NƏRİMAN NƏRİMANOV - 150

Nəriman Nərimanovun bədii yaradıcılığı ilə ictimai və siyasi fəaliyyəti arasında üzvi bağlılıq vardır. Onun ömrünün mühüm hissəsi qəlbən inandığı və həyatının başlıca vəzifəsi sayaraq müqəddəs amala çevirdiyi xalq işi uğrunda ardıcıl mübarizələrdə keçmişdir. Siyasi çarpışmaların daha da gərginləşdirdiyi son dərəcə mürəkkəb şəraitə baxmayaraq, Nəriman Nərimanov milli maraqları daim üstün tutan rəhbər kimi taleyüklü problemlərə münasibətdə xalqımızın mənafeyini imkanlarının ən son həddinədək müdafiə etmişdir...

Nəriman Nərimanovun XX əsr Azərbaycan tarixində əhəmiyyətli iz qoymuş ictimai-siyasi fəaliyyəti məhz ulu öndər Heydər Əliyevin nüfuzu və qətiyyəti sayəsində layiqli qiymətini alaraq bütöv şəkildə doğma xalqa çatdırılmışdır. Nəriman Nərimanovun 100 və 125 illik yubileylərinin təntənə ilə qeyd edilməsinin, Bakıda əzəmətli abidəsinin ucaldılmasının və ev-muzeyinin yaradılmasının, həmçinin ölkəmizin hüdudlarından kənarda xatirəsinin əbədiləşdirilməsinin təşəbbüskarı ümummilli lider Heydər Əliyev olmuşdur.

İlham ƏLİYEV,

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti.

(əvvəli 16, 18, 19, 20, 22, 23, 25, 28, 29 fevral,

1, 3, 5, 7, 8, 11, 12, 13 və 14 mart tarixli saylarımızda)

N.Nərimanov xalqın demokratik tələblərinə şahın etinasız olmasını onun vətən və millət işlərindən kənarda qalmasında görürdü. Atabəy kimi dövlət başçıları, vəzirlər xalqı qara-qorxu altında saxlayır, beləliklə, məclis çağırılmasına mane olurdular. N.Nərimanov belə bir fikri təlqin edirdi ki, əgər zəhmətkeş xalq kütlələri öz gücünə inanarsa, şüurlu siyasi mübarizəyə qalxarsa, şahın taxt-tacını devirər. “Atabəyin ümidi ancaq sərbazlaradır. Politikası ancaq zoradır. Rusiyada topun, tüfəngin zoruna iş görmək olar. İranda isə Rusiyada olan iğtişaşın ondan biri olsa, dövlət davam gətirə bilməz”.

1906-cı il avqust ayının 5-də şahın konstitusiya haqqında dekret verməyə məcbur olması da inqilabi hərəkatın təsiri idi.

N.Nərimanov bu hadisəni zəhmətkeş xalq kütlələrinin şah üsuli-idarəsini devirməsi üçün başlanğıc hesab edirdi. Odur ki, bir tikə çörək xatirinə vətənindən didərgin düşüb, doğma balalarına həsrət qalan və öz doğma yurdunda hüququnu zalımların ixtiyarına verib “yüz min məşəqqətlə dövran” sürən yoxsul kütlələri bu münasibətlə təbrik edir, onlara müraciətlə deyirdi: “... Bu gündən siz deyə bilərsiniz: bizim də vətənimiz var. Bəli, bugünədək sizin vətəniniz yox idi. Məgər vətən o yerə deyirlər ki, ancaq ata-babaların qəbirləri orada ola? Yainki orada təvəllüd tapmış olasan? Məgər vətən o yerdirmi ki, sənin günlük çörəyini verməyib səni öz torpağından qovlaya, səni öz balalarına həsrət qoya? Bir məmləkət ki, sənin vücudunu heç hesab edə, sənin qanını sorub əvəzində bədəninə qüvvət, əqlinə siqəl, ruhuna qida verməyə, həmin məmləkətə vətən demək olurmu? Bir məmləkət ki, yaman günündə səndən kömək istəyə, yaxşı günündə səndən üz çöndərə, belə bir məmləkətə vətən deyə bilərmisən?

