Ana dilimiz - milli varlığımız

1978-ci il aprel ayının 27-də qəbul edilən Azərbaycan SSR Konstitusiyasına ulu öndər Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə “Azərbaycan SSR-in dövlət dili Azərbaycan dilidir” bəndi daxil edilmişdir.

Hər bir millətin varlığının mühüm amillərindən biri olan ana dili heç vaxt yaddan çıxmayan, unudulmayan qürur mənbəyidir. Tarix boyu başı min cür bəlalar çəkmiş Azərbaycan xalqı zaman-zaman əzilsə, repressiyalara məruz qalsa da öz ana dilini qoruyub saxlaya bildi və tarixin müəyyən dönəmində böyük bir qürur hissi ilə söylədi:

Yaddan çıxmaz ana dilim,

Doğransam da dilim-dilim.

Dilin formalaşmasında mühitin rolu

Azərbaycan dili öz varlığını qorumaq üçün ardıcıl mübarizə aparmış, mənsub olduğu xalqla birlikdə inkişaf edərək çoxsahəli dünyəvi elmin dili səviyyəsinə yüksəlmişdir. Bu işdə bədii söz ustalarının, ədəbiyyatımızın karifeylərinin əvəzsiz xidmətləri vardır. Ədəbi dilin inkişafında dövri mətbuatın rolu da az deyildir.

Bəllidir ki, milli ədəbi dil ana dili ilə ədəbi dilin qarşılıqlı münasibətlərində formalaşır. Dilin yaşaması, onun qorunması mühitdən, xüsusən də ailədə ana dilinə münasibətdən çox asılıdır. Azərbaycan dilini sevən, onun inkişafı üçün mühüm işlər görən, sözün əsl mənasında böyük insan Heydər Əliyev bu sahədə də nümunə idi. Çünki dilə sevgi ilk növbədə onun böyüdüyü mühitdə varlığına hopmuş, sonrakı mərhələlərdə isə o bir dövlət rəhbəri, bir vətəndaş kimi dilimizin qoruyucusu, təbliğatçısı olmuşdur.

İnsan xarakteri onun özünü və ətraf aləmi dərk etməyə başladığı ilk uşaqlıq çağlarında formalaşır. Fərdin daxilindəki genetik kod, subyektiv amillər və bir də mühit, ailə tərzi, məişət xüsusiyyətləri burada əsas amillərdir.

Əliyevlər ailəsində uşaqlar hamısı istedadlı idilər. Valideynlər elə bir atmosfer yaratmışdılar ki, yaxşı oxumamaq, sadəcə mümkün deyildi, nə qədər ehtiyac içində olsalar da valideynləri uşaqlarının işləməsinə qıymırdılar, əksinə onlara hədsiz qayğı ilə yanaşırdılar. Yeganə tələb onların oxuması idi. Təbii ki, bu işdə ananın - İzzət xanımın rolu misilsiz idi.

Heydər Əliyev uşaqlıqdan mütaliəni çox sevirdi, o vaxtlar əldə edilə bilən bütün bədii ədəbiyyatı oxumuşdu. Otuzuncu illərdə məktəbin ən yaxşı şagirdləri ilə birlikdə respublikanın hər yerində savadsızlığın ləğvi üzrə kampaniyada da iştirak etmişdi. Bu, o zaman Azərbaycanda yeni, latın əlifbasına keçidlə əlaqədar idi. Belə ki, ərəb əlifbası ilə oxuyub yazmağı bacaran yaşlı nəslin nümayəndələri savadsızlara çevrilmişdilər və yeni əlifbanın kütləvi surətdə öyrədilməsinə başlanmışdı.

Dilə münasibəti heç zaman dəyişmədi, ailə qurduqdan sonra övladlarının ana dilində təmiz danışmasının qayğısına qaldı. Bu gün ölkə başçısı İlham Əliyevin rus, ingilis, Azərbaycan dillərində məzmunlu çıxışları, digər bir neçə xarici dildə danışması da ulu öndərin ana dilinə sevgisinin təzahürüdür.

