, ermənilərin İrəvan xanlığına köçürülməsi və müvafiq yerlərdə məskunlaşdırılması məsələsinə aydınlıq gətirmək istərdim.

Rusiya istilaçı imperativ dövlət olaraq mövcud olduğu tarixdən bu günədək Türk millətinə qarşı köklənib... Bu mətləbi dərindən dərk etmək üçün Pyotrun vəsiyyətnaməsindəki “Nəzərdə tutduğumuz böyük Rusiyanı reallaşdırmaq üçün Şərqin ürəyi olan Konstantinopola sahib olmalıyıq” siyasi hədəfinə nəzər salmaq kifayətdir. Yuxarıda qeyd etdiyim kimi heç şübhəsiz ki, erməni amili Çar Rusiyasının Şərq siyasətində istifadə edə biləcəyi siyasi vasitələrin ən önəmlisi olmuşdur. Şərq müsəlman ölkələri arasında Osmanlı əsas yer tutduğuna və aparıcı qüvvə olduğuna görə Çar Rusiyası bütün gücünü ona qarşı istiqamətləndirməyi vacib hesab edirdi. Aparılan bütün əməliyyatların siyasi mahiyyətində isə daxildən parçalama əsas məqsəd olaraq qarşıya qoyulmuşdur.

Tarixçi alim V.Quko Krayjinin 1926-cı ildə nəşr edilmiş “Böyük Sovet Ensiklopediyası”nda erməni məsələsi ilə bağlı yazdığı məqalənin üzərində ümumiləşdirmə aparıb, onun əsas qayəsini ehtiva edən ermənilik sisteminin istiqamətində iki istiqaməti aşağıdakı kimi göstərmək olar:

I. Erməni məsələsi Şərq məsələsinin bir hissəsidir və ona (daxili və xarici olmaqla) iki istiqamətdən yanaşılmalıdır. Böyük dövlətlərin Osmanlını daha asanlıqla işğalına görə onun mərkəzdənqaçma qüvvələrini gücləndirmək, beləliklə də ölkənin zəifləməsinə şərait yaratmaq.

II. Ermənilər öz burjuaziya rəhbərliyi altında milli müqəddəratının müstəqil həlli üçün iqtisadi-siyasi amillərin əldə edilməsi uğrunda mübarizəyə cəlb edilmişdir ki, bu plan da ölkənin ərazi bütövlüyünün parçalanmasını təmin etməli idi.

Aparılan araşdırmalar nəticəsində belə qənaətə gəlmək olar ki, Osmanlı dövlətinin daxilində çaxnaşma və üsyanların ideoloji təşkilatçıları sırasında xüsusi rolu olan, 1864-1876-cı illərdə Rusiyanın Osmanlıdakı səfiri, general Nikolay Pavloviç İqnatyev olmuşdur. Bu səfirin əsas fəaliyyəti yerli şəraitə uyğun olaraq erməni separatçılarının təşkilat və komitələrinin yaradılması, onların silahlandırılması və idarə edilməsinin nəzəri sxemini, həm də işlək mexanizmini hazırlamaq olmuşdur. Osmanlı ərazisində erməni muxtariyyəti məsələsi də İqnatyevin icraçılığı ilə Çar Rusiyasının planı olmuşdur. Bunun açıqlanması üçün bir məsələ xüsusi vurğulanmalıdır. Belə ki, vaxtilə ruslar İstanbula girəndə indiki “Yaşıl-Köy”, həmin dövrdə isə “Ayastefans” adlı məhəllədə imzalanan müqavilədə rus hökumətini elə həmin İqnatyev təmsil edirdi və müqavilənin 16-cı bəndində “Türkiyə ərazisində erməni muxtariyyəti” mövzusunu da O, təyin etmişdir. Başqa sözlə, sonra İrəvan xanlığında qondarılan “Ermənistanın” bünövrəsi də həmin müqavilədən qaynaqlanmışdır və çox təəssüf ki, bu muxtariyyət tarixi Azərbaycan torpaqlarda reallaşdırıldı... Burada bir məsələ də qeyd edilməlidir ki, rusların bu planı ermənilərin arzu və maraqlarını təmin edirdi. Məs: 1912-ci ildə ABŞ-da çap olunan “Hayrenik” jurnalında Şahan Natan adlı daşnak-terrorçunun “Türklər və biz” əsərində belə bir məqam var: “Erməninin türkdən başqa düşməni yoxdur. Türkə qarşı intiqamçı olmağı erməniyə Tanrı özü öyrədib”. Bu ifadədən aydın görünür ki, müttəfiq dövlətlərin və rusların işğalçı siyasəti ermənilər üçün nə dərəcədə arzuedilən bir hadisə olmuşdur. Çünki bu ifadə yalnız bir erməni nümayəndəsinə, qrupuna məxsus ifadə deyil, bütövlükdə bir etnik kütlənin yoluxduğu və daşıdığı kütləvi milli-dini psixoz ideologiyanın əsasıdır. Erməni təşkilatları və komitələri istənilən şəraitdə öz məqsədlərini həyata keçirmək üçün istənilən qeyri-insani kütləvi qırğın, etnik təmizləmə vasitələrdən istifadə etməyə hazır idilər və müvafiq əlverişli məqam gözləyirdilər. Necə ki, Loşe Nalbandyan yazır: “Erməni komitələrinin qarşıya qoyduqları hədəflərə çatmaq üçün üsyan başlatmanın ən uyğun zamanı Osmanlı dövlətinin müharibə halında olduğu zaman idi”. (Loşe Nalbandyan. Amerikan Rovalution ary Movemt”. Unverstitiy of Coliforniya Pres 1963. s. 110-111.)

Osmanlı dövlətinin I Dünya Müharibəsində olduğu zaman daxildə təxribat fəaliyyəti törədəcək erməni təşkilat və komitələrindən şübhələnməsi tam təbii idi. Dövlət 1914-cü ildə Ərzurumda bir iclas təşkil etdi. Həmin iclasda daşnaklar müharibə şəraitində vətəndaş olaraq öz vəzifələrini yerinə yetirəcəyinə və Osmanlı dövlətinin ordu sıralarında sədaqətlə xidmət edəcəklərinə söz vermişdilər. Lakin iclasın görünən tərəfi bu oldu. Görünməyən tərəfi isə daşnakların bir araya gəlməsi və hələ bir neçə ay əvvəl özlərinin keçirdikləri gizli iclasın nəticələrini paylaşmaq idi. Belə ki, onlar həmin iclasda Osmanlı dövlətinə qarşı aparılan xarici planlardan istifadə etməyin ən əlverişli tarixi şəraitin olduğu və bu fürsətin əldən verilməməsi haqqında müzakirələr aparmışdılar. Bu hadisənin geniş şərhini “Ermeni Komitelerinin amal ve İhtilah Hareketi”. İstanbul, 1333 (1917), s.144-146. - adlı mənbə vermişdir. Əslində bu gizli iclas Rusiya ordusunda fəaliyyətdə olan yüksək rütbəli ermənilərin planlı təşkilatçılığı ilə baş tutmuşdu. Həmin iclasda Eçmiədzin katolikosu başda olmaqla erməni heyəti ilə Qafqazın ümumi valisi V.Daşkov arasında əldə edilən belə bir razılıq var idi: “Osmanlı dövlətində erməni maraqlarına müvafiq islahatlar icra edilməsi müqabilində Osmanlı və Rusiya ermənilərinin Rusiyanı dəstəkləməsi qeyd-şərtsiz olacaqdır. Bu razılaşmadan bir müddət sonra katolikos Tiflisdə çarın xüsusi qəbulunda olmuş və bildirmişdir ki, “Anadoluda erməniləri türk hakimiyyəti altından çıxarıb avtonom bir Ermənistan vilayəti yaradılması ilə bu vilayətin Rusiyanın himayəsi altında olması təmin edilərsə, ermənilər Rusiyanın istənilən sifarişini icra etməyə hazırdır”. (Tehal kovchian Gr. “Le Livre Rouqe”. Paris. 1919. S. 12.) Məhz elə ermənilərdən istifadə edərək Şərqi Anadolunu işğal etmək buradan da isti sulara - Hind okeanına çıxmaq Rusiyanın əsas planlarından biri idi. Beləliklə, Rusiyanın Osmanlı dövlətinə qarşı başladığı təcavüz zamanı Daşnak Komitəsinin “Horizond” adlı mətbuat vasitəsi belə bir şüar bəyan etmişdi: “Ermənilər heç bir tərəddüd göstərmədən Osmanlıya qarşı ittifaq yaratmış dövlətlərin yanındadır. Onlar var qüvvələrini Rusiyanın tapşırığına yönəltmiş və könüllü dəstələr hazırlamışlar”. (Mehmet Hocaoğlu, “Tarihde Ermeni Mezalimi ve ermeniler. İstanbul. 1976. s. 570-571.) Dəqiqlik üçün qeyd edilməlidir ki, əslində könüllü dəstələr qədər də muzdlu qatillər toplanmışdı. Çünki Rusiyanın hərbi qərargahlarında və diplomatik mərkəzlərində cızılan planı icra edəcək qədər yetərsay erməni könüllüləri yox idi.

