NƏRİMAN NƏRİMANOV - 150

Nəriman Nərimanovun bədii yaradıcılığı ilə ictimai və siyasi fəaliyyəti arasında üzvi bağlılıq vardır. Onun ömrünün mühüm hissəsi qəlbən inandığı və həyatının başlıca vəzifəsi sayaraq müqəddəs amala çevirdiyi xalq işi uğrunda ardıcıl mübarizələrdə keçmişdir. Siyasi çarpışmaların daha da gərginləşdirdiyi son dərəcə mürəkkəb şəraitə baxmayaraq, Nəriman Nərimanov milli maraqları daim üstün tutan rəhbər kimi taleyüklü problemlərə münasibətdə xalqımızın mənafeyini imkanlarının ən son həddinədək müdafiə etmişdir...

Nəriman Nərimanovun XX əsr Azərbaycan tarixində əhəmiyyətli iz qoymuş ictimai-siyasi fəaliyyəti məhz ulu öndər Heydər Əliyevin nüfuzu və qətiyyəti sayəsində layiqli qiymətini alaraq bütöv şəkildə doğma xalqa çatdırılmışdır. Nəriman Nərimanovun 100 və 125 illik yubileylərinin təntənə ilə qeyd edilməsinin, Bakıda əzəmətli abidəsinin ucaldılmasının və ev-muzeyinin yaradılmasının, həmçinin ölkəmizin hüdudlarından kənarda xatirəsinin əbədiləşdirilməsinin təşəbbüskarı ümummilli lider Heydər Əliyev olmuşdur.

İlham ƏLİYEV,

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti.

(əvvəli 16, 18, 19, 20, 22, 23, 25, 28 və 29 fevral tarixli saylarımızda)

Lakin fəqirlərin var-yoxunu acgözlüklə çapıb-talayan, “boyunları albuxara torbasına oxşayan” qeyrətsiz varlıları yola gətirmək olardımı? Tələbələri düşündürən də bu idi. Heç kəs, hətta N.Nərimanov özü də Odessa şəhərinin “ağrı çəkdiyini” hiss etmir, tətil və nümayişlərin əsl tarixi mənasını başa düşmürdü. O güman edirdi ki, xeyirxah varlılar milli tərəqqiyə kömək edərlərsə, mədəni yüksəlişə səbəb olar, beləliklə, xalq xoşbəxtliyə, azadlığa qovuşmaq imkanı qazanar. Məhz ona görə də, səxavətli varlıları xeyirxah əməllərinə görə təqdir etmək, bəzən onları mədəni tədbirlər həyata keçirməyə təhrik etmək vacibdir. Onun Odessadan Bakıya göndərdiyi bir məktub bu cəhətdən maraqlıdır. N.Nərimanov yazırdı: “...Dəxi özümə borc bilib Baxçasaraya və Simferopola studentlərin səyahətini yazıram, yəni yanvar ayının 5-də səkkiz nəfər student Baxçasarayda bulunduq. Şəhərin mütəşəxxis adamları ilə tapışıb bir-birimizin dərdindən və məqsədindən xəbərdar olduq. ...Sonra Baxçasaray müəllimləri hamını nahara dəvət edib böyük hörmətlər etdilər. Yanvarın 7-də bunların hörmətlərinin müqabilində biz dəxi Baxçasarayda müsəlmanlar üçün teatr verdik, əhli Baxçasaray studentlərdən razı qaldılar. Baxçasarayda olan müsəlman məktəblərinə vardıq. Bu bir özgə halətdir! Göz gərək həmin məktəbləri görüb bülbülə bənzər tatar balalarına qulaq asa! Belə qeyrət, belə fədakarlıq mən hələ görməmişəm. Hansı məktəbə getdik, yeddi və səkkiz sinnində tatar balaları orada türkcə yazırlar və oxuyurlar. Bundan əlavə tarixdən və coğrafiyadan və qeyri-dünyəvi elmlərdən verdikləri cavablara insan təəccüb edir. Hərgah on il də belə getsə demək olur ki, Baxçasaray məktəblərindən ən qeyrətli, ən maarifli və məlumatlı müsəlman balaları çıxıb millətin bəzəyi olsunlar!