1997-ci ildə respublikamızın və xarici ölkələrin ali məktəblərinə qəbul olunmuş tələbələrin bir qrupu ilə görüşündə çıxış edən ulu öndər Heydər Əliyev demişdi: “... Şübhəsiz ki, siz xarici ölkələrdə dil öyrənməlisiniz. Mən keçmişdə də demişəm və bu gün də deyirəm, şəxsən arzum ondan ibarətdir ki, hər bir azərbaycanlı çox dil bilsin, ancaq birinci növbədə öz ana dilini - dövlət dilini yaxşı bilsin. Bizim çox gözəl, zəngin, cazibədar dilimiz var... Xarici ölkələrdə təhsil alarkən, həmin ölkənin dilini öyrənərkən, eyni zamanda, başqa dilləri öyrənərkən öz dilinizi heç bir başqa dilə dəyişməyin. Xalqın, millətin, insanın öz ana dilindən əziz heç bir şeyi ola bilməz...”

Heydər Əliyev doğma dilimizin təkcə qoruyucusu deyildi, həm də onun təbliğatçısı idi. O, belə görüşləri gənclərimizin təhsil aldığı şəhərlərdə də keçirirdi. Hər bir görüşdə məqam düşdükcə dillə bağlı fikirlərini söyləməkdən çəkinməz, tövsiyələrini verməkdən usanmazdı. Gənclərlə, xüsusən də xaricdə oxuyan, yaxud oxumağa hazırlaşan gənclərlə görüşlərində dil məsələsi əsas yerdə dayanırdı. Başqa dilləri öyrənmək, eyni zamanda, ana dilini gözəl bilmək və onu qorumaq. O, istəyirdi ki, bu hər kəsin həyat amalına çevrilsin.

Heydər Əliyev inanırdı, inanırdı ki, vaxt gələcək bu kadrlar Azərbaycana lazım olacaqdır. Və belə bir vaxt gəlib çatdı. Azərbaycan öz müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra vaxtilə oxumağa göndərilən həmin gənclər respublikanın müstəqilliyinin möhkəmlənməsinə öz faydalarını verdilər. Həmin kadrlarla baş tutan görüşündə: “... əgər mən bu iş üçün çalışmışamsa və o, nəticə veribsə, bu mənim üçün doğma, əziz işdir. Siz də mənim üçün doğmasınız, əzizsiniz...” Görüşün sonu isə ulu öndəri hər şeydən daha çox düşündürən dil məsələsi ilə bağlı fikirlərlə bitmişdi. O, hər zaman, hər yerdə olduğu kimi, yenə də dildən danışır, Azərbaycandan kənarda yaşayan azərbaycanlılara tövsiyələrini verirdi: “... indi Azərbaycandan kənarda yaşayan azərbaycanlılara yeganə tövsiyəm var - Azərbaycanı heç vaxt unutmasınlar. Burada çıxış edənlər çox gözəl danışdılar. Bu, məni sevindirir. Mən hesab edirdim ki, indi onlar bəlkə də Azərbaycan dilini unudublar. Yox, Azərbaycan dilində danışdılar. Bu məni çox sevindirdi. Xatirimdədir, o illər burada, bu salonda sizləri yola salarkən mən bir çox tövsiyələr verirdim. Verdiyim tövsiyələrdən biri də o idi ki, rus dilini mükəmməl öyrənin. Bu sözləri sizə hər dəfə demişəm. Bu gün isə deyirəm ki, rus dilini mükəmməl öyrənmisiniz, Azərbaycan dilini unutmayın, mükəmməl öyrənin. O vaxt rus dilinin öyrənilməsinə ehtiyac var idi, çünki siz həmin ali məktəblərdə yaxşı təhsil almalı idiniz. Təhsil aldınız, öyrəndiniz - bu, sizin qazancınızdır. İnsan nə qədər çox dil bilsə, bir o qədər zəngin olar. Amma Azərbaycan dilini nəinki unutmayın, müasir Azərbaycan dilini öyrənin. Bütün diasporlarda Azərbaycan dili hökm sürməlidir. Çünki dilini unudan adam, şübhəsiz ki, milli keyfiyyətlərini də xırda-xırda unudur. Buna yol vermək olmaz!”