Daşnak Komitəsi öz təşkilatlarına belə bir təlimatla tapşırıq vermişdi: “Ruslar sərhədi keçərkən türklər geri çəkildikləri hər yerdə üsyanlar təşkil etməklə türkləri iki od arasında qoymaq lazımdır. Türk orduları irəlilədikdə isə erməni əsgərləri silahlarını götürüb yerlərini tərk edərək ruslarla birləşəcəklər”. (Mehmet Hocaoğlu. “Tarihde Ermeni Mezalimi ve ermeniler. İstanbul. 1976. s. 570-571.)

Osmanlı dövlət məclisində yer alan Van deputatı Papazyan da belə bir məlumat yayımlamışdı: “Qafqazda könüllü erməni dəstələri hazırlanaraq rus ordularının öncülləri kimi ermənilərin yaşadıqları bölgələrdəki strateji nöqtələri ələ keçirməli və bununla da Anadolu istiqamətində irəliləyərək oradakı erməni dəstələri ilə birləşməlidir”. (Esat Uras. Tarihde Ermeniler və ermeni meselesi”. İstanbul. 1976. s. 596-600).

Gizli cızılan bu planlar tamamilə yerinə yetirilmişdi. Belə ki, rus ordularının ön sıraları ermənilərdən ibarət olaraq təşkil edilmiş və şərq tərəfdən Osmanlı torpaqlarına soxulmuşdu. Türk ordusunda xidmət edən ermənilər isə “plana” uyğun olaraq silahlarını da götürüb qaçmış və məktəblərdə, kilsələrdə gizlədilən silahlarla yaraqlanaraq yeni dəstələr, terror qruplaşmaları təşkil etmişdilər. Onu da xüsusi vurğulamaq vacibdir ki, bütün icra mexanizmi kilsələrdən gəlirdi və bütün kilsələr mərkəzləşmiş Akdamar kilsəsindən idarə edilirdi. Başqa sözlə, Akdamar kilsəsi ibadətgah deyil, terror qərargahı idi. Bütün terror mexanizmi İqnatyevin planları üzrə işləyən erməni komitələri tərəfindən icra edilirdi. Komitələrin əsas prinsipi isə “azad olmaq istəyirsənsə əvvəl qoşunları çaşdıran təxribatlar yarat” - amalına söykənilirdi. Bu prinsiplə də həmin təxribatçı terrorist dəstələr türk kənd, qəsəbə və şəhərlərində qətliamlar törədir, bununla da Türk ordularına arxadan zərbə vurmuş olurdular. Arxadan zərbə əməliyyatlarına yolları kəsmək, yaralıların təxliyyə xidmətini gülləbaran etmək, körpüləri dağıtmaq da daxil idi. Bununla da hədəf hər vasitəylə rusların işğalını asanlaşdırmaq olmuşdu.

Bir sıra mənbələrə əsasən vurğulamalıdır ki, terror təşkilatlarının törətdikləri qətliam yalnız türk xalqına qarşı deyil, Trabzon ərazisindəki “rumlu”lara, Hakkari ərazisindəki “musəvi”lərə və başqa etniklərə qarşı da aparılmışdır. (Sehemsi Kara. Turcs et Armeniens devant İ Histerie”. Genevie, İmperimerie National. 1919. s. 19).

ABŞ-da dərc edilən “Goçnak” adlı erməni qəzetinin 24 may 1915-ci il tarixli sayında “Vanda bir milyondan artıq türkün qırıldığı” iftixarla yazılmışdır. Həmin mənbədə o da qeyd edilmişdir ki, “Daşnak” nümayəndələrinin 1915-ci ilin fevralında Tiflisdə toplanan “Erməni Milli Konfransı”nda vurğulanmışdır ki, “Rusiya Osmanlı ermənilərini silahlandırmaq, onların üsyana cəlb edilməsini təmin etmək üçün müharibədən öncə 242900 rus rublu vermişdir”. (Esat Uras. Tarihde Ermeniler və Ermeni Meselesi. İstanbul. 1976. s. 604.) Bu minvalla 15 mart 2011-ci ildə “Demokratik Prinsiplər Dərnəyi”nin təşkil etdiyi konfransda iştirak edən və öz çıxışını “Erməni diasporu ölü ermənilərdən təbliğat aparmaqla diri azərilərin faciəsini unutdurmaq istəyir” tezisi ilə başlayan ingilis jurnalisti Dr. Manqo erməni uydurmalarına çox maraqlı bir açıqlama verir: “Erməni millətçiləri rusların təhriki ilə 1878-ci ildən etibarən Osmanlı dövlətində daha çox əhalisi türklər olan Anadoluda bir erməni dövləti yaratmaq arzusuna düşmüşdülər, lakin buna müvəffəq ola bilməmişdilər. Buna baxmayaraq rus çarı onlara Azəri türklərinin torpaqlarında dövlət quracağını vəd verdi və vədini yerinə yetirdi. Nəticədə bundan ruhlanan ermənilər Qafqazda Azərbaycan torpaqları üzərində böyük Ermənistan yaratmaq iddiasına düşdülər” (Dr. Manqo. Demokratik Prinsipler Dergisi” konfransı. 15 mart 2001).

Yuxarıda verilən elmi-tarixi-siyasi təhlillər ermənilərin İrəvan xanlığına hansı şəraitdə, hansı məqsədlə, necə köçürülməsinə və məskunlaşdırılmasına müəyyən aydınlıq gətirmək üçün idi.

Hazırkı dünya siyasətində siyasi ideologiyaların böhranı daxilində mənəvi-əxlaqi dəyərlərin darmadağın edildiyi, sələmçi kapitalizmin hökmranlığı altında humanizmin sıradan çıxarıldığı, beynəlxalq təşkilatların formallığı fonunda hüquqi aktların arxa plana keçirildiyi, milli dövlətlər üzərində geopolitik maraqların dominantlığı, bir sözlə, siyasi ədalətin yoxluğu şəraitində öz mövcudluğu uğrunda çarpışan xalqlar-millətlər üçün informasiya siyasəti əsas xəttdir və aparıcı qüvvədir. Nəzərə alsaq ki, bütün qarşıdurmalar, mübarizələr, münaqişələr, müharibələr ilk növbədə informasiya, xüsusən, koordinasion informasiya əsasında idarə edilir, demək olar ki, artıq (XX əsrdən etibarən) dünyada daha çox “informasiya müharibəsi” aparılır. Hadisənin dözülməz tərəfi odur ki, bu informasiya müharibəsi (dünyanın böyük güc mərkəzlərinin və xristianlıq birliklərinin dəstəyi ilə) “dezinformasiya” üzərindən aparılır, uydurmalar silah qismində işlədilir və haqlı tərəfin həqiqətləri qaranlıqda qalır...

