Aqrar sahə üzrə tanınmış alim

Mən hələ uşaq olanda böyüklərin bir soyadı hər zaman böyük hörmət və ehtiramla yad etdiklərinin tez-tez şahidi olardım. “Verdiyev yaxşı katib idi... Səməd Vurğun Kəlbəcərə gələndə katib Verdiyev idi... Rayona Verdiyev kimi katib gəlmədi və s.”. Beləcə üzünü görmədiyim Verdiyev (adı Səfər - red.) soyadı yaddaşımda ilişib qaldı. Aradan illər keçdi, ölkədə çox sular axdı, duruldu. Zaman gəldi ki, fələyin çarxı döndü. Mənfur ermənilər halal çörəyimizə bıçaq batırıb torpaqlarımıza göz tikdilər. Xalqın başbilənləri, işıqlı adamları bu ağır durumdan çıxmağın yollarını axtarmağa başladılar. Məlum oldu ki, erməni xəyanətinin kökü çox dərin imiş və sovet təbliğat maşını bunu on illər boyu beynimizdən silməklə məşğul imiş. Ermənilərin təkcə Dağlıq Qarabağla deyil, Kəlbəcərlə bağlı da uzun illər məkrli planlar cızırmışlar və bu xəyanətlərin qarşısının alınmasında Səfər Verdiyevin xüsusi xidməti olubmuş. Tale belə gətirdi ki, günlərin bir günü həmin məşhur soyadın daşıyıcısı mərhum Səfər Verdiyevin özüylə görüşmək mənə qismət oldu.

...90-cı illərin əvvəlləri idi. Qarabağda seperatizm dərinləşərək artıq açıq müharibə müstəvisinə keçmişdi. Mənim doğulduğum Kəlbəcər rayonu da bu qaynar qazanın ortasına düşmüşdü. Mən gənc jurnalist kimi əmək fəaliyyətinə yenicə başlamışdım və torpaqlarımızın taleyi hamı kimi məni də çox narahat edirdi. Yazılarımızın da əsas mövzusunu Qarabağ və ümumən yurdun taleyi ilə bağlı məqamlar təşkil edirdi. Böyüklərdən eşitmişdim ki, ötən əsrin 50-ci illərində ermənilər Moskvanın əli ilə Kəlbəcəri boşaltmağa can atırmışlar. Bu təxribatın qarşısı isə öncə qeyd etdiyim kimi o zaman rayona rəhbərlik edən Səfər Verdiyev başda olmaqla yerli əhalinin iradəsi və ölməz şairimiz Səməd Vurğunun partiya qurultayındakı alovlu çıxışı hesabına alınmışdı. Bu məsələ ətrafında Səfər Verdiyevlə geniş müsahibə hazırlamışdım və yazı mətbuatda çap olunmuşdu.

Daha sonralar bu məşhur soyadın daha bir tanınmış nümayəndəsi ilə tanış oldum və aramızdakı yaş fərqinə baxmayaraq onunla səmimi dostluq münasibətlərimiz yarandı. Səfər müəllimin kiçik qardaşı Rəhman Verdiyevin haqqında çox eşitsəm də onunla şəxsi tanışlığım illər sonrası başladı. Bir gün əlimə Rəhman Verdiyevin imzası ilə çap olunmuş “Qardaşımdan qalan dünya” adlı bir kitab düşdü. Kitabda Rəhman müəllim böyük qardaşı mərhum Səfər Verdiyevlə bağlı xatirələrini və özünün şahidi olduğu çox maraqlı tarixi hadisələri qələmə almışdı.

Sonralar Rəhman müəllim mənə “Bu, mənim dünyamdı” adlı kitabına redaktor olmağı təklif etdi və biz daha yaxından tanış olduq.