Baxçasaray məktəbləri və burada olan müəllimlər bir qeyri aləmdir! Bu məktəblərdən Qafqazda hər şəhərdə bir məktəb olsaydı, yəqin ki, bir az tez zamanda Qafqaz müsəlmanları dəyişərdilər... Göstərdiyimiz qayda və qanunu, məktəblərin vəsf halını dil ilə və qələm ilə təhrirə gətirmək mümkün deyildir. Bakı məktəbdarlarından bir nəfəri Baxçasaraya göndərib üsuli-cədidlə aşina olmağı və məktəblərin proqrammasını bilməyi bu zəmanədə vacib olan işlərdən biridir. Həmin məktəbdar qız məktəbi ilə də aşina olar. Baxçasarayda qız məktəbləri çoxdur. Sağ və var olsun Baxçasaray məktəbləri.

Yanvarın 12-də Baxçasaraydan Simferopola gedib orada dəxi müsəlmanlar üçün teatr verdik. Simferopol fəalları bizlərə böyük hörmətlər etdilər”.

Göründüyü kimi, N.Nərimanov 1903-cü ilin yanvar tətilini Krımda keçirmiş, tatar xalqının həyatı, məişəti ilə yaxından tanış olmuşdur. Onu bir müəllim kimi hər yerdə məktəb həyatı xüsusilə cəlb etmişdir. N.Nərimanov Baxçasaray məktəblərinə həsəd aparmış, ürəkdən inanmışdır ki, məktəblərdən Qafqaz şəhərlərində olarsa qısa müddətdə “ən qeyrətli, ən maarifli və məlumatlı” adamlar tərbiyə etmək olar.

N.Nərimanov bu məktubu yazmaqla “varlıların” nəzərinə çatdırırdı ki, üsuli-cədid və məktəb proqramını öyrənmək və yerlərdə tətbiq etmək üçün Bakı məktəbdarlarından bir nəfərini Baxçasaraya göndərsinlər. Bu, millətə ən böyük xidmət olar.

N.Nərimanov öz məktubunda tələbə yoldaşlarından ibarət kiçik bir teatr truppası yaratdığını və Krımın şəhərlərində tamaşalar göstərdiyini də xəbər verirdi. Lakin nədənsə həvəskar teatr truppasının repertuarını qeyd etmir. Bu barədə Baxçasarayda çıxan “Tərcüman” qəzetində maraqlı məlumat dərc olunmuşdur. Qəzet 1903-cü il 15 yanvar tarixli nömrəsində, “Qafqazlılar Krımda” sərlövhəli məqaləsində Novorossiysk Universitetinin yetirmələri olan bir dəstə qafqazlı tələbənin Baxçasaray və Simferopolda V.Mədətovun “Qırt-qırt”, N.Nərimanovun “Nadanlıq” pyeslərini tamaşaya qoyduqlarını bildirir. Simferopol polismeysteri “Nadanlıq” komediyasının tamaşasına icazə vermədiyindən müəllif 1900-cü il yanvar ayının 9-da Tiflisə, Qafqaz Senzura Komitəsinin baş senzoru A.O.Kişmişova teleqram vurmuş, əsərin tamaşasına icazə verilməsi barədə məlumat göndərməyi xahiş etmişdir. Həmin günün ertəsi Qafqaz Senzura Komitəsi Simferopol polismeysterinə teleqramla bildirmişdir ki, N.Nərimanovun “Nadanlıq” pyesinin tamaşaya qoyulmasına icazə verilmişdir.

“Tərcüman” yazır ki, tamaşalara müsəlmanlarla birlikdə çoxlu rus və erməni də böyük həvəslə baxmışdır. Gənclər qafqazlı tələbələrə ziyafət vermişlər.