Tarixi ərazisinin 100-də 80 faizi zəbt edilən, xüsusilə, son 200 il boyunca parçalanan, talanan, Azərbaycan üçün informasiya siyasəti prioritet məsələdir. Uzun illərdi xarici havadarların manipulyasiyası altında Azərbaycan ərazisində yaradılan, Azərbaycana qarşı işğalçı, təcavüzkar siyasət aparan terrogen Ermənistan dövləti, onun siyasi sistemi, geniş sferada isə erməni lobbisi, erməni diasporu və erməni diplomatiyası dezinformasiya ilə dünya ictimaiyyətinə təsir etməkdədir. Başqa sözlə, “xristianlıq” elementlərinə köklənən, monofizit olan - həqiqi xristianlıqdan çox uzaq, böyük güclərin siyasi maraqlarına adət olan buna görə də qlobal “simpatiya” qazanan “ermənilik” bütün daxili və xarici resurslarını bütövlükdə Türk millətinə, “real planda” isə Azərbaycan türkünə qarşı səfərbər edib. Məhz, dezinformasiya üzərində...

Ermənistan siyasi sisteminin daxili və xarici siyasətə hesablanmış, biri-digərinə tamamilə zidd olan, daxildə mif, xaricdə dezinformasiya siyasəti əsasən iki istiqamətdədir:

I. Daxili siyasətdə; daimi olaraq əhalini “şanlı keçmiş”, “cəngavər əcdad” simptomları vasitəsilə “Böyük Ermənistan” mifinə inandırmaq, bununla da (balayanların ideoloji fəaliyyəti ilə) kütləvi dini-milli psixoz fenomeninə uğramış kütləni mövcud vəziyyətdə sabit təsirdə saxlamaq.

II. Xarici siyasətdə isə; “düşmən türk” obrazı fonunda “zavallı”, “yazıq”, “məzlum” maskası ilə dilənçilik xislətini öndə tutub dünya dövlətlərindən imtiyaz qapmaq və himayə edilmək.

Bu baxımdan ermənilik sisteminin hədəflərini dezinformasiyasını ifşa edən olduqca gərgin zəhmətlə, yurd yanğısı və Vətən vəfası ilə tərtib edilən Azərbaycanın əzəli və əbədi torpağı İRƏVAN XANLIĞI adlı genişhəcmli dörd cildlik ensiklopedik kitab nəfis şəkildə nəşr edilmişdir. Görkəmli ziyalı, professor Teymur Əhmədovun tərtibatı və elmi redaktorluğu ilə nəşr olunan dörd cildlik əsər Azərbaycan ictimaiyyəti üçün ciddi hadisədir. Ona görə də həmin toplu barədə geniş ictimaiyyətin məlumatlanması olduqca zəruridir.

Ensiklopedik toplu struktur etibarilə iki metodologiya əsasında təsnifatlaşdırılmışdır:

1. Məntiqilik. Topluda irəli sürülən ideyalar ilk növbədə əqli mühakimələrə uyğun olaraq tarixi həqiqətlərə, rəsmi sənədlərə və arxiv materiallarına əsaslandırılmışdır.

2. Ardıcıllıq. Topluda, qələmə alınan mövzular uzlaşdırılmış şəkildə ardıcıl tərtib edilmişdir.

Hazırkı nəslin və gələcək nəsillərin öz tarixi keçmişi barədə dürüst maariflənməsi milli mövcudluğun vacib şərtlərindəndir. Bu baxımdan topluda əsaslandırılır ki, “tarixi həqiqətlə qurmaq üçün təkcə hadisələrin və faktların tarixini deyil, həm də bunları nəzəri cəhətdən, aşkar - necə və hansı yöndə şərh edildiyini və ermənilərin xristian dünyasına öz şəxsi qurumlarını necə təqdim etdiklərini bilmək lazımdır”.

Azərbaycanın ümummilli problemi olan erməni təcavüzü ilə əlaqədar əsərlərin konseptuallığına dair bir neçə istiqamət nəzərdə tutulur:

- dünya miqyasında ermənilər bir cinayətkar etnos kimi ifşa edilməli, bəşəriyyətə yüzlərlə yalan və saxta informasiyalar yaymaqla bu haylar bir tərəfdən özləri haqda, digər tərəfdən Azərbaycan türkləri və ümumiyyətlə müsəlmanlar haqda yalnış, heç bir əsası olmayan təsəvvürlər formalaşdırılmasının qarşısı alınmalı, saxta fikirlərin alt-üst edilməsi əsas vəzifə olmalıdır;

- xalqın maarifləndirilməsi üçün təhsil sisteminə yardım məqsədilə Azərbaycan dilində ermənilərin cinayətlərini ifşa edən və son informasiyanı özündə əks etdirən yeni kitablar yazılmalıdır;

- yazılan kitabların oxunmasını, tədqiqatçılar tərəfindən təhlil edilməsini, ayrı-ayrı strukturlarda, təşkilatlarda və qurumlarda erməni dezinformasiya və təxribatlarının ifşasının metodları geniş təbliğ olunmalıdır.

Əhatə olunan mövzuların müəyyən məqamlarını ümumiləşdirilmiş şəkildə diqqətə çatdırmağa zərurət vardır. Topluda İrəvan xanlığının əhali və ərazisinə dair dəqiqliyə uyğun əhatəli məlumatlar (etibarlı mənbələrə əsasən) yer almışdır. Əsərdə qeyd edilir ki, erməni tarixçilərinin “Albanya tarixi”nə dair ermənlərin inhisara aldığı Moisey Kalankatuklunun əsərinə dair akademik Ziya Bünyadovun tədqiqatları, o cümlədən “Azerbaidjan v VII-IX vv. Bakı, 1965” monoqrafiyası albanistika istiqamətində erməni inhisarını sarsıdan mötəbər mənbə kimi qiymətləndirilir. Ziya Bünyadovun 1993-cü ildə Azərbaycan dilində tərcümə etdiyi “Albaniya tarixi” Azərbaycanda nəşr edilmişdir. Bu istiqamətin açılması Qafqaz tarixinin qaranlıq tərəflərini aydınlatmışdır.

İrəvan xanlığında tarixən formalaşan siyasi sistemin və idarəetmənin türk-müsəlman şəxsiyyətləri ilə bağlı olmuşdur. Bunu ermənilər açıq şəkildə etiraf ediblər. Ermənistan SSR-də erməni dilində nəşr edilən Sovet Ensiklopediyasında Kahin Hovhannes Şahxatunyan tərəfindən tərtib edilən yazıda “1400-cü ildən 1828-ci ilədək İrəvan xanlığını idarə edən bütün hökmdarların siyahısı və tarixi göstərilir. Həmin nümayəndələr bütövlükdə türk-müsəlman olmuşdur. Göstərilən siyahı böyük bir dövrün hakimiyyət sisteminin siyasi aktorlarının siyahısıdır. Fakta məntiqi mühakimə ilə yanaşaraq nəzərə alsaq ki, dövlət əhali, ərazi və hakimiyyət sistemindən ibarət vahid sistemdir və hakimiyyət də həmin əhalini təmsil edir, nəticə alınır ki, İrəvan xanlığı ərazisində aborigen əhali türk-müsəlman əhalisi olub, ona görə tarixən hakimiyyət sistemində bir nəfər də olsun erməni təmsil olunmayıb.