Rəhman Xəlil oğlu Verdiyev 1935-ci ildə Kəlbəcər rayonunun Yanşaq Kəndində anadan olub. Uşaqlığı qanlı müharibənin ağır illərinə düşüb. Zamanın və dolanışığın ağırlığına baxmayaraq orta məktəbdə yaxşı oxuyub. 1951-ci ildə Yanşaq kənd orta məktəbini bitirib. Elə həmin il Gəncədə Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı İnstitutunun Aqronomluq fakültəsinə daxil olub. 1955-ci ildə ali təhsilini başa vuraraq təyinatla doğulduğu Kəlbəcər rayonuna qayıdıb. Bir il rayonda ixtisası üzrə işləyib. Bacarığını və təşkilatçılığını nəzərə alaraq o, Azərbaycan Komsomol Mərkəzi Komitəsinin Qarabağ üzrə inspektoru vəzifəsinə təyin olunub. Elə ilk dəfə erməni məkri, erməni ikiüzlülüyü ilə də bu təşkilatda çalışarkən qarşılaşıb. Burada Rəhman müəllimin “Bu, mənim dünyamdı” kitabında müəllifin illər öncəsi yaşadığı bir məqama da diqqət çəkmək istərdim. O, hələ Azərbaycan Komsomolunun Mərkəzi Komitəsində işlədiyi vaxtlar, yəni 1960-cı illərdə respublikada yaxşı tanınan Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin birinci katibi Şahnəzərov adlı bir erməni daşnakı ilə görüşünü ürək ağrısı ilə xatırlayır. Elə olur ki, on ildən sonra, yəni 1970-ci ildə Respublika Nazirlər Sovetində yenidən bu adamla bir şöbədə işləməli olur və elə ilk günlərdən də o, qarşısında murdar erməni xislətini hiss etməyə başlayır:

- Məni tanıdınızmı yoldaş Şahnəzərov? - deyir. O, yox, hardan tanıyıram, bura təzə gəlmisiniz-deyə cavab verir:

- Ancaq mən sizi 60-cı illərdən tanıyıram. Yadınızda olar yəqin, siz Dağlıq Qarabağda Vilayət Komitəsinin birinci katibi işləyəndə mən ezamiyyətdə olaraq Mərkəzi Komitənin tapşırığı ilə Muxtar Vilayətin Komsomol Komitəsinin plenumunda seçki keçirməli idim. Orada Şuşa Rayon Komsomol Komitəsinin birinci katibi Mahirə Fərəcovanın Vilayət Komitəsində ikinci katib vəzifəsinə seçilməsi məsələsi gündəlikdə idi. Sizsə qəti etiraz edir, bu təyinatın qarşısını almağa çalışırdınız. Lakin Mərkəzi Komitənin təkidi ilə Mahirə xanım Muxtar Vilayətin komsomol təşkilatının ikinci katibi vəzifəsinə seçildi. O vaxt bu seçki sizin istəyinizcə olmasa da, ancaq bu gün yəqin dil taparıq. Çünki mənim milli marağım bu gün sizinlə müzakirə mövzusu ola bilməz, sadəcə sizin buna gücünüz çatmaz. O, az qala hövsələdən çıxacaq idi ki, mən ona “sakit” - deyib otaqdan çıxdım.

O vaxtlar komsomol təşkilatı nəhəng Sovetlər ölkəsinin əsas hakim qüvvəsi olan kommunist partiyasının ən mobil və yetkin ehtiyat qüvvəsi olub. Dövlət və hökumət qərarlarının həyata keçirilməsində ciddi fəaliyyət göstərib. Rəhman Verdiyev 4 il respublika komsomolunun Mərkəzi Komitəsində işləyəndən sonra işgüzarlığını və elmi işə xüsusi marağını nəzərə alaraq 1960-cı ildə ixtisası üzrə Moskvaya aspirantura təhsili almağa göndərilib. O vaxtlar Moskvada aspiranturada oxumaq çox böyük prestij sayılıb və bu statusu qazanmaq da elə asan məsələ olmayıb.