Rusiyada zəhmətkeş kütlələrin həyat tərzi, əməl və mübarizəsi ilə tanışlıq N.Nərimanovun dünyagörüşünə təsirsiz qalmırdı. O görürdü ki, hər yerdə mütləqiyyətə qarşı dərin nifrət və etiraz son həddə çatıbdır. Tətillər və nümayişlər cənub şəhərində adi hal idi. Bu gərgin siyasi-ictimai vəziyyət qüdrətli bir tufan qopacağını göstərirdi.

N.Nərimanovun Odessaya gəlişinin birinci ilində - 1903-cü ilin yayında xalq hərəkatı geniş vüsət almışdı. Tətil dalğası bütün şəhəri bürümüşdü. Hər yerdə fəhlələr işi dayandırmışdılar. Ümumxalq etirazı açıq-aşkar siyasi xarakter almışdı. Kütlələr küçələrdən axın-axın keçir, “Marselyoza”, “Dubinuşka” siyasi mahnılarını oxuyurdular. Bu əzəmətli xalq hərəkatına RSDFP Odessa Şəhər Komitəsi rəhbərlik edirdi. Onun hər gün yaydığı intibahnamələrdə, divarlara vurulan “İskra” qəzetində əməkhaqqını artırmaq, mətbuat və söz azadlığı, 8 saatlıq iş günü tələb olunurdu. Hər intibahnamə bu şüarlarla bitirdi: “Yaşasın inqilab və azadlıq!”, “Yaşasın 8 saatlıq iş günü!”, “Rədd olsun mütləqiyyət!”. Bunlar fəhlələri həmrəyliyə, mütəşəkkilliyə səfərbər edirdi. 1903-cü ilin axırlarında RSDFP Odessa Şəhər Komitəsi Dyukovski bağında əzəmətli mitinq təşkil etmişdi. N.Nərimanov sosial-demokratların hərarətli, inamlı çıxışlarında xalqın xoşbəxt gələcəyinə dərin inam duyurdu, intibahnamələr isə onda mübarizə əhvali-ruhiyyəsi oyadır, onu düşündürürdü. Belə bir vaxtda ürəyi odlu qafqazlı tələbələr inqilabi qüvvələrə qoşulmaya bilməzdilər. Çünki gizli inqilabi vərəqələrin çar monarxiyasına qarşı cəsarətli ittihamı, üsyankar məzmunu onların coşqun gənclik əhvali-ruhiyyəsi ilə həmahəng idi. Əldən-ələ keçən gizli siyasi ədəbiyyat N.Nərimanovun gözləri önündə yeni aləm açırdı. Beləliklə, o, inqilabi hərəkata qoşulur, çox çəkmir ki, tələbə dərnəklərinin gizli təşkilatçı rəhbərlərindən biri olur.

Məşhur rus aktyoru M.S.Şepkinin nəvəsi prof. Yevgeni Nikolayeviç Şepkin N.Nərimanovla tez-tez “Kaxetiya” adlı tələbə yeməkxanasında yığıncaqlar keçirərdi. Qocaman inqilabçı V.Elts gurultulu, səs-küylü keçən tələbə yığıncaqlarını sonralar xatırlayaraq yazırdı: “N.Nərimanov ciddi, düşüncəli görkəmi, həddən artıq sakit davranışı ilə insanı heyrətə gətirərdi. Əslində bu sakitliyin arxasında əsrlərcə zülm altında qalan xalqların bütün qəzəb odu ilə yanan bir inqilabçı ürəyi gizlənir və döyünürdü”.

Siyasi dərnəklərdə N.Nərimanovla əlbir işləyən tələbə dostu A.İ.Kobozyev təxminən iyirmi ildən sonra yazmışdı: “Nərimanov yoldaş indiki kimi yadımdadır. O, səmimi, həssas, son dərəcə təvazökar, öz mənəvi, ülvi keyfiyyətlərinə görə nadir adam idi, azadfikirli, öz ideyalarına, öz böyük işinə möhkəm sadiq olan bir insan idi.