Yox, əfəndim! Vətən insanın evidir, necə ki evində hər bir şeyə ixtiyarın var, necə ki evin bədbəxtliyi səni qəm dəryasına mübtəla edir, xoşbəxtliyi şad edir, elə də özün üçün vətən bildiyin məmləkətdə ixtiyarın gərəkdir ola, onun bədbəxtliyi ürəyini gərəkdir dağlaya, xoşbəxtliyi səni şad-xürrəm edə, bu hissiyyat, bu məhəbbət, bu ixtiyar olmasa elə məmləkətə vətən demək olmaz, belə bir evdə sahibəm deməyinizin nə mənası?

Fəqət bu gündən İran namı ilə məşhur ata-babanızın müqəddəs yerlərinə sahib olub vətən deyə bilərsiniz. Bu gündən vətənin işlərinə qarışıb onu düşmənlərin əlindən xilas edə bilərsiniz...”.

N.Nərimanovun publisist əsərlərinin başlıca motivlərindən biri də xalqlar dostluğu və beynəlmiləlçilik ideyasıdır. Məlumdur ki, 1905-ci il inqilabı dövründə çarizm Rusiyada və onun ucqar ölkələrində milli ayrı-seçkilik siyasəti yeridir, xalqlar arasında fitnə-fəsad törətməklə inqilabi hərəkatın qarşısını almağa çalışırdı. Belə ağır bir şəraitdə Azərbaycanda şovinizm, panislamizm və pantürkizm ideyalarını təbliğ edən millətçi burjua-mülkədar ziyalıların əksinə olaraq, mütərəqqi ictimai xadimlər və yazıçılar çarizmin, burjua millətçilərinin riyakar siyasətini qəzəb və nifrətlə damğalayır, xalqlar arasında etimad, dostluq əlaqələrinin möhkəmlənməsinə ciddi səy göstərirdilər. Leninin “xalqlar həbsxanası” adlandırdığı çar Rusiyasında milli zülmü aradan qaldırmaq üçün bütün zəhmətkeş kütlələrin həmrəyliyi mühüm şərt idi. N.Nərimanov ictimai-siyasi azadlıq uğrunda mübarizə meydanına atılan hər bir xalqın öz daxili qüvvələrini birləşdirməsini ilkin şərt hesab edirdi. O yazırdı: “Ürəyi bir, sözü bir, fikri bir, əqidəsi bir, dərdi bir olan camaatla zarafat etmək olmaz... camaatın birliyi millət, vətən üçün böyük bir xoşbəxtlikdir”.

Bu, əksinqilabçıların, millətçi-irtica ünsürlərin təbliğ etdikləri “din birliyi”, “bütün müsəlman millətlərinin” birliyi deyil, qeyrətli, vətənpərvər, sadə adamların həqiqi birliyi, ittifaqı demək idi. O çalışırdı ki, adamları bir-birindən din, dil və millət fərqi deyil, ictimai vəziyyətin ayırdığını xalqa başa salsın. Çar Rusiyasında yaşayan bütün millətlərin əsarət altında yaşadıqlarını onlara anlatsın: “Çarizm rus olmayan qeyri xalqlar — fin, polyak, belorus, türk (Azərbaycan - T.Ə.), tatar, ləzgi, çərkəz, gürcü, erməni və başqaları arasında ruslaşdırma siyasəti yeridir, öz zülmü və “rəhmsiz qanunları” ilə onları cana gətirirdi. Bu sitəmlər sahibi əql və huş olan mərifətli, qeyrətli camaatı ayıltdı, ayıldıb da güclərini birləşdirdi və bu surətlə hürriyyət yoluna ayaq qoydurdu. Bunu yəqin etdilər ki, dövlət öz xoşu ilə ixtiyar verməyəcəkdir”.