Ulu öndərin ən böyük arzusu bu idi: hər bir azərbaycanlı öz ana dilini, dövlət dilini mükəmməl bilsin. O, bununla kifayətlənmirdi. İstəyirdi ki, Azərbaycan dilində danışmağı başqalarına da öyrədək. Müstəqillik dövründə xarici ölkələrdən respublikamıza gəlib işləyən dövlət nümayəndələrinin, səfirliklərdə çalışanların Azərbaycan dilini öyrənməsini, bu dildə danışmasını bir yenilik kimi qəbul edir, buna çox sevinirdi. Deyirdi ki, keçmiş zamanda ədəbiyyat tarixini öyrənərkən fəxr edirdim ki, vaxtilə Lermontov bir müddət Azərbaycanda olmuş, Quba zonasında yaşamışdır. O, öz dostuna yazmışdır ki, mən burada Azərbaycan dilini öyrənirəm. Bunun özü də tarixdə nadir hadisədir: “İndinin özündə də bizim dili öyrənməyə çalışırlar. Bəziləri artıq bizim dildə danışırlar. Bu, çox gözəldir, çünki biz öz dilimizin hörmətini qaldırmalıyıq. Ona görə ki, bizim dilə hörmət edilsin, dilimizi öyrənsinlər, mənimsəsinlər. Mən əminəm ki, başqa ölkələrdə də bizim dilimiz nə qədər geniş yayılsa, öyrənilsə Azərbaycan ədəbiyyatını, mədəniyyətini ana dilimizdə oxuyanlar, öyrənənlər respublikamızın necə zəngin mənəviyyata, ədəbiyyata, mədəniyyətə malik olduğunu dərk edəcəklər...”

Nitq mədəniyyəti xalqın ümumi mədəniyyətinin ayrılmaz hissəsidir

“Artıran söz qədrini, sidq ilə qədrin artırar”

Məhəmməd Füzuli.

Klassik şairimiz Məhəmməd Füzulinin “Söz” rədifli qəzəlindən götürülmüş bu misrada böyük hikmət var. Şair burada sözdən istifadə bacarığına, söz seçiminə xüsusi diqqət yetirməyin zəruriliyini və bunun mədəni nitqin əsas şərtlərindən biri olduğunu göstərir. Ümumiyyətlə, nitq mədəniyyəti xalqın ümumi mədəniyyətinin ayrılmaz hissəsi kimi dəyərləndirilir.

Ümummilli lider Heydər Əliyev müstəqil Azərbaycan dövlətinə rəhbərliyi dövründə xarici ölkələrə səfərləri zamanı öz həmkarları, yaxud digər siyasi xadimlərlə birgə bəyanatlarında siyasi iradə nümayiş etdirirdi. Kamil nitq dəyərləri baxımından o çıxışların həm də siyasi əhəmiyyəti vardı.