N.Nərimanov inqilabi hərəkatın ümumi mənzərəsini aydın təsəvvür edirdi. Bu onu fərəhləndirir, onun mübarizə cəhdlərinə qol-qanad verirdi. O, Odessa fəhlələri arasında inqilabi təbliğat aparmaq üçün limandakı “Volnorez” (“Dalğaqıran”) adlanan ucuz fəhlə yeməkxanasına tez-tez gedirdi. Burada hər bazar günləri teatr tamaşası olurdu. N.Nərimanov həvəskar rus aktyorları ilə yaxınlıq edir, onlara klassik rus yazıçılarının əsərlərini tamaşaya qoymaqda köməyini əsirgəmir, hətta bəzən suflyor olurdu.

N.Nərimanov liman fəhlələri arasında siyasi təbliğat apardığı dövrdə çoxlu inqilabi ədəbiyyat oxumalı olurdu ki, bu da onun həyata baxışında müəyyən təbəddülat yaradırdı.

1903-cü ilin noyabr ayında bütün Rusiya imperiyasını bürüyən fəhlə hərəkatı Odessa şəhərində də öz əks-sədasını tapmışdı. Hər yerdə ümumxalq nümayişləri dəniz kimi təlatümə gəlmişdi. Novorossiysk İmperator Universitetinin tələbələri əllərində qırmızı bayraq fəhlələrlə həmrəy olduqlarını bildirirdilər.

N.Nərimanov 1903-cü il noyabr ayının 17-də qadağan olunmuş tələbə toplanışında fəal iştirak etdi və bu çar xəfiyyələrinin nəzərindən yayınmadı. Bundan sonra inqilabçı tələbə daha ehtiyatlı olmağa çalışdı. Rusiya imperiyasının tələbə gəncliyi inqilabi mübarizə əhvali-ruhiyyəsi ilə yaşayırdı. Peterburq, Moskva və digər şəhərlərdə olduğu kimi, Odessada da tələbə çıxışlarının ardı-arası kəsilmirdi. Çar polisi kütləvi həbslə etiraz və həyəcanları yatıracağına ümid bəsləyirdi. Lakin Novorossiysk Universitetinin təşkilat komitəsi tez-tez vərəqələr yayır, hamını möhkəm bir cəbhədə yekdil çıxış etməyə çağırırdı. 1904-cü il martın 1-də “Tələbələrə” adlı vərəqəsində komitə yazırdı: “Yoldaşlar! Bütün Rusiya vətəndaşlarını çar hökumətinin törətdiyi mənfur, cinayətkar müharibəyə qəti etiraz etməyə çağıran Odessa tələbələri öz səslərini ucaltmağa məhz hazır olduqları bir anda Rusiya camaatına onun üzərindən heç vaxt əskik olmayan polis-mütləqiyyət özbaşınalığı dəyənəyinin zərbəsi endirildi - yüzlərlə yaxşı yoldaşımız sıralarımızdan qoparıldı, jandarm zindanına çevrilmiş universitetdən qovuldu, mənfur həbsxanaların küncünə atıldı, dustaq evlərinə, polis məntəqələrinə salındı”. Bu çətinliklərə baxmayaraq, mübarizə inadla davam edirdi. Tələbələr mütləqiyyətə, müharibəyə, əsarətə və zülmə qarşı etiraz nümayişlərinə çıxırdılar. Novorossiysk Universitetinin təşkilat komitəsinin müraciətində deyilirdi: “Odessa tələbələrinin hərəkata başlaması xəbəri böyük Rusiyanın hər yerinə yayılır, ağlı kəsən adamların hamısına bu yaxınlarda olmuş tələbə nümayişlərinin əsl mahiyyətini göstərir, hər yerdə ictimai əhvali-ruhiyyənin müəyyənləşməsinə kömək edir, xalq kütlələrini qəzəbli, mübariz etiraz səslərini ucaltmağa çağırır, onları cinayətkar və müqəssir olan Rusiya mütləqiyyətinə qarşı amansız mübarizəyə qaldırır”.