N.Nərimanov “Müsəlman-erməni kasıb fəqirlərinə bir neçə söz” adlı məqaləsində Zaqafqaziyada milli ixtilaf törədən fitnəkarların riyakar siyasətini ifşa edirdi. O, burada “vicdansız bir sinif” adlandırdığı provakatorların cilddən-cildə girib fitnə-fəsad yolu ilə xalqları bir-birinə düşmən etmək cəhdini açıb göstərir. Zəhmətkeşləri ayıq olmağa çağırırdı. N.Nərimanov hürriyyətpərəstlərin gözəl məqsəd və əqidə yolunda canlarından keçdikləri bir zamanda “şeytanın” düşmənin fitnəsinə uyub ağılsız hərəkətlərə yol verməyi böyük fəlakət hesab edir, xalqları həqiqi yola, yekdilliyə çağırırdı. O, böyük humanist, həqiqi beynəlmiləlçi publisist kimi hər iki xalqın faciəsinin əsl mahiyyətini açır, zəhmətkeş kütlələri yüz illər, min illər insan hüququnu tapdalayan istismarçıların fitnəkar siyasətinə qarşı mübarizəyə səfərbər etməyə çalışırdı: “...Bu vaxtadək düşünməyibsinizmi ki, dövlətli “mütəşəxxis” adamlar siz fəqirlərə, siz kasıb adamlara nə nəzər ilə baxırlar? Keçən davalardan sonra yetim qalanların, sahibsiz arvadların hallarına bir diqqət ediniz, onların əhvallarını sorunuz; görünüz erməni-müsəlman davasından sonra necə qara günlər çəkirlər...

Ey erməni-müsəlman kasıb fəqirləri! Bunların hallarına baxıb da ibrət ediniz. Sizin də arvadlarınız, uşaqlarınız üçün böylə qara günlər olacaqdır. Əqlinizi uduzub bir para “adamların” hiyləsinə aldanmayınız. “Ümid verən çox olar, çörək verən az” sözlərini unutmayınız: hümməti, həmiyyəti, qeyrəti nə yerdə, nə məqamda göstərməyi düşününüz...

Sizin “böyükləri”nizdən sizə əlac yoxdur! Özünüz öz dərdinizə dərman arayınız, qoyun olub ixtiyarınızı qurdlara tapşırmayınız!..

N.Nərimanov hər iki xalqın zəhmətkeşlərinə başa salırdı ki, dövlətlilərə, provakatorlara, çar polisinə etibar etməyin, birləşin, azadlıq və istiqlaliyyət uğrunda mübarizədə bir-birinizə arxalanın. O yazırdı ki, bunun üçün öz aranızdan dərdinizi bilən sizin kimi yoxsul, fəqir adamlardan böyüklər seçilməlidir. “Hər iki millətin işlərini belə böyüklərə etibar etmək olar. Əgər belə olarsa, o vəqt yüz illər ilə bir-biri ilə mehriban dolanan iki millət öz səhvlərini başa düşüb, genə bir yerdə əkib, bir yerdə biçəcəkdir... O vəqt iki millətin ancaq bir ümumi dərdi olmağı anlaşılıb, hər iki tərəf də bir ümumi dərdin dəf və rəf olmasına cəhd və qeyrət edərlər”.

Çar hökuməti ucqar ölkələrdə olduğu kimi, Rusiyada da zülmü, “insafsız, rəhmsiz qanunları” ilə hamının səbir kasasını daşdırmışdı.

“Bu yaşayış yaşayışmı” adlı məqaləsində isə N.Nərimanov ölkədə irticanın güclənməsindən, çar istibdadının azğınlaşmasından danışır. O yazır ki, ümidini kəndlilərə və Preobrajenski polkuna bağlayan çar hökuməti ümumxalq tətillərindən sonra “başını itirmiş”, provakatorluq yolunu tutub zülmünü daha da artırmışdır. Çar hökuməti millətlər arasında ixtilaf salır, günahsız adamları həbs edir, beləliklə, xalqların başını qatmağa çalışır. Lakin hamı bir adam kimi birləşib hürriyyət uğrunda mübarizə meydanına girmək əzmindədir. Belə bir həlledici dövrdə N.Nərimanov zəhmətkeş kütlələrin birgə səylə yekdil olub “hürriyyət və müsavat yolu”nda ölüm-dirim mübarizəsinə girişmədən vətənin yüz illərlə bəslədiyi məqsədinə çatmasının mümkün olmadığını söyləyirdi. Odur ki, qətiyyətlə deyirdi: “Ya hürr yaşamalı, ya hürriyyət yolunda getməli!.. Yoxsa bu yaşayış yaşayış deyildir”.

