Müstəqillik asan olmayıb, yaxud bu günün reallıqları

1920-ci ildə AXC-yə son qoyulsa da, xalqın canında, qanında bir azadlıq ruhu yaşadı. Saysız-hesabsız azadlıq mücahidləri güllələndi, qətlə yetirildi, sürgün həyatı keçirdi, Sibirlərdə çürüdü, repressiyaya məruz qaldı, zindanlarda ömrünü sona yetirdi, mühacirət ömrü yaşadı və o yerlərdə dünyasını dəyişdi... Ancaq bu xalqı müstəqillik arzusu heç zaman tərk etmədi. 1937-38-ci illərdə ziyalıların kütləvi məhvi də bu xalqı öz əqidəsindən döndərə bilmədi. 1948-ci ildə, bəzən də 1949-cu il göstərilir. Azərbaycanın müstəqilliyi ideyası ilə yaranmış “İldırım” təşkilatının səkkiz nəfər üzvü Sibirə göndərilmişdi. Tale elə qismət etdi ki, mən onlardan üçünü görməli oldum: İsmixan Rəhimov, Azər Ələsgərov və Gülhüseyn Hüseynoğlu. İ.Rəhimovla bir neçə il Azərbaycan Dövlət Xarici Dillər İnstitutunda birlikdə işləməli oldum.

Azərbaycanın müstəqilliyə gedən yoluna nəzər salanda, adama elə gəlir ki, vaxtıyla M.Ə.Rəsulzadənin Stalinə dediyi kəlam onlar üçün bir amal devizinə çevrilmişdi. Stalin Məmməd Əmindən soruşanda ki, 23 ay müddətində hakimiyyət dövründə nə etdiniz? M.Ə.Rəsulzadə çox yığcam, klassik bir cavab verir: “Azadlığın nə olduğunu xalqa dadızdırdıq”. Bəli, xalq bu “azadlığın dadını” bilirdi.

Gənc Bəxtiyar Vahabzadənin “Gülüstan” (1960) poeması gözlənilməz bir partlayış oldu. Poemanın dərc olunduğu “Şəki fəhləsi” qəzetinin redaktoru bunun əks-sədasını gözlərinin altına almışdı. B.Vahabzadəyə təzyiqlər başlayır. Şairin sonralar özünün etiraf etdiyi kimi onu MTN-də bir nəfərin müdafiə etdiyini duyurdu. Ancaq kim olduğunu bilmirdi. Sonralar bu adamın Heydər Əliyev olduğundan xəbər tutur.

1970-ci ildən Azərbaycan Xarici Dillər İnstitutuna daxil oldum. Birinci kursda oxuyanda B.Vahabzadənin “Gülüstan” poeması tələbə yataqxanasında əl-əl gəzirdi. Tələbələr bu poemanın üzünü köçürə-köçürə bir-birlərinə ötürürdülər. Yaxşı yadımdadır, 1970-ci il dekabrın 16-da gecə həmin poemanın üzünü mən köçürdüm.

Qoy qalxsın ayağa ruhu Tomrisin

Qılınclar qəzəbdən coşub parlasın

Azadlıq yolunda qılınc qaldıran

İgid ataların goru çatlasın.

Taxta dirəkləri torpağa deyil

Qoydular Füzuli divanı üstdə

Yarıya bölündü tam 150 il

Gəraylı, bayatı, muğam, şikəstə.

Həmişə tufan, şimşək kimi, qasırğalı dəniz kimi təlatümlü olan Xəlil Rza isə yazırdı:

Azadlığı istəmirəm zərrə-zərrə, qıram-qıram

Qolumdakı zəncirləri qıram gərək, qıram-qıram

Azadlığı istəmirəm, bir həb kimi, dərman kimi

Azadlığı istəyirəm səma kimi, günəş kimi, cahan kimi.

Xəstə Məmməd Arazın canından bir vulkan püskürüb hayqırdı:

Ayağa dur qoca vulkan səninləyəm.