İrəvan xanlığının taleyindəki tənəzzülün başlanğıcı kimi Osmanlı dövləti ilə Səfəvilər dövləti arasında gedən müharibələr göstərilir. Səfəvi dövlətinin ərazisində, bəylərbəyliyində olan Çuxursəd adlandırılan İrəvan xanlığı ərazisinin iki dəfə Osmanlı tərəfindən fəth edilməsi, İrəvan xanlığı ərazisi (Çuxursəd) XVI əsrin sonu XVII əsrin əvvəllərində və XVIII əsrin 20-30-cu illərində Osmanlı dövlətinin tərkibində olması, Osmanlı hakimiyyət orqanları İrəvan əyaləti üçün iki müfəssəl, dörd icmal və iki sicil dəftəri tərtib etməsi, onlardan biri, “Dəftəri-sicil-livayi-Rəvan” (1603-cü il) Sofiyada, qalanlarının isə İstanbulda saxlanılması əsaslandırılır. Göstərilir ki, -Sicil dəftəri- 1590-cı və 1728-ci ildə tərtib edilmiş iki müfəssəl habelə, təqribən, 1595-ci ildə və 1728-ci ildə tərtib edilmiş iki icmal dəftərlər əldə olunmuş və onların axırıncısı 1728-ci ildə icmal dəftər kimi çap etdirilmişdir. “İcmal dəftər” bir çox məsələni, xüsusən İrəvan xanlığının 1590-cı ildə və 1728-ci ildə inzibati-ərazi məsələsini əks etdirir.

1590 -cı ildə İrəvan xanlığı iki hissədən, İrəvan və Naxçıvandan ibarət olmuşdur. İrəvan nahiyəsi Karbi, Vedi, Aralıq, Talin, Ərmus, Abnik, Abaran, Şərəbxana, Naxçıvan nahiyəsi isə Ağcaqala, Mavaziyul-Xatun, Mülki-Arslanlı, Qarabağ, Dərəşam, Dərəşahbuz, Bazarçayı, Şərur, Zəbil, Əlincə, Sisyan, Azadçiran, Ordubad, Şorlut, Dərənürküt adlanan əraziləri əhatə etmişdir. Mənbələr göstərir ki, həmin dövrdə Ordubad Təbrizin tərkibinə daxil edilmişdir. Lakin XVIII əsrin əvvəllərində bu bölgüdə xeyli dəyişiklik edilmişdir. Maku, İğdır, Sürməli nahiyələri əyalətə daxil edilmiş, Bərgüşad Gəncə-Qarabağ əyalətinə qatılmış, Göyçə, Məzrəə, Xınzırək, Qırxbulaq, Dərəçiçək nahiyələri Sürəgəl livası yaradılmış, Talin, Ərmafi, I Abnik, Şərəbxana, Bazarçayı və Ağcaqala nahiyələri ləğv edilərək onların kəndləri yeni yaradılmış nahiyələrə verilmişdir. Yer alan mənbələrin bir hissəsində İrəvan xanlığı ərazisi üzrə 1172 abad, 307 heç kimin yaşamadığı kənd, ayrıca olaraq Zarzəmin nahiyəsində 172 kəndin qeydə alındığı göstərilirsə, digər tərəfdən dəqiqliyə uyğun məlumatlara əsasən abad kəndlərin sayı 1423, heç kimin yaşamadığı kəndlərin sayı isə 89 olmuşdur.

Topluda erməni kütləsinin İrəvan xanlığına köçürülməsi ilə əlaqədar xarici ölkələrdə nəşr edilən ədəbiyyatlardan geniş istifadə edilmiş, hətta erməni müəlliflərinin yazılarından da sübutlar gətirilmişdir. Məsələn, “erməni tarixinin bəzi məsələlərində obyektivliyi itirməyən erməni müəllifləri vardır. Fəlsəfə doktoru B.İşxanyan 1913-cü ildə Berlində alman dilində, 1916-cı ildə isə Peterburqda rus dilində nəşr olunan “Narodnosti Kavkaza” kitabında yazmışdır: “Ermənilərin həqiqi vətəni, qədim-tarixi Böyük Ermənistan Kiçik Asiyadadır, yəni Rusiya hüdudlarından kənardadır və ermənilər Zaqafqaziyada (başlıca olaraq İrəvan quberniyasında) Qafqaz ərazisinin müxtəlif hissələrində yalnız son əsrlərdə məskunlaşmışlar” kimi nümunələr göstərilir.

Erməni kütləsinin İrəvan xanlığı ərazisinə tədricən məskunlaşması barədə olduqca mötəbər tarixi sənədlərə müraciət edilir. “İrəvan qalabəyisi və Qərbi Azərbaycan bəylərbəyi Rəvan xan 1519-cu ilin oktyabrında Şah İsmayıl Xətaiyə yazmışdır. “Ulu şahım Tanrı atan Heydər Səfiyə qəni-qəni rəhmət eləsin. Sən nökər bəndəni bu oğuz-türk diyarına bəylərbəyi təyin edərkən, adamlar içrə Şahmərdan Əli kimi ədalətsevər olmağı, möminlərə İmamımız Hüseyn kimi insanpərvər davranmağı dönə-dönə tövsiyə etmisən. Mən qulluq meyarının dairəsindən çıxmamışam. Lakin son illər müşahidəmə görə, əhalinin bir qismi, yəni Bəynənnəhreyndən Van gölü sahillərinə, oradan da beş-beş, on-on Qafa, bizim torpaqlara gələn ermənilər, sazişdəkilər kimi, kəsbikarlıqla, xırda ticarətlə, bənna və dülgərliklə güzəran sürüb farağat oturmaqdansa, tabeliyindəki torpaqlara yerdəyişmə vurnuxmalarına başlamış, geniş oturaq həyat iddialarına qapılmışlar. İndi Ağkilsə (Eçmiədzin) kəndində əyləşən dünya ermənilərinin katalikosu 2-ci Qriqori zünnarına (təyinatına - R.R.) xas olmayan fəaliyyəti ilə təxribatçılıq əməlləri ilə idarəmizi müşküllərə məruz qoyub. Katalikos erməni dini mərkəzinin vəqf sərmayəsi hesabına öz soydaşlarını kəndlərin kənarında iki-üç ailə olmaqla oturaq məskunlaşmasını maliyyələşdirir, onlara ufacıq (xırda - R.R.) kilsələr tikdirir, beləliklə, bu tayfanın Qafda qədim mövcudiyyəti təsəvvürü yaradır ki, bunlar istiqbalda nəsillərimizə başağrısı verə biləcək fəsadlar törənməsinə zəmin yarada bilər. İndi zikr olunan ərazidə elə bir kəndimiz, obamız qalmayıb ki, orda üç yad ailə işığı yanmasın. İsmətsizlik əxlaqına qurşanmış hayk qız-gəlinləri türk dəliqanlı cavanlarına sırınmağa can atır, qədim peşəliklə könüllər ovundurur, oğuzlara ərə getməyə, başqa sözlə, mülkümüzə, malımıza şərik çıxmağa çalışır, siyasətdə sakit təcavüz adlanan cinayətlər törədirlər. Qarışıq nikahların vüsəti məni qorxudur, şahım. Mənə səlahiyyət ver, cəmi on beş min gəlməni mövsümü işçilər kimi qism-qism qaytarım vətənin dışına. Sənin qulun Rəvan xan”. Əlbəttə bu məktubun məzmunu özündə bir sıra hadisələri əks etdirir: ermənilərin Qafqaza necə ayaq açmalarından, İrəvan xanlığına hansı yollarla, vasitələrlə məskunlaşmalarından xəbər verir. Məktubun mühüm bir cəhəti də XVI əsrdə “Qafda qədim mövcudiyyəti təsəvvürü yaradır ki, bunlar istiqbalda nəsillərimizə başağrısı verə biləcək fəsadlar törənməsinə zəmin yarada bilər” kimi proqnozlaşdırılan, gələcəkdə baş verəcəyi ehtimal edilən hadisələrin XX əsrdə reallaşmasıdır.

Topluda təqdim edilən əsərlərdə erməni nümayəndələrinin etiraf xarakterli fikirlərini aşkarlayan (nümunə olaraq aşağıdakı kimi göstərilən) məqamlar geniş yer almışdır:

- “tarixdə erməni dövləti olmadığına görə erməni nümayəndələri birmənalı olaraq öz tədqiqat işlərinin adını “Ermənistan tarixi” deyil, “erməni xalqının tarixi” adlandırırlar”;

- “ermənilərin öz həmcinsləri - tarixçi K.Patkanyan etiraf edir ki, “Ermənistan... bu, ermənilərin yayılıb səpələndikləri bir regionun adıdır”;

- “erməni tarixçisi Mabeqyan bu məsələni bir qədər fərqli formada qoyur. Onun etiraf dolu suallarında “... erməni xalqının əsli nədir, necə və nə vaxt, haradan və hansı yollarla o, buraya gəlib, erməni olmazdan əvvəl və sonra hansı tayfalarla əlaqədə olub, onun dilinə və etnik tərkibinə kim, necə təsir göstərib?”. Bizim əlimizdə bunları sübuta yetirən aydın və dəqiq dəlillər yoxdur”... fikirləri yer almışdır.