Novorossiysk Universitetinin rektoru nümayişlərdə çıxış edən tələbələrə qarşı ciddi cəza tədbirləri müəyyən etmişdi. N.Nərimanov özünü ehtiyatlı aparsa da, rektor onun hərəkətlərindən narazı qalmışdı. Sonralar, yəni 1904-cü il iyun ayının 24-də Bakı Şəhər Duması nəzdində olan məktəb komissiyası sədrinin sorğusuna cavab məktubunda rektor yazırdı: “tələbə N.Nərimanovun “nizam-intizamına gəldikdə isə, 1903-cü il noyabrın 1-də qadağan edilmiş tələbə toplanışında iştirakı istisna olunarsa, heç bir ittihamedici hərəkətə yol verilməmişdir” .

Nərimanov Bakı, Şamaxı, Gəncə və Tiflis şəhərlərindən müntəzəm məktub alırdı. Odur ki, Zaqafqaziyada baş verən hadisələrdən xəbərdar idi. O, bir gün qardaşı Salmanın Tiflisdən göndərdiyi məktubla azərbaycanlı tələbələri sevindirdi. Salman F.Köçərlinin 1903-cü ildə Tiflisdə rusca nəşr olunan “Azərbaycan tatarlarının ədəbiyyatı” əsərini göndərmişdi. İstedadlı ədəbiyyatşünas-alim burada Molla Pənah Vaqif (XVIII əsr) dövründən başlayaraq realist ədəbiyyatın inkişaf yoluna nəzər salmış, elmi baxımdan bir sıra aktual, təravətli və dəyərli mülahizələr söyləmişdir. Bəzi ədəbi cərəyanlara qiymət verilməsində müəyyən qüsurlar nəzərə çarpsa da, ümumiyyətlə, bu əsər böyük ədəbi hadisə idi. Kitab əldən-ələ gəzdi. N.Nərimanov sevinclə dedi: “Bəli, doğma ədəbiyyat tariximizin ilk qaranquşu qanadlandı”. Onun gözləri sevincdən yaşarmışdı. Tələbələr kitabı böyük maraqla oxudular. Əsər hamıya xoş gəldi. Onlar F.Köçərliyə məktub yazmağı qərara aldılar. Hamı öz fikrini bildirdi. N.Nərimanov F.Köçərliyə tələbələr adından razılıq hissilə yazırdı: “Sizin bu kitabçanız bütün türk (azərbaycanlı - T.Ə.) tələbələrinin xoşuna gəldi. Tələbələr bilirlər ki, sizin daha çox materiallarınız var. Bunları siz türkcə çap etdirmək xəyalındasınız. Ona görə çox şad oldular və bunun türkcəsini (azərbaycancasını - T.Ə.) çapda görmək arzusundadırlar”.

Bu ilk tədqiqatın qabaqcıl ictimaiyyət tərəfindən rəğbətlə qarşılanması F.Köçərliyə Azərbaycan ədəbiyyatı tarixini yaratmaq arzusunu həyata keçirməkdə böyük mənəvi kömək oldu. O, “Azərbaycan türklərinin ədəbiyyatı” adlanan sanballı əsərlərinin ilk cildlərini beşillik gərgin zəhmət və yaradıcılıq əzabından sonra müvəffəqiyyətlə başa çatdırdı. F.Köçərli “Azərbaycan türklərinin ədəbiyyatı” əsərinin son cildini - müasir ədəbiyyat tarixini yazmaq üçün Azərbaycanın bütün ədəbi hadisələrini diqqətlə izləyir, zəngin material toplayırdı. Məhz bu məqsədlə “Köçərli müasiri olan hər bir yazıçıya ayrılıqda məktub yazaraq onlardan əsərlərinin əlyazmalarını, habelə tərcümeyi-hallarını göndərməyi xahiş edir”di.

F.Köçərlinin arxivində onun yazışdığı ədiblərin ad və familiyalarının tərtib edilmiş böyük siyahısı saxlanır. Bu siyahıda bəzi məktubların annotasiyası verilmişdir. Əlimirzə Nərimanovun məktubuna yazılmış annotasiyadan məlum olur ki, N.Nərimanovun tərcümeyi-halını F.Köçərliyə Əlimirzə göndərmişdir.