Ayağa dur Azərbaycan səninləyəm

Səndən ötrü biz hamımız ölə billik

Səndən ötrü biz hər şeyi bölə billik

Bu, Bəxtiyar harayıdır,

Bu, Şəhriyar harayıdır...

Ayağa dur, Azərbaycan, səninləyəm.

Nə yatmısan qoca vulkan səninləyəm.

Müstəqilliyə gedən yol müdhiş 20 Yanvar faciəsindən keçdi. Bu da Azərbaycan üçün ağır sınaq oldu. Azadlığa gedən yolun ən güclü sipərlərindən idi. Xalq nə qədər şəhid verdi. Hələ yaralanıb əlil olanlar... Yenə Bəxtiyar Vahabzadəyə üz tuturam - “Şəhidlər” poemasına.

Bir qəfil gülləyə qurban gedirkən,

Gözünü sabaha dikdi şəhidlər

Üçrəngli bayrağı al qanlarıyla

Vətən göylərinə çəkdi şəhidlər...

Millət millət olur xeyri-şərilə

İnsan-insan olur əməllərilə

Torpağın bağrına cəsədlərilə

Azadlıq toxumu səpdi şəhidlər.

Bəli, azadlıq toxumu səpilmişdi, o sürətlə göyərməyə başladı.

1991-ci ilin oktyabr ayının 18-də Azərbaycan özünün müstəqilliyini elan etdi. Yeni hücumlar başladı. Azərbaycanın müstəqil olması çox tərəfləri narahat edirdi. 1992-ci il fevralın 26-da əsrin faciəsi törədildi - Xocalı faciəsi. Nə qocaya baxıldı, nə qadına, nə uşağa. Nə qədər insan qırıldı, yaralandı, əsir götürüldü... Məqsəd bir idi... Azərbaycan müstəqil olmamalı...

Bununla da sakitləşmə olmadı. Gənc müstəqil respublikanı parçalamaq üçün ölkə daxilində vətəndaş müharibəsi törədildi - Azərbaycan parçalanma təhlükəsi qarşısında qaldı. Rəhmətlik Mir Cəlal demişkən: “Yolumuz hayanadır?” Cənub bir tərəfə çəkirdi, şimal bir tərəfə, Mərkəzdə isə çox dəhşətli qarşıdurma baş verdi. Ermənilər fürsətdən istifadə edərək, bir sıra ərazilərimizi işğal etdilər. Keçmiş İrəvan xanlığının ərazisindən yaşı bilinməyən tarixdən bu yerlərdə yaşamış azərbaycanlılar 1988-91-ci illərdə məcburi surətdə öz yerlərini tərk etmişdilər - 200 mindən artıq əhali. İndi isə Dağlıq Qarabağdan, işğal olunmuş Kəlbəcərdən, Şuşadan, Laçından azərbaycanlıların kütləvi şəkildə qovulması vəziyyəti daha da ağırlaşdırırdı. Cəbhədən də ard-ara vermədən şəhidlər gətirilirdi.

Yeri gəlmişkən onu da xüsusi vurğulamaq istərdim ki, Qarabağ hadisələri başlayanda həsrət dolu kövrəkliklə xatırladığınız İrəvan yaxınlığındakı Zəngibasar mahalının Yuxarı Necili kəndinin sakini, hacı Sabir Mehdiyev evini dəyişib Bakıya gələrkən yolda ermənilər tərəfindən qətlə yetirildi. Azərbaycan Dillər Universitetindəki tələbəmiz şair, yazıçı, tərcüməçi Ülvi Bünyadzadə 20 Yanvar hadisələrində şəhid oldu. Xocalı faciəsi zamanı Yuxarı Necilidə şagirdim olmuş Sara ermənilərin atdığı qumbara nəticəsində qızı Natavanla külə döndü. Toğana yaxınlığındakı döyüşlərdə Gəncə cəsuru kimi tanınan Yuxarı Necili kəndinin yetirməsi Bəxtiyar Əliyev şəhid oldu. 1991-94-cü il Qarabağ döyüşlərində Yuxarı Necili kəndindən olan dörd igid oğlan qəhrəmanlıqlar göstərərək şəhid oldular. Onların dördü də Şəhidlər Xiyabanında uyuyur-Hüseynov Əli, Kərimov Mirəziz, Quliyev Nemət, Qəmbərov Arif.