İNQİLABÇI HƏKİM

(1908-1909-cu İLLƏR)

1. N.Nərimanovun pulsuz müalicəxana açmaq cəhdi. Gizli mərkəzin tapşırığı. İran inqilabına qardaşlıq köməyi. Serqo Orconikidzenin Rəştə səfəri. İnqilabçı həkimin həbs edilməsi. Nəriman Nərimanov 1908-ci ildə Novorossiysk imperator universitetinin tibb fakültəsini bitirib Bakıya qayıdır (dövri mətbuat N.Nərimanovun ali təhsili başa vuracağını oxuculara əvvəlcədən xəbər verir, onu təcrübəli pedaqoq və publisist kimi səciyyələndirirdi). Gənc həkimi vətənə yola salan tələbə dostları hörmət əlaməti olaraq ona bahalı və zəngin cərrahlıq alətlərindən ibarət komplekt bağışlayırlar.

“Tərəqqi” və “Kaspi” qəzetləri öz oxucularını Odessadan alınan bir teleqramın məzmunu ilə tanış edir: Məlum olur ki, Novorossiysk imperator universitetində təhsil alan azərbaycanlı tələbələr tibb fakültəsini bitirib Bakıya yola düşən N.Nərimanovun şərəfinə 1908-ci il noyabr ayının 14-də ziyafət düzəltmişlər. Qəzet teleqrama verilən redaksiya şərhində yazırdı: “N.Nərimanovu Bakıda tanımayan yoxdur. O, ali təhsil almaq niyyəti ilə müəllimliyi buraxıb Odessaya getmiş, orada Novorossiysk imperator universitetinin tibb fakültəsini bitirmişdir. İndi isə Bakı şəhərinə qayıtmışdır”.

N.Nərimanov Bakıda olduğu ilk günlər şəhər duması nəzdində olan Bakı məktəbləri komissiyasının sədrliyi vəzifəsinə namizədliyini irəli sürürlər.

İş yeri hələ müəyyən olmasa da, N.Nərimanov ictimai fəaliyyətindən qalmır. O, “Nicat” xeyriyyə cəmiyyətində təbabətə dair mühazirələr oxuyur, zəhmətkeş kütlələrlə daha sıx əlaqə yaratmağa çalışır.

1908-ci il noyabr ayının axırlarında Həsən bəy Zərdabinin vəfatının ildönümü münasibətilə Bakıda, Aleksandr adına rus-tatar qadın məktəbində keçirilən yığıncaqda N.Nərimanov “Həsən bəy Zərdabi və teatr binası” mövzusunda məruzə etmişdir. Nəcəf bəy Vəzirov da bu yığıncaqda olmuşdur.

N.Nərimanov H.Zərdabini müsəlman dram truppasının ilk təşkilatçısı və müəllimi kimi səciyyələndirir, milli teatrın çətin şəraitdə yaranmasını xatırladaraq deyirdi: “Əvvəllər tamaşa günü camaatı güc-bəla ilə toplayırdıq, küçə-küçə gəzib bilet satırdıq, güc-bəla ilə 200 manatdan bir az artıq pul yığırdıq. İndi isə “Nicat” truppası oynayanda yer olmayacağından 200-dən çox adam geri qayıdır. Teatr haqqında Həsən bəy qayğısının bəhrələri budur”. “N.Nərimanov dövlət xərcinə pulsuz müalicəxana açmaq niyyətilə Bakı şəhər duması idarəsinə müraciət edir. Lakin şəhər duması öz təqaüdçüsünün təklifini soyuq qarşılayır, hətta onu vaxtında işlə təmin etmir. Bir aydan sonra gənc həkim gözlənilmədən Tiflisə gedir. Rizvan Nərimanova görə, qardaşı Tiflisə 1909-cu ilin yanvarında yerli müsəlmanların xahişinə əsasən təcrübəyə gəlmişdi. Onlar N.Nərimanovun “altıncı sahəyə həkim təyin olunması haqqında Tiflis şəhər idarəsinə kollektiv xahişnamə də vermişdilər”. Bəzi tədqiqatçılar güman edirlər ki, onun Bakıdan getməsinə səbəb özünə iş tapa bilməməsi və ya mürtəce fikirli ziyalıların, çar məmurlarının sərt münasibəti olmuşdur. Halbuki N.Nərimanov şəhər xəstəxana və poliklinikalarından birində asanlıqla iş tapa bilərdi. Onun mübarizə meydanından geri çəkildiyini də düşünmək olmazdı. Arxiv sənədlərinin “xəsis pıçıltıları” əsl həqiqəti, ötən günlərin sinini açır...