Rəhman Verdiyev 1964-cü ildə Moskvada aspirantura təhsilini uğurla başa vuraraq Ümumittifaq Elmi-Tədqiqat Kənd Təsərrüfatının Təşkili və İqtisadiyyatı İnstitutunun şöbə müdiri, iqtisad elmləri doktoru, professor Labines Vladislav Feliksoviçin rəhbərliyi ilə “Azərbaycanın dağlıq rayonlarında kənd təsərrüfatı istehsalının ixtisaslaşdırılması və sahələrin əlaqələndirilməsi” mövzusunda dissertasiya müdafiə edərək iqtisad elmləri namizədi, alimlik dərəcəsi alıb. Elə həmin ildə gənc və perspektivli bir alim kimi Azərbaycana qayıdıb. Azərbaycan ETKT-nin İqtisadiyyatı və Təşkili İnstitutunda ixtisası üzrə işlə təmin edilib. Üç il burada çalışandan sonra 1967-ci ildə hökumət işinə - Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetində baş referent vəzifəsinə təyin olunub. Nazirlər Sovetində işlədiyi müddətdə də R.Verdiyevin kənd təsərrüfatı ilə əlaqəsi qırılmayıb. Üzümçülük sahəsiylə bağlı bilik və bacarıqlarını nəzərə alaraq R.Verdiyev 1971-ci ildə Üzümçülük-Şərabçılıq Dövlət Komitəsində yüksək vəzifəyə irəli çəkilib. Komitədə idarə rəisi və kollegiya üzvü seçilib.

Dövlət Üzümçülük və Şərabçılıq Komitəsində baş idarənin rəisi işləyən R.Verdiyev bu sahənin inkişafında böyük xidmətlər göstərib. Respublikanın Zəngilan rayonundan şimal-qərb istiqamətində, Qazax rayonunadək uzanan ərazidə yeni üzüm bağları salmaq üçün gərgin iş aparıb. Məhz o illərdə üzüm sahələri daha da genişlənib, sonda isə respublikada üzüm istehsalı il ərzində 2 milyon tonu ötüb keçib. Qeyd etmək lazımdır ki, 1970-1975-ci illərdə respublikada üzümçülük təsərrüfatlarının ən çox gəlir gətirən bir sahəyə çevrilməsində R.Verdiyevin də əməyi olub.

1977-ci ildə R.Verdiyev hökumət işindən yenidən elm sahəsinə qayıdıb. Respublika Üzümçülük-Şərabçılıq İnstitutunda şöbə müdiri kimi fəaliyyətini davam etdirib. Yenə də öz işgüzarlığından və çalışqanlığından qalmayıb. Elmi kadrların yetişdirilməsində, elmi nəticələrin iqtisadiyyata tətbiqində öz bilik və bacarıqlarını əsirgəməyib. Onun fəaliyyəti və elmi təşkilatçılıq qabiliyyəti rəhbərlik tərəfindən yüksək qiymətləndirilərək 1987-ci ildə həmin institutun direktoru vəzifəsinə irəli çəkilib.

1990-cı illərdə Rəhman müəllim bir müddət pedaqoji fəaliyyətlə də məşğul olmuşdu. 1991-ci ildə müsabiqə yolu ilə Gəncədə Texnologiya İnstitutunun İqtisadiyyat və Planlaşdırma kafedrasında dosent vəzifəsinə qəbul edilmişdi. O, bu institutda 1993-cü ilə qədər müəllimlik fəaliyyəti ilə məşğul olmuş, daha sonralar Azərbaycan Dillər İnstitutunda, Kooperasiya və Texnologiya İnstitutunda dərs demiş, azərbaycanlı gənclərin iqtisadi biliklərinin inkişafında öz töhfəsini əsirgəməmişdir.

R.Verdiyevin elmi araşdırmaları və əsərləri respublikanın kənd təsərrüfatının müxtəlif sahələrini əhatə edir. Bu əsərlərdə heyvandarlıq, bitkiçilik, yem istehsalı, üzümçülük, meyvəçilik, gübrələmə sistemi, istehsalın təmərküzləşməsi, səmərəli yerləşdirilməsi, əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsi, maya dəyərinin aşağı salınması və s. problemlər öz həllini tapır. Qeyd etmək lazımdır ki, adıçəkilən sahələr üzrə Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasının I və II cildlərindəki elmi izahlar, yazılar R.Verdiyev tərəfindən işlənib hazırlanmışdır.