Bəli, respublika həddindən artıq ağır vəziyyətdə idi. Belə bir dövrdə sanki ulu Tanrı Heydər Əliyevi Azərbaycan üçün bir xilaskar kimi qoruyub saxlamışdı. Xalqın arzusu, ziyalıların dəvətilə Heydər Əliyev Bakıya gəldi, nə qədər çətinliklə də olsa, ölkənin daxilində sabitlik yaratmağa nail oldu, atəşkəslə bağlı razılaşma əldə etdi, əsrin müqaviləsini həyata keçirdi (1994), qiyamların qarşısını aldı, xarici siyasəti gücləndirdi, iqtisadiyyatı yüksək dərəcədə inkişaf etdirə bildi. Əlbəttə, müharibə şəraiti, torpaqlarının 20 faizinin işğal olunduğu, bir milyondan artıq qaçqınlı bir ölkədə normal şəraitin yaradılması həddindən artıq çətin idi. Bunun üçün Heydər Əliyev kimi yüksək səviyyəli təşkilatçı rəhbər və peşəkar, dahi siyasətçi lazım idi.

Erməni hərbi qoşunları silahlı qüvvələri tərəfindən Azərbaycanın Dağlıq Qarabağla yanaşı, Kəlbəcər, Laçın, Qubadlı, Füzuli, Cəbrayıl, Ağdam və Zəngilan rayonları işğal olundu. BMT-nin Təhlükəsizlik Şurası işğal olunmuş ərazilərin azad olunması üçün dörd qətnamə qəbul etdi. Ancaq Ermənistan tərəfi bu qətnamələrin heç birini yerinə yetirmədi. ATƏT-in Minsk qrupu, dünyanın üzdə olan dövlətlərinin - ABŞ, Rusiya və Fransanın həmsədrliyi ilə münaqişənin yoluna qoyulması üçün nə qədər görüşlər keçirildi, həmsədr dövlətlərin nə qədər nümayəndələri dəyişdi, təzələndi, heç bir nəticə hasil olmadı. Bu sədrlərin oynadığı ikili oyunların həqiqəti əks etdirməməsi, BMT-nin gücsüzlüyü, yəni heç bir qəti hərəkət edə bilməməsi, verdiyi qətnamələrin kağız üzərində qalması, bir çox Avropa dövlətlərinin Ermənistanı - işğalçı dövləti dəstəkləməsi onun rəhbərlərinin daha da sözün əsl mənasında azğınlaşmasına gətirib çıxardı. Heydər Əliyevdən sonra onun layiqli varisi, davamçısı Prezident İlham Əliyev də nə qədər görüşlər keçirsə də Ermənistan rəhbərliyi öz düşündüyü kimi hərəkət etdi. Hətta azğınlaşma o yerə çatdı ki, Ermənistan rəhbərliyi “Qarabağ Ermənistandır, nöqtə” qıcıqlandırıcı şüarına qədər gəlib çıxa bildi. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti isə 2019-cu il oktyabr ayının 3-də Soçidə keçirilən Valday forumunda “Qarabağ Azərbaycandır, nida” deyərək daha sərt cavab verdi.