Gürcüstanın inqilab muzeyində saxlanan bir sənəddə deyilir: “Son zamanlar, aprel ayından başlayaraq; mətbəədə tatar (Azərbaycan - T.Ə.) şrifti tapılır, artıq tatar dilində dörd vərəqə nəşr edilmişdir. Bunların səbəbkarı fevralda Bakıdan gələn tatar ziyalısıdır. O, burada tatar dilində gizli ədəbiyyat tərcümə etməklə məşğuldur, həmçinin Tiflisdə və onun ətraf yerlərində yaşayan tatar əhalisi arasında təbliğat aparır, böyük müvəffəqiyyət qazanmışdır”.

Məxfi sənəddə adı çəkilməyən hünərvər inqilabçı kim olmuşdur? Ötən günlərin dumanında gorümnəz olan bu mərd insanın taleyi tədqiqatçının xəyalını istər-istəməz uzaqlara çəkib aparır.

İllərlə qatı açılmayan arxiv sənədlərini vərəqlədikcə, göz önündə keçmişdə baş verən hadisələr canlanır. Budur, axtarılan tapılmışdır. Bu tarixi həqiqətin “elçisi” sanki Prometeyin insanlara gətirdiyi od parçasıdır. Elə bir od parçası ki, ürəklərə nur çiləmiş, gözləri açmış, beyinlərdən ətalət dumanını qovmuş, beləliklə, hamını zülmətlər səltənətini tar-mar etməyə, azad və məsud həyat uğrunda mübarizəyə qaldırmışdır.

N.Nərimanovun hələ bütövlükdə öyrənilməmiş inqilabi fəaliyyəti haqqında arxiv sənədlərinin “xəsis pıçıltıları”nı oxuculara çatdırmaq bu baxımdan maraqlı deyilmi?!

Məlumdur ki, 1905-ci il burjua-demokratik inqilabı bütün Şərq ölkələrində — İranda, Türkiyədə, Çində demokratik hərəkatın güclənməsinə təkan vermişdi.

İranın əyalət və şəhərlərini bürüyən demokratik hərəkatın qorxusundan şah məclis çağırıb azadlıq haqqında manifest verməyə məcbur olmuşdu. 1906-cı ildə Tehranda çağırılan məclisi-müəssisan İranda inqilabi qüvvələrin artmasına geniş imkan yaratmışdı. Lakin beynəlxalq imperializm İran inqilabına hücuma keçdi. 1907-ci ilin avqustunda mütləqiyyət Rusiyası və “demokratik” İngiltərə İranı iki nüfuz dairəsinə böldü: Cənubi Azərbaycana və Gilana çar kazakları, İranın cənub əyalətlərinə isə işğalçı ingilis qoşunları hücum çəkdilər. Belə siyasi-ictimai şəraitdə yerli feodallar məclisi-müəssisanı dağıtmaq, yeni konstitusiyanı rədd etmək yolu ilə köhnə qayda-qanunu bərqərar etdilər. İrtica qüvvələrinin Tehrandakı əksinqilabi çevrilişi İranda gərgin vəziyyət yaratdı. Cənubi Azərbaycan, bir qədər sonra isə Gilan inqilabi mübarizənin mərkəzinə çevrildi. Bu zaman V.İ.Leninin rəhbərlik etdiyi Zaqafqaziya bolşevikləri İrana silah, hərbi ləvazimat, inqilabi ədəbiyyat, mətbəə avadanlığı, pul və döyüşçü dəstələri göndərirdilər.

İran inqilabına maddi və mənəvi köməyin təşkilatçısı N.Nərimanov idi. Məşrutə hərəkatının qızğın dövründə N.Nərimanov yalnız dövri mətbuatda çıxan publisist məqalələri ilə deyil, İrana göndərdiyi “Qafqaz mücahidləri”nin köməyilə də hadisələrin gedişinə istiqamət verir, milli azadlıq hərəkatının qələbəsinə çalışırdı.