Bu məktubların siyahısında C.Məmmədquluzadə, H.Vəzirov, A.Səhhət, M.Ə.Sabir, Ə.Haqverdiyev, A.Şaiq, S.Qənizadə, S.Mümtaz, Ü.Hacıbəyov, Məmmədəli Sidqi kimi XX əsrin bir sıra görkəmli yazıçı, alim və mühərrirlərinin adı vardır. Burada N.Nərimanovun F.Köçərliyə yazdığı iki məktub da qeydə alınmışdır. Göründüyü kimi, N.Nərimanov və F.Köçərli qarşılıqlı yaradıcılıq əlaqəsi saxlamışlar.

F.Köçərli “Azərbaycan tatarlarının ədəbiyyatı” (1903) kitabında N.Nərimanovun “Türk-Azərbaycan dilinin müxtəsər sərf-nəhvi” (1899) əsərini yazdığını, Qoqolun “Müfəttiş” komediyasını tərcümə etdiyini, M.F.Axundovun təsiri altında dram əsərləri qələmə aldığını qeyd etmişdir.

Gürcüstan Mərkəzi Dövlət Arxivində ədəbiyyatşünas K.Talıbzadənin əldə etdiyi “Azərbaycan tatarlarının ədəbiyyatı” kitabının əlyazmasında redaktə zamanı ixtisar olunub kitaba düşməyən hissələrdə N.Nərimanovun yaradıcılığına dair maraqlı faktlar vardır. F.Köçərli burada yazır ki, “Nadanlıq” və “Dilin bəlası” adlı komediyaları hələlik müəllifin xeyrinə heç bir şey demir”... “Nadir şah” faciəsi gələcəkdə ondan gözəl bir dramatik yazıçı yetişə biləcəyi haqqında ümidlər doğurur”.

F.Köçərli N.Nərimanovun “Bahadır və Sona” romanını nədənsə müvəffəqiyyətsiz qələm təcrübəsi hesab etmiş, yazıçının “ilk iki komediyasında olduğu kimi, burada da... ideya və istiqamətverici bir başlanğıcın yoxluğu” iddiasında olmuşdur. Bu yanlış mülahizələrlə yanaşı, F.Köçərli yazırdı: “...Onun (N.Nərimanovun - T.Ə.) ağıllı nitqləri, xeyirxahlığın əhəmiyyəti haqda doğru fikirləri, mülahizələrində ardıcıllığı, dilin sadə və düzgünlüyü çox yaxşı təsir bağışlayır. Görünür ki, cənab Nərimanov öz üzərində, öz istedad və biliyinin inkişafı üzərində, öz yazıçılıq sənətinin təkmilləşməsi üzərində ciddi işləyir. Bu isə ədəbi yaradıcılıq sahəsində çalışan, yorulmaq bilməyən gənc əməkçi üçün şərəfdir”.

F.Köçərli hələ 1895-ci ildə yazdığı “Azərbaycan komediyaları” adlı ilk tənqidi məqaləsində N.Nərimanovun “Nadanlıq” əsərindən ayrıca bəhs etmişdir.

Doğrudur, F.Köçərli N.Nərimanovun yaradıcılığındakı tendensiyalılığı obyektiv qiymətləndirə bilməmiş, onun ilk qələm təcrübəsini zəif əsər hesab etmişdir. B.Nəbiyev “Firidunbəy Köçərli” monoqrafiyasında nədənsə, onun tənqidi mülahizələrinə ehtiyatla yanaşır, onu tam haqlı sayır. Halbuki “Nadanlıq” komediyası haqqında F.Köçərlinin tənqidini qeyd-şərtsiz qəbul etmək olmaz. Şübhəsiz ki, N.Nərimanovun bədii yaradıcılığında bu tənqidi mülahizələrin müəyyən təsiri olmuşdur. Hətta N.Nərimanov doktor Kərim bəy Sultanovun “Hifzü-səhhət” adlı kitabına yazdığı resenziyasında bunu etiraf etmişdir: “Düz iyirmi il bundan müqəddəm mən “Nadanlığ”ı yazıb meydana buraxdım. Məşhur mühərrirlərimizdən biri Firidunbəy Köçərli “Nadanlığ”ı rus dilində tənqid etdi: Yaramaz bir şey hesab edib yazanını, yəni məni lazımınca çubuqladı. Oxuyan deyirdi: “Nadanlığ”ı yazan daha gərək əlinə qələm götürməsin. Fəqət onun çubuqlamağı “Nadir şah”ın meydana gəlməsinə səbəb oldu...”.