Yuxarıda qoyulan “haradan və hansı yollarla o, buraya gəlib?” sualı məhz elə erməni tərəfindən cavablanır. “1951-ci ildə nəşr edilən “Erməni xalqının tarixi” kitabında yazılır: “Qədim erməni tayfaları Zaqafqaziyada deyil, məhz yuxarı Fərat vadisində məskunlaşmışlar”. Halbuki, digər bir məqamda “Azərbaycandakı türklər barəsində qədim mənbələr” adlı tədqiqat əsərində tarixçi Z.Yampoliskinin “mixi yazıları”, habelə, ilk mənbələrin məzmunu bunu deməyə imkan verir ki, “türkdilli xalqlar Azərbaycanda eramızdan əvvəlki dövrdə peyda olmuşdur” arqumenti irəli sürülür.

Toplunun əsas məziyyətlərindən biri də ermənilərin İrəvan xanlığına nə vaxt, necə, hansı şəraitdə köçürülməsini son dərəcə aydın mənbələr əsasında sübut edilməsidir. Məsələn, “N.N.Şavrovun “Zaqafqaziyada rus işinə yeni təhlükə” adlı kitabında tarixi faktlara istinadən göstərdiyi kimi, “1826-cı ildən 1830-cu ilədək biz Zaqafqaziyaya 40 mindən çox İran və 84 min Türkiyə ermənisi köçürərək, onları erməni əhalisi cuzi olan Yelizavetpol (Gəncə) və İrəvan quberniyalarında, habelə Tiflis, Borçalı, Axalsix və Axalkalaki qəzalarında yerləşdirdik. Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının dağlıq hissəsi və Göyçə gölü sahələrində bu ermənilər yurd salmışlar. Onlara 200 min desyatindən çox xəzinə torpağı ayrıldı”. Yaxud, “ABŞ professoru C.Makkarti “Genasid olmuşdurmu” adlı kitabında deyilir ki, “İrəvan quberniyasında 1828-ci ilə kimi əhalinin 80 faizi azərbaycanlı müsəlmanlar olmuşdur. 1828-1830-cu illərdə ermənilər bu ərazilərdə yerləşdirildikdən sonra Qarabağda azərbaycanlıların sayı azaldılıb 64,8 faizə, Naxçıvanda 50,6 faizə, İrəvanda isə 46,2 faizə enmişdir” kimi zəngin məlumatlar öz əksini tapmışdır.

Toplunun səciyyəvi cəhətlərindən biri də 10 fevral 1828-ci ildə “Türkmənçay müqaviləsi” bağlandıqdan sonra, Naxçıvan və İrəvan xanlığında idarəetmənin dəyişdirilməsi və I Nikolayın sərəncamı ilə 21 mart 1828-ci ildə həmin ərazidə, Azərbaycan torpaqlarında “Erməni vilayəti”nin yaradılmasının əsas mahiyyətinin açılması məsələsidir. Rusların işğal etdiyi Azərbaycan torpaqlarında erməni-xristian vilayəti yaratma planı nəticəsində (Qacarlarla Osmanlılar arasında) bir sədd çəkildi. Nəhayət, 1917-ci il fevral inqilabından sonra İrəvan quberniyasında hakimiyyət orqanlarının formalaşdırılması ilə Quberniya İcraiyyə Komitəsi özünü Xüsusi Zaqafqaziya Komitəsinin yerli orqanı elan etdi, bir müddət sonra isə Quberniyada sovetlər yarandı... Bu minvalla RSFSR İrəvan quberniyasında və Osmanlıda olan erməniləri öz siyasi maraqlarına uyğun istifadə etmək üçün daşnakları xeyli dərəcədə silah-sursatla gücləndirərək rus hərbi hissələrini Qafqaz cəbhəsindən geri çəkməklə ermənilərin müsəlmanlara qarşı qətliam və soyqırımı aktlarının aparılmasına şərait yaratdı və rəvac verdi. Bununla da Qafqazda türk-müsəlman əhalinin ərazisi üzərində rus-erməni birliyi fonunda yeni erməni əhalisi yaratma planı həyata keçirilirdi. Yalnız İrəvan quberniyası deyil, bütövlükdə Qərbi Azərbaycan ərazisində erməni dövlətinin yaradılması erməni millətçi və terror təşkilatlarının əsas hədəfi idi.

Tarixi tənəzzül nəticəsində Azərbaycan Milli Şurası nəzərdə tutulan Azərbaycan Cümhuriyyətinin reallaşmasına növbəti əngəllərin yaradılmaması zərurətini əsas götürərək erməni şərinin qarşısının alınması baxımından İrəvan xanlığı ərazisini ermənilərə güzəştə getməli oldu. Əlbəttə bütün zərurətlərə baxmayaraq bu güzəşt birmənalı olaraq tarixi-siyasi xəta idi... Beləliklə də ermənilər I Dünya Müharibəsi nəticəsində Qafqazda güc sahibi olan xarici qüvvələrin himayəsi altında “Ararat” dövlətini yaratmağa müvəffəq oldular. Bununla belə ermənilər daimi olaraq etnik “təmizləmə” siyasəti aparır, öz ata-baba torpaqlarında yaşayan Azərbaycan türklərinə qarşı təxribatlar və təcavüzlər törədirdilər. Etnik “təmizləmə” və terror siyasəti 1918-20-ci, 1948-53-cü, 1988-ci illər ərzində aparılmaqla İrəvan xanlığı ərazisində bir nəfər də olsa aborigen əhalinin nümayəndəsi olan türk-müsəlman qalmamışdır. Bundan daha öncə, I Dünya Müharibəsindən bir az sonra İrəvan xanlığındakı 575 min türk-müsəlman əhalinin bir hissəsi qətlə yetirilmiş və 565 mini öz yurdundan çıxarılmışdır. Hətta kütləvi soyqırıma məruz qalan əhalinin demoqrafik göstəricisi konkret rəqəmlərlə erməni müəlliflərinin yazılarında da əks olunmuşdur. Z.Korkadyanın yazdığına görə daşnakların hakimiyyətindən sonra 1920-ci ildə sovet hökuməti dövründə (yuxarıda göstərilən 575 min nəfərdən) 10 min nəfər türk-müsəlman əhali qalmışdır. A.Lalayanın etirafına görə “erməni daşnak hökuməti 30 aylıq (1918-1920 noyabr) hakimiyyəti dövründə türk-müsəlman əhalisinin 60 faizini qırmışdır”.

Sovet hakimiyyəti dövründə Ermənistanda rəsmi “addəyişmə əməliyyatları 1935-ci ildən 1980-ci ilə kimi Ermənistan SSR Ali Sovetinin fərmanları əsasında həyata keçirilmişdir. Ermənilərə belə beynəlxalq qanunları pozma əməliyyatına əlbəttə ki, Stalinin ətrafındakı ermənilər, Stalindən sonrakı dönəmdə isə sovetlərin ermənipərəst siyasi nümayəndələri vermişdir. 1988-ci ildən 2000-ci ilədək dövlət səviyyəsində Ermənistan ərazisində 521 türkmənşəli yaşayış məskənlərinin adı dəyişdirilmişdir. Hər dəfə Ermənistan Ali Sovetinin fərmanı ilə yaşayış məskənlərinin adları dəyişdirilməklə yanaşı kəndləri birləşdirmək adı altında yüzlərlə Azərbaycan kəndinin adı Ermənistan yaşayış məntəqəsinin siyahısından çıxarılmışdır. 1918-1987-ci illərdə indiki Ermənistan ərazisində 254 türk-müsəlman yaşayış məntəqəsi müxtəlif yollarla (əhalisi soyqırıma məruz qoyulmaqla və deportasiya edilməklə) siyahıdan silinmişdir.