İranda mütəşəkkil partiyanın — sosial-demokrat mücahidlər partiyasının yaradılması N.Nərimanovun adı ilə bağlı idi. 0,1905-ci ilin əvvəllərində, RSDFP-nin Bakı komitəsinin və “Hümmət” bolşevik qrupunun köməyilə mücahidlər partiyasının təməlini qoymuş və həmin gündən də İran inqilabçılarının başçılarından biri kimi əməli fəaliyyətə başlamışdır. N.Nərimanov İran xalqlarının sinfi, dini və məişət xüsusiyyətlərini nəzərə almadan qələbə qazanmağın qeyri-mümkün olduğunu söyləyirdi. O, dini hissiyyata son dərəcə ehtiyatla yanaşmağı məsləhət görürdü: “Müsəlmanların həyatında bu məsələ (yəni din - T.Ə.) o dərəcə ciddi və ehtiyatlı məsələdir ki, mən 1906-cı ildə proqramda (RSDFP-nin proqramında - T.Ə.) kilsənin dövlətdən və məktəbin kilsədən ayrılması haqqında maddəni pozmalı oldum.

Bu o vaxt idi ki, İran sosial-demokrat partiyasının rəhbəri olduğum zaman İrana təbliğatçılarla partiyamızın proqramını göndərirdim.

Tamamilə şüurlu, hazırlıqlı təbliğatçıların birinci dəstəsi (onlar sonradan İranda qəhrəmanlıqla həlak olmuşdular) oraya yola düşən günü məndən xahiş edir, yalvarırdılar ki, proqramı həmin maddəsiz intişar etdirməyə, yaymağa onlara icazə verim. Mən proqramdan həmin maddəni pozdum, bəlkə də bununla cinayət etdim, lakin əvəzində biz dünyanın ən səfeh cəlladlarından biri olan Məmmədəli şahın taxt-tacını yerlə-yeksan etdik”.

N.Nərimanovun təşəbbüsü, bilavasitə köməyilə Bakı, Tiflis, Culfa və digər şəhərlərdə İran inqilabına gizli yardım komitələri yaranmışdı.

Moskva quberniyasında, Serpuxovo və Tula şəhərlərində müəyyən adamların köməyi ilə satın alınan silah, patron və s. təkcə Culfa yolu ilə deyil, Həştərxan dəniz yolu vasitəsilə də İrana göndərilirdi. Bütün bu əməliyyata Tiflisdən rəhbərlik edilirdi.

1908-ci ilin axırlarında N.Nərimanov Odessadan qayıtdığı zaman xüsusi partiya tapşırığı ilə Tiflisə göndərilir. Elə bu vaxtlar 22 yaşlı peşəkar inqilabçı Serqo Orconikidze sürgün olunduğu Rusiyanın ucqar Yenisey quberniyasının Potosquy kəndindən qaçıb Bakıya gəlmişdi. M.Əzizbəyov və N.Nərimanov mətin inqilabçının təhlükəsizliyini təmin etmək üçün onu bir müddət Rusiya ərazisindən uzaqlaşdırmağı qərara aldılar. Gizli mərkəz S.Orconikidzeni mübariz dəstənin başçısı kimi xüsusi tapşırıqla İrana göndərdi. O, 1908-ci il noyabrın ortalarında “Qafqaz və Merkuri” cəmiyyətinin gəmisi ilə Bakıdan Ənzəliyə yola düşdü. Onu Gilan əyalətinin mərkəzi Rəştdə böyük inqilabi işlər gözləyirdi. S.Orconikidze İrana hazırlaşarkən N.Nərimanov ona İranın ictimai-siyasi həyatı, müasir vəziyyəti, yerli əhalinin adət və ənənəsi barədə ətraflı söhbət etmiş, eyni zamanda yerinə yetirəcəyi partiya tapşırığını vermişdir.