Buna baxmayaraq, K.Talıbzadənin qeyd etdiyi kimi, F.Köçərli N.Nərimanovun yaradıcılığına birtərəfli, ifrat tələbkarlıqla yanaşmışdır. “...Sonralar ədibin “Həyat” qəzetində “Həftə fəryadı” adı ilə çap etdirdiyi siyasi məqalələr də onun xoşuna gəlməmişdi”.

Doğrudur, N.Nərimanovun bədii yaradıcılığı haqqında F.Köçərlinin tənqidi mülahizələri “realizmin tələbləri nöqteyi-nəzərindən bir çox cəhətdən etiraz doğurmur”. Lakin tənqidçinin N.Nərimanov yaradıcılığına ümumiyyətlə birtərəfli, ifrat tələbkarlıqla yanaşması, onun istər bədii, istərsə də publisist əsərlərindəki mübariz ruhu, tendensiyalılığı dərk edə bilməməsindən, ictimai-siyasi hadisələrə liberal münasibətindən irəli gəlirdi.

N.Nərimanov müsəlman tələbələri cəmiyyətinin xeyriyyə tədbirləri üçün “Nadir şah” tarixi faciəsini tamaşaya qoymaq arzusunda idi. O istəyirdi ki, tələbələrin həvəskar teatr truppası 1905-ci ilin qış tətili zamanı Krımda tamaşalar göstərsin. Ona görə ki, yığılan pula kitablar çap etmək, yoxsul tələbələrə əl tutmaq və bir sıra faydalı işlər görmək olardı. Belə xeyirxah məqsəd izləyən N.Nərimanov 1904-cü il dekabr ayının 2-də “Nadir şah” əsərindən bir nüsxə Peterburqa Ali Senzura Komitəsinə göndərib, tarixi faciənin titul vərəqəsində yazır: “Həmin pyesin Rusiya imperiyası səhnələrində tamaşaya qoyulmasına icazə verməyi Ali Senzura Komitəsindən acizanə xahiş edirəm”.

Çar hökumətinin ali orqanları N.Nərimanovun xahişinə xüsusi ehtiyatkarlıqla yanaşdılar. Mürtəce fikirli professor Smirnov “Nadir şah” pyesinə yazdığı rəydə onu dram janrının tələblərinə cavab verməyən ləyaqətsiz bir əsər kimi gözdən salmağa çalışdı. Qatı mütləqiyyətçi alimin rəyin sonunda verdiyi hökm onun canfəşanlığının əsas səbəblərini tam aydınlaşdırırdı. Smirnov təşvişlə yazırdı: “Pyesdəki hadisələrin keçmiş tarixi dövrdə cərəyan etməsinə baxmayaraq, müasir dövlət və hakimiyyət məsələlərinə toxunur. Lakin bu, ört-basdır edildiyi üçün əvvəl quldur, başkəsən, sonralar isə birdən müdrik hökmdar olan Nadirin şəxsiyyəti indi Zaqafqaziya və Qafqazda çox yayılmış quldur tipinin nümunəsidir.

Buna görə də müasir həyatda cərəyan edən hadisələrlə əlaqədar olaraq N.Nərimanovun pyesinin Qafqaz tatar dilində səhnədə göstərilməsi onsuz da son hadisələrdən və iğtişaşlardan həyəcanlanmış yerli əhalinin şüuruna mənfi təsir göstərə bilər. Bu haqda mənim fikrim belədir...”.