Erməni Qriqoriyan kilsəsinin tarixi saxtalaşdırma fəaliyyəti xüsusi bəhs edilməli əsas mövzulardan biri kimi təhlil edilir. Erməni kilsəsinin “fəaliyyəti” saxtalaşdırma prosesi ilə məhdudlaşmayıb. Kilsə bir tərəfdən ideoloji təbliğatlar aparırdısa, digər tərəfdən də gizli terror təşkilatları, silahlı dəstələr yaradıb türk-müsəlman əhaliyə qarşı qətliam və soyqırımı aktları planlarını hazırlayırdı. Topluda ardıcıl olaraq, (coğrafi və siyasi kontekstdə) “Böyük Ermənistan” mifi düzəldən müəlliflərin yazıları mənbələr üzərində dərin məzmunlu dəlillər ilə ifşa edilir. Məsələn, erməni tarixçilərinin atası hesab edilən Moisey Xorenskinin 1893-cü ildə Moskvada, 1940-cı ildə İrəvanda nəşr edilən “Ermənilərin tarixi” adlı kitabında etiraf edilir: “...biz çox azsaylı, zəif və adətən başqalarının hakimiyyəti altında yaşayan xalqıq”. Bir məqam xüsusi vurğulanmalıdır: bir tərəfdə “Şərqi Ermənistan”, “Qərbi Ermənistan” sonra isə “Böyük Ermənistan” kimi mifləşdirilən ərazi, digər tərəfdə isə (öz ifadələri ilə) az və zəif xalq... hər halda bu ziddiyyətin özü həqiqətin nədən ibarət olduğunu isbat edir.

Toplunun əsas qayəsi İrəvan xanlığının qədim türk-müsəlman torpağı olmasını və yaxın tarixdə ermənilərin həmin əraziyə köçürülməsini sübut etməkdən ibarətdir. Ona görə də bu missiya daha çox təqdim və təqdir edilməlidir.

Ermənilərin İrandan Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi, onlara vətən yaradılması üçün fəaliyyət göstərən Çar Rusiyası ordusunda xidmət edən çoxsaylı zabitlər sırasında mənşəcə erməni, polkovnik Qazaros Lazaryan (Lazarev) tərəfindən köçürülən ermənilərə müraciətən yazılmış məktubu da ermənilərin necə, hansı şəraitdə köçürüldüyünü ifşa edən amillərdəndir. Onun yazdığı məktubun mətni aşağıdakı kimidir. “... siz xristianların yaşadığı yeni vətən tapacaqsınız... Xristianlar birləşdiklərini görəcəklər və siz bilirsiniz Rusiyanın Böyük Monarxı sizin sədaqətinizi necə mükafatlandıracaq? Tələsin! Vaxt qiymətlidir. Tezliklə Rusiya qoşunları İran sərhədlərindən çıxacaq, o zaman sizin köçməyiniz çətinləşər və biz sizin yolunuzun təhlükəsizliyinə cavabdehlik gücündə olmayacağıq. Az sayda qurban verməklə qısa vaxtda hər şeyi həmişəlik alacaqsınız”. Bu barədə A.S.Qriboyedovun 1828-ci ildə çara ünvanladığı məktubda köçürmə prosesinə geniş izah verir və Lazarevin erməni xislətini və bu xislətindən irəli gələn fəaliyyətini belə şərh edir: “... polkovnik Lazarev özünü bu mühacirliyin əsas təşfiqedicisi saymışdır, bu barədə, bizə məlum olduğu kimi, o kifayət qədər aşkar, lakin əsassız öz fikrini izah etmişdir. Ona görə ki, onun barəsində ermənilərin heç bir anlayışı yox idi, onlar təkcə Rusiyaya etibar etməklə və onun qanunları altında olmaq arzusu ilə hərəkət edirdilər”. A.S.Qriboyedovun məktubunda vacib bir məqamlardan biri də bu gün Azərbaycanın üzləşdiyi Qarabağ faciəsi ilə bağlıdır. “Polkovnik Lazarev yalnız olduqca yersiz proklamasiyalar (bəyannamələr) uydurulması, nizami erməni könüllü qoşunları formalaşdırılması barədə düşünürdü... Qarabağın özünü və digər vilayətləri öz niyyətləri dairəsinə daxil etməyi fikirləşirdi”. Digər bir məqam: “ermənilərin çox hissəsi müsəlman mülkədarların torpaqlarında məskunlaşdırılmışdır”. Məktubun bu məqamı ermənilərin nə vaxt Qarabağa köçürülməsini və ora hansı şəraitdə, necə yerləşdirilməsinə aydınlıq gətirir. Köçürülmə prosesi yalnız İrandan deyil, Osmanlı ərazisində məskunlaşan ermənilərə də şamil edilmişdir. Osmanlıdan köçürülən ermənilərin bütün (iqtisadi-sosial) göstəriciləri təfsilatı ilə verilmişdir. Maraqlı məqamlardan biri də qraf İvan Paskeviçin köçürülmə planı və köçürülən ailələrin məskunlaşdırması üzrə təsis etdiyi komitənin fəaliyyətini müəyyənləşdirən 12 maddəlik fəaliyyət planında bu ermənilərin coğrafi relyef və iqlim qurşağı baxımından ən əlverişli yerlərə yerləşdirilməsi qərarıdır. Deməli, erməni dövləti yaratmaq üçün İrandan köçürülən erməniləri Qarabağ xanlığının ən dilbər guşələrində yerləşdirilmişdisə, Osmanlıdan köçürülən ermənilər Gəncə və İrəvan xanlığının ən füsunkar ərazilərində yerləşdirilməliydi... Məhz elə də olmuşdur.

S.N.Qalinkanın “Pyotr erməniləri gözdən qaçıra bilməzdi... O, erməniləri faydalı vətəndaşlar kimi Rusiyaya çağırır və onları dindaşları kimi himayə edəcəyinə və qoruyacağına əmin edirdi” təhlili xüsusi maraq doğurur. Buradakı “faydalı vətəndaşlar” və “dindaşları” ifadələri həmin dövrdən etibarən türk- müsəlman əhalinin başına gətirilən müsibətləri aşkarlamaq üçün açar sözlərdir. Azərbaycan torpaqlarına köçürülən ermənilərin harada yerləşdirilməsi ilə bağlı S.N.Qalinka qeyd edir ki, “Naxçıvan xanlığında dövlətə məxsus torpaqların azlığı səbəbindən o, (Lazarev) erməni köçkünlərin böyük hissəsini yol xərci ilə təmin edib onları İrəvan və Qarabağ xanlığına getməyə sövq etdi... Üç ay yarım vaxt ərzində 8000-dən çox ailə Arazı keçdi. Onlara maddi yardıma və gözlənilməz xərclərə görə 14.000 əşrəfi və gümüş pulla dörd yüz rubl verilmişdi”. Erməni kütləsinin, tarixi Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi real mənbələr və rəsmi arxiv materialları əsasında sübut edilir.