Haşiyə: 2019-cu il dekabr ayının 12-də ümummilli lider Heydər Əliyevin anım günü münasibətilə ADU-nun Qafqazşünaslıq kafedrası müdiri kimi mənim təşəbbüsümlə, erməni dili müəllimləri Hüseyn Əsgərov və Aydın Eyvazovun zəhmətilə tələbələr tədbir hazırlamışdılar. Mövzular belə idi: “Heydər Əliyevin həyatı”, “Heydər Əliyev və Ermənistandan azərbaycanlıların deportasiyası”, “İlham Əliyev Heydər Əliyevin layiqli davamçısıdır”, “İlham Əliyevin Soçi görüşü, Valday çıxışı”, “İlham Əliyevin Aşqabad görüşündəki çıxışı”. Tələbələr çıxışın məzmununu əvvəlcə Azərbaycan dilində, sonra ermənicə heç bir qeydə baxmadan söyləyirdilər. Tədbirin sonu hamılıqla müəllim-tələbəli “Qarabağ bizimdir, bizim olacaq”, “Qarabağ bizimdir, bizim olacaq” sözlərilə həm Azərbaycan, həm erməni dilində səsləndirilərək yekunlaşdı. Elə tələbələr yetişdirməyə çalışırıq ki, lazım gələndə düşməni öz dilində yerində oturtmağı bacarsın.

Bu gün Prezident İlham Əliyevin ən böyük üstünlüklərindən biri öz fikirlərini dünyanın ən yüksək tribunalarından rus və ingilis dillərində mükəmməl şəkildə təqdim edə bilməsidir.

On il İrəvandakı erməni qaynaqlarında elmi axtarışlar aparılması Ermənistan Qədim Əlyazmalar İnstitutunda - Matenadaranda, Ermənistan Xalq Yaradıcılığı Evində, Ədəbiyyat və İncəsənət Muzeyində sübut etməyə çalışmışam ki, ermənilərdə bayatı olmamış, onlar uzun əsrlər boyu Azərbaycan bayatılarından istifadə etmişlər. 1991-ci illər professorlar Mirəli Seyidov və Teymur Əhmədovun rəhbərliyi altında dissertasiyanı müdafiə etdim.

Tez-tez ermənilərin bu elmi mərkəzlərində “Böyük Ermənistan” xəritəsinin asıldığına rast gəlirdim, bir-birlərinə görürsən “böyük Ermənistan” xəritəsini quru lovğalıqla göstərir və bu xülya ilə öyünərək yaşayırdılar.

1827-ci ildə İrəvan xanlığı 30 ilə qədər apardığı inadlı mübarizədən sonra süquta uğradı. İrandan, Türkiyədən ermənilər gətirilib İrəvan xanlığı, Qarabağ xanlığı ərazisinə yerləşdirildi.

1918-ci ildə azərbaycanlıların əski mədəniyyət mərkəzlərindən olan İrəvan ermənilərə güzəşt edildi - 9 min kvadrat km. Sonra Zəngibasar, Vedibasar, Çərnibasar, Dərəçiçək mahallarını tutub özlərinə ərazi etdilər. 1929-cu ildə Azərbaycanın rəhbəri Levon Mirzoyan Meğrini ermənilərə verdi.

1948-53-cü illər deportasiya zamanı Qərbi Azərbaycanda nə qədər azərbaycanlıların məskunlaşdığı yerlərdə ermənilər yerləşdirildi.

1988-91-ci illərdə sonuncu azərbaycanlıya qədər Qərbi Azərbaycandan qovuldu.

1991-94-cü illərdə Azərbaycan torpaqlarının 20 faizi erməni silahlı qüvvələri tərəfindən işğal edildi. Son təxminən 200 il müddətində Azərbaycan torpaqlarını itirə-itirə gəldi. Ermənilər sözün əsl mənasında sanki şirəyə batdı. Həvəslənərək yeni torpaqlar iddiasına düşdülər.