Buradan göründüyü kimi, çar hökumətinin sədaqətli nökərlərini narahat edən əsərin bədii ləyaqəti və ya dramatik tələblərə necə cavab verməsi məsələsi deyil, onun ideyası, dərin ictimai məzmunu olmuşdur. Çar senzurası üsyankar ruhlu əsərin müstəbid və müstəmləkəçi hökumətdən narazı olan kütlələrə göstərəcəyi təsirdən ehtiyat edirdi. Baş senzura komitəsinin rəisi də professor Smirnovun raportu ilə tamamilə razı olduğunu bildirmişdi. Beləliklə, 1905-ci il iyun ayının 25-də müəllifə cavab vermək üçün əsərin üzərində “Tamaşaya qoyulması münasib görülmür” sözləri yazıldı.

1905-ci ilin yanvar ayında N.Nərimanov qış sessiyası imtahanlarını müvəffəqiyyətlə başa çatdırdı. Tələbələr yenə də hər axşam onun mənzilinə toplaşır, “Nadir şah”ın son məşqlərini keçirirdilər. Günlər bir-birini əvəz edirdi, ancaq əsərin tamaşaya qoyulub-qoyulmaması haqqında bir xəbər çıxmırdı. Beləliklə, qastrol səfəri baş tutmadı. Bir neçə gündən sonra tələbələr qış tətilini öz doğma vətənlərində keçirməyi qət etsələr də, şəhərdən çıxa bilmədilər. Çünki Odessada fəhlələrin inqilabi hərəkatı başlanmışdı. İnqilabın coşqun tufanı Romanovlar sülaləsinin çoxəsrlik “xalqlar həbsxanasını” lərzəyə salmışdı.

1905-ci il yanvarın 9-da Qış sarayına doğru ərzi halla gedən böyük bir izdihamı - minlərlə Peterburq fəhləsini çar II Nikolayın qatil soyuqqanlılığı ilə gülləbaran etdirməsi bütün Rusiyanın zəhmətkeş kütlələrini hərəkətə gətirdi. 9 yanvar hadisəsi zülmət qaranlıqda çaxan qüdrətli şimşək kimi bütün Rusiya imperiyasını inqilab alovuna bürüdü. Bakıda, Odessada, Kiyevdə, Xarkovda və digər sənaye mərkəzlərində fəhlələr “Rədd olsun mütləqiyyət!” şüarı altında nümayişlərə çıxdılar. Odessanın fabrik və zavodlarında, gəmi tərsanələrində, dəmir yol deposunda və digər müəssisələrində tətil başlandı. Ağır həyatdan cana doymuş fəhlələr 8 saatlıq iş günü və əməkhaqqının artırılmasını tələb edirdilər. 9 yanvar hadisəsi insanların kin və qəzəbini son həddə çatdırmışdı. Odessa sosial-demokrat təşkilatı tətil və nümayişləri mütəşəkkil ümumxalq hərəkatına çevirməyə səy göstərirdi. Bu təşkilatın əməli fəaliyyətinə Novorossiysk Universitetinin gizli tələbə yığıncaqlarının üzvləri kömək edirdilər. Onlar vərəqələr yayır, fəhlələri qəti siyasi mübarizəyə, həmrəyliyə və birliyə çağırırdılar.

Odessada gərgin vəziyyət yaranırdı. Çar hakim dairələri artmaqda olan iğtişaşın qabağını ala bilmirdi. Novorossiysk Universitetinin professor və müəllim heyəti 9 yanvar hadisəsinə etiraz əlaməti olaraq mühazirə oxumaqdan imtina etmişdilər.

N.Nərimanov Bakıya qayıtmaq istəyirdi. O, dövri mətbuat səhifələrindən, qohum və dostların göndərdiyi məktublardan Zaqafqaziyada baş verən hadisələrdən xəbər tuturdu. Bu ağır sınaq günlərində Bakıda xalqın inqilabi-siyasi və mədəni hadisələrə münasibəti onu daha çox düşündürürdü. O öz həmvətənlərinə kömək əlini uzatmaq arzusunda idi.

(davamı növbəti saylarımızda)

Respublika.- 2020.- 1 mart.- S.3.