Vacib məqamlardan biri də Kremldəki ermənilərin və erməni xislətlilərin fitnəsi, təhriki nəticəsində 23 dekabr 1947-ci ildə İ.Stalin tərəfindən imzalanan “kolxozçuların və digər azərbaycanlı (türk-müsəlman - R.R.) əhalinin Ermənistan SSR-dən Azərbaycan SSR-in Kür-Araz ovalığına köçürülməsi haqqında SSR Nazirlər Sovetinin qərarı” adlı 11 bənddən ibarət sənəddir. Həmin sənədin siyasi tematikasını açıqlamaq üçün birinci və sonuncu bəndlərə (ixtisarla) nəzər salaq. Əgər birinci bənddə “1948-1950-ci illərdə Ermənistan SSR-dən 100 min əhali Azərbaycan SSR-in Kür-Araz ovalığına köçürülsün” hökmü qoyulursa, sonuncu (11-ci) bənddə, Ermənistan SSR Nazirlər Sovetinə azərbaycanlı (türk-müsəlman - R.R.) əhalinin Azərbaycan SSR-in Kür-Araz ovalığına köçürülməsi ilə əlaqədar olaraq onların azad olunmuş tikililərindən və yaşayış evlərindən Ermənistan SSR-ə gələn xarici ölkələrin ermənilərinin yerləşdirilməsi üçün istifadə edilməsinə icazə verilsin” hökmü qoyulur... Burada iki nəticə var:

I. İrəvan xanlığı ərazisində mərhələli və süni surətdə yaradılan erməni dövlətinin coğrafiyasının genişləndirilməsi üçün türk-müsəlman əhalini öz tarixi torpaqlarından çıxarıb onların yurduna xaricdən erməni kütləsi axıtmaqla Türkiyə ilə Azərbaycanın arasında forpost formalaşdırmaq.

II. Qafqazda erməni dövləti yaratmaq siyasəti menşeviklərlə bolşeviklərin üst-üstə düşən geopolitik marağı olmuşdur. Başqa sözlə, bu maraq tarixən Kremlin ənənəvi marağı olaraq qalır.

Bura qədər qeyd edilənlər dörd cildlik ensiklopedik əsərin mahiyyətini (ümumiləşdirilmiş surətdə) ifadə edir.

Bu məqamda olduqca mühüm bir hadisə xüsusi qeyd edilməlidir: İrəvan xanlığının əlverişli coğrafiyası, səfalı relyefi, füsunkar iqlimi, qədim abidələri, memarlıq incisi olan maddi mədəniyyət nümunələri orada zəngin insan resurslarının və milli-mənəvi dəyərlərin meydana gəlməsinə şərait yaratmışdır. Başqa sözlə, bütün kəmiyyət dəyişmələri keyfiyyət yüksəlişinə səbəb olmuşdur. Bu çox vacib amildir. (Aydınlıq üçün vurğulayaq ki, dahi filosof F.Hegel “Tarixin fəlsəfəsi” adlı əsərində insan resurslarını xeyli dərəcədə iqlim qurşağı ilə əlaqəli şəkildə izah edirdi). Yəni, İrəvan xanlığında (xüsusən 1501-ci ildən sonra) sosial-ictimai baxımdan elə bir ünsiyyətlər sistemi formalaşmışdır ki, oğuz türkünün genezisində, intellektual yaddaşında olan bütün keyfiyyətlər təcəlli etmişdir. Bu keyfiyyətlər sənət, elm, din, xüsusilə, mədəniyyət və poeziya sahəsində təcəssüm olunmuş, habelə, adət-ənənələr, milli-mənəvi dəyərlər sistemi kimi inkişaf yolu keçmişdir. Məsələn, İrəvan xanlığı ərazisindən olan çoxsaylı insanlar İraqa gedib Həzrəti İmam Əlinin müqəddəs məqbərəsinin olduğu (həmin dövrün möhtəşəm elmi mərkəzi hesab edilən) Nəcəf şəhərində uzun illər ilahiyyat və dünya elmləri üzrə təhsil alaraq böyük elmi rütbələrlə İrəvan xanlığına qayıtmış, əhalinin maariflənməsi üçün ciddi fəaliyyət göstərmişlər. Əlbəttə topluda bu barədə hər hansı bir məlumat yer almamışdır. Bunu nəzərə alaraq biz burada “İrəvani” ləqəbli nümayəndələri təqdim etmək istərdik. Həmin tarixi şəxsiyyətlərin İslam alimləri qismində həyatları və fəaliyyətləri dünyanın bir sıra elmi-tədqiqat institutlarında araşdırılmış və şərqşünaslar tərəfindən öyrənilmişdir. Onların (bir qisminin) siyahısı aşağıdakı kimidir:

1. Ayətullah Şeyx Əbdül-Kərim İrəvani. 1770-1858.

2. Ayətullah Həkim Şeyx Əbül-Qasim İrəvani. 1774-1823.

3. Ayətullah-ül-üzma Şeyx Əbdül Hüseyn İrəvani.

4. Ayətullah-ül-üzma Mirzə Əli İrəvani. 1884-1935. 50-dən çox elmi əsəri vardır. Məşhur “Əl-Mizan” təfsirinin müəllifi Ayətullah Əllamə Təba-Təbainin və bir sıra görkəmli alimlərin müəllimi olmuşdur.

5. Müctəhid-Ayətullah Hacı Şeyx Yusif İrəvani.

6. Ayətullah Əbdül-Kərim “Mollabaşı” İrəvani. 1805-1889.

7. Ayətullah Şeyx Mövla Həsən İrəvani. 1864- ....

8. Ayətullah Mirzə Baqir İrəvani.

9. Ayətullah Seyyid Əbdül-Məcid İrəvani.

10. Ayətullah Hacı Şeyx Əli Əsgər İrəvani. 1810-1891.

11. Ayətullah Şeyx Əbdül-Hüseyn İrəvani. 1835-1898.

12. Ayətullah Hacı Şeyx Musa İrəvani.

13. Ayətullah Şəhid Şeyx Məhəmməd Əli İrəvani.

14. Ayətullah ül-üzma Şeyx Məhəmməd İrəvani. 1817-1889.

15. Ayətullah Hacı Şeyx Əhməd İrəvani.

16. Ayətullah Hacı Şeyx Əbdül-Cabbar İrəvani. 1820- .... Haqqında aparılan araşdırmalar nəticəsində məlum olmuşdur ki, 1835-1860-cı illərdə Nəcəfi-Əşrəfdə təhsil alıb, İrəvan əhalisinin maariflənməsi üçün Vətənə qayıdıb. Apardığı fəaliyyət rus çarı Nikolayı təşvişə salıb, nəhayət, çar tərəfindən doğma diyarından sürgün edilib.

17. Ayətullah-ül-üzma Şeyx Məhəmməd Fazil İrəvani.

18. Ayətullah Hacı Şeyx Cavad İrəvani.

19. Ayətullah Hacı Məhdi İrəvani. 1840-.... Əlamətdardır ki, bu alim Nəcəfdə İmam Əlinin şərəfinə onun məqbərəsinin yaxınlığında 19 otaqlı “İrəvani” adlı məktəb inşa etdirmişdir.

20. Ayətullah Şeyx Məhəmməd Təqi İrəvani.

21. Ayətullah Şeyx Məhəmməd Baqir İrəvani.

22. Ayətullah Seyyid Mürtəza İrəvani.

23. Ayətullah Mövla Məhəmməd İrəvani.

24. Ayətullah Mirzə Ağası İrəvani.

25. Ayətullah Hacı Seyyid Əli Ağa İrəvani. 1822-1873. Nəcəf şəhərində yaratdığı böyük kitabxana bu gün də qorunub saxlanılır.