Onun əsərlərində dağ və aran rayonlarında kənd təsərrüfatı sahəsinin təbii iqtisadi xarakteristikası və fərqləndirici cəhətləri, üzümçülükdə üzüm əkini sahələrində və onların tam məhsula düşənədək əmək və vəsait xərcləri normalarının hesablanması, kənd təsərrüfatı sahələrində səmərəli yerləşdirilmə sxeminin hazırlanması işıqlandırılmışdır.

Dörd hissədən ibarət “Sənaye emal müəssisələrində əmək haqqının hesablanması” kitablarındakı üzümçülüklə bağlı sahəsini də məhz R.Verdiyev yazıb hazırlamışdır. Üzümçülüyün elmi əsaslar üzrə aparılması üçün, üzüm əkini sxemini və üzümçülüyün tam məhsula düşənədək onlara tələb edilən əmək və vəsait xərclərinin hesablanması normativləri Rəhman müəllim tərəfindən yazılmış, keçmiş SSRİ Dövlət Plan Komitəsi, Yeyinti Sənaye Nazirliyi və daha sonra SSRİ Nazirlər Soveti tərəfindən bəyənilmiş, təsdiq edilmişdir.

Rəhman müəllimin elmi axtarışlarının bir qolunu da Kəlbəcər rayonunun təbii və kənd təsərrüfatına həsr edilmiş problemlər və onların həlli üçün vacib cəhətlər təşkil edir. Çox təəssüflər olsun ki, Kəlbəcərin işğalı alimin rayonla bağlı həyata keçirəcəyi çox istəkləri gözündə qoydu.

R.Verdiyevin rus və Azərbaycan dilində yazılmış kitablarından bəzilərini adlarını qeyd etməklə onun elmi axtarışlarının miqyasını az da olsa göz önünə gətirmək olar: “Azərbaycanda üzümçülüyün və üzüm emalının səmərəliliyinin yüksəldilməsi” (1967-ci il, 125 səh), “Müasir şəraitdə Azərbaycanda Üzümçülük və Şərabçılığın intensiv inkişafının elmi əsasları” (1990-cı il, 140 səh.), “Orqanizasiya i oplata truda raboçix v ix odelçeskoy promeşeynosti” (4 cilddə. 1985-ci il, 344 səh.), “Azərbaycanda Üzümçülüyün Sənaye İnteqrasiyası əsasında inkişafı” (1987-ci il, 74 səh.) “Metodik tövsiyələr” 1982, 46 səh (rus dilində), “Normativı kapitalnıx vlojeniyna zakladki vinoqradnikov” (rus dilində), (tövsiyələr-25 səh.), “Rekomendatsiya razmişeniya stalovıx vinoqradnikov” (rus dilində), 1988-ci il, 14 səh., Kollektiv: “Problemı İntensifikatiya vinoqradarstvo i vinolediya” (1991, 173 səh. rus dilində).

R.Verdiyevin elmi və əmək fəaliyyəti dövlət tərəfindən yüksək qiymətləndirilmiş, o, bir neçə medal və 1980-ci ildə SSR-nin “Şöhrət ordeni” və “Əmək veteranı” medalı ilə təltif edilmişdir.

Rəhman müəllim nümunəvi ailəsi ilə də həmişə seçilmiş, vətən üçün ziyalı övladlar yetişdirmişdir. İki qızı və oğlu yüksək ali təhsil almışlar.

Rəhman Verdiyev ömür zirvəsinin 85 yaşında da bir gün də olsun yazıb-yaratmaq eşqindən kənar qalmır. Yorulanda isə canının ağrılarını telli sazla baş-başa qalaraq barmaqlarını onun zərif pərdələri üzərində gəzdirməklə çıxarır. Həyatda ən böyük arzusu isə doğma Qarabağa, ata yurdu Kəlbəcərə qovuşmaqdır. O, bu gün viran olmuş yurd yerlərinin azad olunduqdan sonra yenidən bərpa olunub, təsərrüfatının dirçəldilməsi arzusu ilə yaşayır.

İlham MƏMMƏDLİ,

yazıçı-publisist,

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru.

Respublika.- 2020.- 18 iyun.- S.7.