30 il danışıqlar getdi. Heç nəticə vermədi. Ermənistanın baş naziri Paşinyanın “Qarabağ Ermənistandır” sözləri Prezident İlham Əliyevin dönə-dönə vurğuladığı kimi, bütün danışıqları alt-üst etdi. Prezident böyük tribunalardan bəyan etdi ki, Ermənistan böyük müharibəyə hazırlaşır. Bütün dünya susdu. Və nəhayət, sentyabr ayının 27-də Ermənistan silahlı qüvvələri atəşkəsi yenidən pozaraq, Azərbaycan ərazilərini atəşə tutduqda, ordumuz düşmənə layiqli cavab verdi. Bəsdir, artıq vaxt çatmışdır. Azərbaycan ordusu işğal olunmuş əraziləri təmizləməyə başladı. Torpaqlarımız işğaldan azad olunduqca, ordumuz hücuma keçdikcə, indiyə kimi susmuş, ikili mövqe tutan dövlətlər, onların başçılarının səsi çıxmağa başladı. O dövlətlər ki, BMT-də Lissabon Sammitində də Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü təsdiqləyiblər.

Nə qədər gülünc, qəribə ifadələr səsləndirirlər: Azərbaycanla Ermənistan arasında gedən müharibədən narahatdırlar. Bəs nə etməli? Azərbaycan torpaqlarının 20 faizi erməni tapdağı, işğal altında qalsa onda bu dövlətlər narahat olmayacaqlar? Rüsvayçılığın da, haqsızlığın da dərəcəsi olar. Müharibə harada gedir? Azərbaycan ərazisində. Təcavüzkar kimdir? Ermənistan Azərbaycandan nə istəyir? Öz torpaqlarını işğaldan azad. Prezident İlham Əliyevin dediyi kimi: “Daha Azərbaycan 30 ildə dözə bilməz. Buna son qoyulmalıdır və son qoyulacaq!”

Vaxtıyla Azərbaycanın Ali Sovetinin iclasında Xalq şairi Qabilin dediyi kimi: “Sülhə qurban kəsərəm, mən də qan istəmirəm”. Ancaq Azərbaycan uzun müddətdən sonra, boş “sülh” danışıqlarının heç bir məntiqli yekunu olmadığını görüb, ordusuna, baş komandanına arxalanaraq, inanaraq işğaldan azad hücumuna başladı. Qabilin yenə dediyi kimi: “Ümid sənədir ancaq, Azərbaycan əsgəri”. 1996-cı ildə ADU-nun bir qrup müəllimi dosentlər Məhəmməd Teymurlu, Həsən Baxşıyev, Rəna Məmmədova, Xalq yazıçısı Sabir Əhmədli və tələbələrlə Murovda, Tərtərdə əsgərlərlə görüşə getmişdik. Təbii ki, imkanımız daxilində sovqatlarla - xeyli poliver, corab, şirniyyat, siqaret... Murovda, Tərtərdə 12 görüş keçirdik. Görüşlər bir-birindən maraqlı olsa da arıq, cəld, çevik bir oğlanın - əsgərin çıxışı həmişə qulağımda cingildəyir: “Biz bura emənini gəbərtməyə gəlmişik”. Bəli, indi əsgərlərimiz torpaqlarımıza göz dikən düşmənləri, sözün əsl mənasında, o cəsur oğlanın dediyi kimi gəbərdirlər və gəbərdəcəklər.

Qeyd olunduğu kimi, Azərbaycan ordusu hücumu genişləndirib, Ermənistan ordusuna zərbələr endirib, torpaqlarını azad etdikcə, öz haqq işini davam etdirdikcə bir çox dövlətlər, ölkələrin prezidentləri sözün əsl mənasında yuxularını qarışdırdılar. Bizcə, ən çox narahat olan isə Fransa prezidenti Emmanuel Makrondur. Onun bu qədər canfəşanlığının səbəbi isə təbii ki, ermənilərdir. Qeyd edim ki, Fransanın Azərbaycanda şirkətləri fəaliyyət göstərir və onlar buradan külli miqdarda vəsait qazanırlar.