26. Ayətullah-ül-üzma Mirzə Fəzl Əli Müctəhid İrəvani. 1862-1918.

27. Ayətullah Şeyx Məhəmməd Təqi İrəvani.

28. Müctəhid, Şeyxülislam Axund Fazil İrəvani.

29. Ayətullah Ağa Mir Əbdül-Höccət İrəvani.

30. Höccətül-İslam Şeyx Sadiq İrəvani.

31. Ayətullah Şeyx Məhəmməd Amuli İrəvani.

32. Ayətullah Şeyx Əbdül-Qəni İrəvani.

Bu sırada adları qeyd edilməyən onlarla ayətullah və müctəhid titulu daşıyan maarifçi nümayəndələrin, görkəmli şəxsiyyətlərin bir hissəsi Çar Rusiyası dövründə, bütövlükdə isə bolşevizmin hakimiyyətə gəlişi ilə erməni qatilləri tərəfindən vəhşiliklə qətlə yetirilmişdir. Həmin ali ruhanilər İrəvan xanlığında öz simalarında yüksək səviyyəli ünsiyyət mədəniyyətinin və münasibətlər sisteminin yaranmasına rövnəq vermişlər. Hətta bu münasibətlər əsasında İmam Əli məktəbinin mənəvi-elmi irsi zaman-zaman kollektiv yaddaş olaraq dildən-dilə yayılmış, milli mədəniyyətin əsas mövzusu olmuş, bununla da İrəvan xanlığının bütün ellərində, xüsusən də Göyçə mahalında görkəmli söz ustadlarının yaradıcılığının əsas mövzusu olmuşdur. Başqa sözlə, İrəvan xanlığında elə bir şair və aşıq olmamışdır ki, onun yaradıcılığında İmam Əli fenomeni yer almasın. Bütün sənətkarların bu mövzuda çoxsaylı poeziya nümunələri vardır. Bu isə öz növbəsində o deməkdir ki, yuxarıda adları qeyd edilən ruhanilər İslam dəyərlərini, İmam Əlinin simasında Kamil İnsan obrazını, uca şəxsiyyət nümunəsini, mərdlik və dönməzlik, qeyrətlilik və ədalətlilik kimi ali xüsusiyyətləri sosial-ictimai şüurda bərqərar etməklə folklorun, klassik poeziyanın və şifahi xalq ədəbiyyatının tematikasına, həmçinin, milli-mənəvi dəyərlərə yeni bir mütərəqqi ovqat bəxş ediblər. Onların bu şərəfli xidmətləri daima ehtiramla yad edilməlidir. Bu mətləb bir daha onu göstərir ki, biz İrəvan xanlığında yalnız ərazi deyil, həm də effektiv əhali və zəngin insan resursları, eyni zamanda, böyük dəyərlər sistemi itirmişik... Məhz bu dörd cildlik ensiklopedik toplunun səciyyəvi cəhətlərindən biri də yuxarıda qeyd edilən faciəvi itkilərimizi təsvir edən nəsr və poeziya nümunələrinin topluya daxil edilməsidir. Olduqca təqdirəlayiq haldır ki, topluda rasional idraka söykənən akademik elmi tədqiqatlarla yanaşı emosional duyumla qələmə alınan ədəbi-bədii yaradıcılıq da öz əksini tapır. Əlbəttə, dərin kədər və şiddətli ürəkağrısı ilə meydana gələn bu yaradıcılıq İrəvan xanlığının nisgilli baharını və qəmli qışını hiss etdirir...

Azərbaycanda öz təqdirəlayiq əsərləri ilə erməni mifinə və dezinformasiyasına qarşı informasiya mücadiləsinə qalxan, qaranlıqda qalan tarixi-hüquqi-siyasi həqiqətləri işıqlandıran bir sıra nümayəndələr vardır. Həqiqət naminə qeyd edilməlidir ki, erməni yalanlarını, uydurmalarını və dezinformasiyasını ifşa etmək, əks-hücuma keçmək istiqamətində Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müvafiq institutlarının müstəsna xidməti vardır. Bu xüsusda isə az sayda olan müəlliflərin fədakar fəaliyyəti və dəyərli əməyi nəticəsində yazdıqları əsərlər milli sərvət hesab edilə bilər.

Hər bir əsər iki mühüm amillə əlamətdardır: özünün mahiyyəti və əhəmiyyəti ilə. Bura qədər deyilənlər əsərin mahiyyətini ifadə edir.

Əsərin əhəmiyyəti isə onun mahiyyəti, yəni mövzusu ilə üzvü şəkildə bağlıdır. Başqa sözlə, əsərin əhəmiyyəti təyinatı ilə müəyyənləşir. Bütövlükdə İrəvan xanlığının ensiklopediyası olan bu dördcildliyin əhəmiyyətini əsasən dörd istiqamətdə vurğulamaq olar:

I. Milli özünüdərk. Dördcildlik, tarixi Azərbaycan torpağı olan İrəvan xanlığına dair pərakəndə məlumatların koordinasiyası ilə sözügedən ərazinin məişətindən tutmuş siyasi idarəetməsinədək yəni, maddi-iqtisadi, sosial-ictimai, ədəbi-mədəni, hüquqi-siyasi, əxlaqi-mənəvi vəziyyətinə, bir sözlə, mövcud həyat şəraitinə dair külli informasiyaların sistemliliyi ilə milli özünüdərk üçün çox əhəmiyyətlidir.

II. Milli özünümüəyyənlik. Toplu, Azərbaycan ərazisini zəbt edən, əhalisini soyqırıma məruz qoyan, onun özünə inamına və milli hakimiyyət ruhiyyəsinə təcavüz edən, deməli, dövlətçiliyinə və dövlətinə qarşı açıq qəsdə duran, hiyləgər, qəddar, mənfur düşməni tanıtmaq, bu minvalla da milli özünümüəyyənlik üçün hər bir azərbaycanlıya aşılamaq.

III. Milli özünütəşkil. Əsər, xalqın, xüsusən, hazırkı gənc nəslin öz yaxın tarixi keçmişini dürüst öyrənməsi, ümummilli faciələrini anlaması, ibrət alması, düşmənə qarşı həm ideoloji-siyasi, həm də hərbi mübarizəsi, torpağını vandal etnosun tapdağından azad etmək uğrunda səfərbərliyi və milli özünütəşkili üçün tarixi praktiki yoldur.

IV. Milli özünütəsdiq. Tarixən Azərbaycan türkünə qarşı terror və soyqırımı aktları törədən, onun ata-babalarının uyuduğu torpaqları işğal edən düşməni işğal altındakı ərazilərdən qovmaq, Ermənistan siyasi sistemində təmsil olunmuş cinayətkar qruplaşmaları, barbar birləşmələri layiqli cəzalandırmaq və ərazi bütövlüyünü təmin edib milli özünütəsdiqi üçün çox əhəmiyyətli qan yaddaşıdır.

Nəticə etibarilə qeyd edilməlidir ki, qlobal böhranların girovuna çevrilən bəşər cəmiyyətinin ən ciddi problemi həm də “terror” problemidir. Elə bir problem ki, “idarə edilən xaos” kimi bütün ölkələri, cəmiyyətləri öz xofuna qərq edib. Terror (bütün növləri və tam mahiyyəti ilə) yalnız yaxın illərdə xarabalığa çevrilən İraqın, Suriyanın bir sözlə, Yaxın Şərqin timsalında müəyyənləşmir: bu, uzun illərdən bəri Azərbaycan torpaqlarında, xüsusilə, İrəvan xanlığında, son dövrdə Qarabağda türk-müsəlman əhaliyə qarşı aparılan siyasi-hərbi qanlı aktların xüsusiyyətlərində müəyyənləşir. Elə bir qanlı aktlar ki, zaman-zaman vandal erməni birləşmələri tərəfindən Azərbaycanın tarixi ərazilərində torpaq qatı, flora-fauna, canlı aləm daxil olmaqla türk-müsəlman memarlıq abidələri - məqbərələr, türbələr, yüksək səviyyədə inşa edilmiş maddi mədəniyyət nümunələri - qalalar, məscidlər, karvansaraylar, körpülər, saraylar və digər milli maddi sərvətlər üzərində, eyni zamanda bu deyilən səltənətin qurucusu olan yüz minlərlə günahsız insanların, mülki əhalinin üzərində aparılıb...

Heç şübhəsiz ki, haqqında bəhs edilən dörd cildlik toplu, erməni uydurmalarını ifşa etməkdə və Azərbaycan həqiqətlərini dünya ictimaiyyətinə çatdırmaqda real və təsirli vasitə olacaq. Onun dünya dillərinə tərcümə edilib yayılması vacibdir.

* Azərbaycanın əzəli və əbədi torpağı İrəvan xanlığı (İndiki Ermənistan (Dörd cilddə), Bakı, 2020-ci il.

Ruşan RUŞANZADƏ,

Siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru,

AMEA-nın Fəlsəfə İnstitutunun böyük elmi işçisi.

Respublika.- 2020.- 9 iyun.- S.2-3.