S.Orconikidze İranda inqilab düşmənlərinə qarşı iki il qəhrəmanlıqla vuruşdu. O, Rəştdə rus, Azərbaycan, gürcü və kürd xalqları nümayəndələrindən ibarət beynəlmiləl tərkibli “Qafqaz mücahidləri”nin silahlı inqilabi dəstəsinə başçılıq edirdi. Səttarxan qoşununa daxil olan bu dəstə heyrətamiz hünərlə döyüşürdü. Heç bir əzab-əziyyət və çətinlik “Qafqaz mücahidləri”ni inqilabi mübarizə yolundan döndərə bilmirdi. Onlar öz həyatları bahasına tarixdə yeni səhifələr açırdılar. S.Orconikidzenin “İranda inqilabi mübarizə tarixindən” adlı gündəliyində “Qafqaz mücahidləri”nin İran mürtəce qüvvələrinə və çar kazak qoşunlarına qarşı mübarizəsinin parlaq epizodları öz əksini tapmışdır (ədəbiyyatşünas-alim A.Abramişvili S.K.Orconikidzenin tərcümeyi-halının digər tədqiqatçılarından fərqli olaraq, onun ilk inqilabi fəaliyyəti dövründə bir sıra gizli ləqəblə mətbuatda publisist yazılar çap etdirdiyini aşkara çıxarmış, beləliklə, müəyyən etmişdir ki, Serqo Orconikidze “1908-ci ilin noyabrından 1910-cu ilin noyabrınadək İranda böyük partiya işi aparmış, silahlı inqilabi dəstəyə rəhbərlik etmiş və eyni zamanda bir çox gürcü qəzet və jurnallarının xüsusi müxbiri” kimi müntəzəm olaraq məqalələr göndərmişdir. Onun publisist yazılarında İranın ictimai-siyasi, iqtisadi və mədəni həyatı, demokratik dəyişiklik və milli istiqlaliyyət uğrunda inadlı mübarizə, “Qafqaz mücahidləri”nin qəhrəmanlıq hünəri, çarizmin müstəmləkəçilik siyasəti, İran mürtəce qüvvələrinin mütləqiyyətlə dilbirliyi və s. təsvir olunmuşdur. Həmin məqalələr 1908-ci ilin noyabrından 1909-cu il iyulun 5-dək İranda baş verən inqilabi hadisələri əhatə edir).

Bu gündəlik S.Orconikidzenin İran inqilabına bağlılığını sübut etməklə bərabər, həm də N.Nərimanovun rəhbərliyi altında İran mücahidlər partiyasının fəaliyyəti haqqında müəyyən təsəvvür yaradır. Məlumdur ki, İran mücahidlər partiyasının Mərkəzi Komitəsi Zaqafqaziyada, onun şöbələri isə İranda fəaliyyət göstərirdi. S.Orconikidze bu partiyanın böyük nüfuz və təsirini öz gündəliyində belə izah edirdi: “...Əslində burada böyük “İctimaiyyun-amiyyun” təşkilatının mövcud olması yaxşıdır... O, gizli fəaliyyət göstərir. Kimin bu komitənin üzvü və rəhbəri olduğunu heç kəs bilmir. Komitə haqqında şayiələr yerli hökumətdə və iri qolçomaqlarda dəhşət əmələ gətirir və onları lərzəyə salır. Bu komitə hökumətə hər cür təkliflər verir, hökumət də yerinə yetrilməsi mümkün olan təklifləri yerinə yetirməyə hazırdır. Belə bir şöhrəti sosial-demokrat partiyası burada inqilab zamanı, hər şey sosial-demokrat adı altında baş verdiyi zaman qazanmışdır”.

S.Orconikidzenin 1908-1910-cu illərdə Rəştdən Zaqafqaziyaya, gürcü dövri mətbuatına müntəzəm məqalələr göndərməsi onun Tiflislə sıx əlaqə saxladığını sübut edir (tarixçi-alim M.V.Ağacanov Tiflis bolşevik “Hümmət” qrupunun yaranması və fəaliyyəti haqqında əldə etdiyi yeni materiallara əsasən yazır ki, “...İranda inqilabi hərəkat başlananda İran inqilabçılarına kömək etmək üçün Tiflisdə komitə təşkil olunmuşdu. Həmin vaxt İranda olan S.K.Orconikidzenin xahişi ilə həmin bu komitəyə N.Nərimanov başçılıq edirdi). Əlbəttə, bunu nəzərə alsaq, cəsarətlə demək olar ki, S.Orconikidzenin İran məşrutə hərəkatının görkəmli xadimi N.Nərimanovla gizli yazışmaları olmuşdur. Ehtimal ki, Səttarxan və Bağırxanın inqilabi qoşunlarına könüllü dəstələr, silah və partlayıcı maddələr göndərən N.Nərimanov gizli mərkəzin xüsusi tapşırığı ilə Rəştə getmiş olan “Gürcü Serqo”nu partiya təlimatı, proqram və s. tapşırıqlarla da təmin etmişdir.

(davamı növbəti saylarımızda)

Respublika.- 2020.- 15 mart.- S.5.