Dəfələrlə Fransada olmuşam. Dahi Viktor Hüqo haqqında yazdığım monoqrafiyalar Fransadakı bir sıra universitetlərə, elmi mərkəzlərə, Parisdə və Bözansonda Hüqonun ev muzeylərinə hədiyyə etmişəm. Sonralar bu kitabları Fransa, ABŞ, Almaniya, İngiltərə, Kanada, Hindistan və İsveçdə nəşr etdirdim. 2014-cü ildə məndən Hüqo ilə bağlı təxminən 40 dəqiqə müsahibə götürüldü, ancaq qəzetdə 3-4 cümlə mənim haqqımda yazı getdi. Ermənilər çox ciddi şəkildə mane oldular. Redaksiyaya gedib “Siz ermənilərin əlində oyuncaqsınız, əgər siz bizim Nizami, Füzuli haqqında kitab yazsaydınız, biz sizi gözümüzün üstündə saxlayardıq” - deyib, təxminən 500 səhifəlik Azərbaycan və fransız dillərində monoqrafiyalarımı təkidlə geri alıb qayıtdım. Hətta Frans-Konte regionunun konseyi Feyzo da “L EST republicain” qəzetinin redaksiyasına mesaj göndərdi və mənim haqqımda məqalə dərc edilməsini xahiş etdi. Onu xüsusi vurğulayırdı ki, iyulun 22-də o, bütün dünyanın fransız dilli müəllimlərini qəbul etdim. Onların arasında Azərbaycandan gəlmiş cənab Zeynalov Hüqo haqqında çoxlu kitablar yazmış, onun əsərlərini öz dillərinə tərcümə etmişdir. Cənab Zeynalov haqqında qəzetinizdə məqalə verməyinizi xahiş edirəm. Ancaq heç nə alınmadı. Erməni lobbisi öz bildiyini etdi.

Möhtərəm Prezidentimiz çox haqlı olaraq dedi ki, əgər Makron istəyir qoy Marseli ermənilərə versin, adını da qoysun Dağlıq Qarabağ, yəni bizim torpağımızla özünə dost qazanmasın.

Fransanın Milli Qəhrəmanı Əhmədiyyə Cəbrayılov haqqında çox oxumuş və bu yayda onun ev-muzeyində də olmuşam. Fransanın işğaldan azad edilməsində bu adam nə qədər ölümün astanasından keçib. Təsadüfi deyildir ki, 1966-cı ildə Şarl de Qoll yeganə görüşmək istədiyi adam, keçmiş silahdaşı, sadiq dostu Armed Mişel olmuşdur. Həyatdakı təzada bax! Biz Fransanın azadlığı uğrunda vuruşuruq, Makron isə Azərbaycan torpaqlarının işğal altında qalmasının tərəfdarıdır. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin müxtəlif ölkələrin müxbirlərinə verdiyi müsahibələr və tutarlı, kəskin bəyanatlar, eləcə də ordumuzun qazandığı uğurlar bütün xalqda böyük ruh yüksəkliyi yaratmış, saysız-hesabsız könüllülər döyüşə getməyə hazır olduqlarını bildirmişdilər. Azərbaycan Prezidenti dönə-dönə bəyan etdi ki, artıq heç bir status-kvodan, təmas xəttindən söhbət gedə bilməz. Mən bunun üstündən xətt çəkdim. Döyüş meydanında.

Görünür yeni təxribatlara əl atmaqla, onlar öz qəbirlərinin qazılmasını sürətləndirirlər. Nə atəşkəs, nə yalvarışlar, dövlətlərin başçılarını dəng etmələr onlara kömək etməyəcək. Ulu Tanrının böyüklüyü, köməkliyi, Ali Baş Komandanın rəhbərliyi və qəhrəman Ordumuzun şücaəti ilə Azərbaycan torpaqları işğaldan tezliklə tamamilə azad olacaqdır.

Əsgər ZEYNALOV,

filologiya elmləri doktoru, professor.

Respublika.- 2020.- 17 oktyabr.- S.10.