Məsələn, 1995-ci il iyulun 2-də Rumıniya prezidenti İon İliyesku ilə birgə keçirdiyi mətbuat konfransında bəyanatla çıxış edən Heydər Əliyev burada keçirdiyi görüşlərdən, səmərəli söhbətlərdən məmnun qaldığını dedi. O, adəti üzrə bu dəfə də Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinə toxunaraq, fikirlərini belə tamamladı: “Yeddi ildir ki, ara verməyən Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi və bu münaqişənin əsasını təşkil edən separatçılıq inandırıcı surətdə, təsdiqləyir ki, harada olmasından, kim tərəfindən törədilməsindən asılı olmayaraq separatçılığın hər hansı forması pislənilir, belə ki, indi ayrı-ayrı etnik qrupların, ayrı-ayrı qüvvələrin məhz separatçılıq niyyətləri nəticəsində Yer kürəsinin müxtəlif bölgələrində saysız-hesabsız münaqişələr, qaynar nöqtələr meydana gəlmişdir. Təbiidir ki, bunlar bütün dünyanı narahat edir və böyük təşviş doğurur. Azərbaycan hər hansı formada separatçılığın, hər hansı formada terrorçuluğun əleyhinədir və hesab edir ki, dünya birliyi indi Yer kürəsinin bir çox bölgələrində yaranmış bu ağır vəziyyəti aradan qaldırmaq üçün öz səylərini səfərbərliyə almalıdır”.

Heydər Əliyevin siyasi hazırlığı, intellekti, natiqlik məharəti daim dünya mətbuatının diqqətini çəkirdi. 1969-cu ildə respublikaya rəhbərliyə gələn Heydər Əliyevin o zamankı mövqeyi dünyanın ən aparıcı mətbuat orqanlarının səhifələrində müxtəlif cür yozulsa da hər bir halda Heydər Əliyev cəsarəti xüsusi vurğulanırdı. Həqiqətən, Sovet İttifaqının tərkibində ola-ola sovet rejiminin çatışmazlıqlarını bəyan etmək üçün yalnız Heydər Əliyev cəsarəti lazım idi.

Bəli, 70 ildən artıq bir müddətdə yaşadığımız SSRİ dövründə dilimizi bizdən uzaq salmağa çalışdılar, o vaxt idarələrdə ana dili yasaq olunmuşdu. 1969-cu ildə ulu öndərimiz Heydər Əliyevin respublikaya hakimiyyətə gəlişi hər sahədə olduğu kimi, bu sahədə də dönüş yaratdı. Həmin ildə hazırkı Bakı Dövlət Universitetinin 50 illiyi münasibətilə keçirilən ümumittifaq tədbirində ulu öndərimizin ana dilində söylədiyi alovlu nitq böyük əks-sədaya səbəb olmuşdu. Bu addım o dövr üçün sözün əsl mənasında qəhrəmanlıq idi və təsadüfi hadisə deyildi. Heydər Əliyevin ana dilinə qayğısı sistemli xarakter daşıyırdı, sonrakı illərdə də davam etdi və 1978-ci ildə qəbul olunan Azərbaycanın yeni Konstitusiyasında Azərbaycan dilinə dövlət dili statusu verildi. Bundan sonra tədricən dövlət və hökumət idarələrində, rəsmi yığıncaqlarda dilimiz işlək bir dilə çevrilməyə başladı. Ümummilli lider Heydər Əliyev təkrar hakimiyyətə gəlişindən sonra da Azərbaycan dilinin qorunub saxlanması, onun zənginləşdirilməsi istiqamətində böyük işlər gördü.

Bu ənənələri ölkə Prezidenti İlham Əliyev uğurla davam etdirməkdədir. 2004-cü ildə latın əlifbasında kitabların nəşri ilə bağlı sərəncam imzalandı və bu sahədə böyük işlər görüldü.

Prezidentin özünün ana dilində etdiyi səviyyəli çıxışlar isə dili bilməyən rəhbər işçilərə şəxsi nümunədir. Xalqın hər bir nümayəndəsi öz dilinin təmizliyi uğrunda mübarizə aparmağa, dili yad ünsürlərdən təmizləməyə borcludur. Bütün başqa dillərə ehtiramla yanaşmaqla bərabər, ana dilinə xüsusi diqqət yetirilməlidir. Dilimiz varsa, biz də varıq!.. Yaşa, yaşa, Ana dilim... Qayalardan daha sərt olan bir millətin andı, dağlarımızın gül-çiçək dənizi kimi rəngli dilim!..

Zümrüd QURBANQIZI

Respublika.- 2021.- 27 aprel.- S.4.