Unudulmaz faciə: Xocalı soyqırımı

Xocalı faciəsi erməni faşizminin iç üzünü bir daha açıb göstərməklə təkcə Azərbaycan xalqına deyil, bütün bəşəriyyətə qarşı yönəlmiş tarixi cinayətdir və beynəlxalq hüquqa uyğun olaraq sivilizasiyalı dünya tərəfindən məhkum olunmalıdır.

Heydər ƏLİYEV,

ümummilli lider.

Xocalı soyqırımı haqqında həqiqətlər dünya ictimaiyyətinə, xarici ölkələrin parlamentinə çatdırılmalı, bu son dərəcə ağır hərbi cinayət beynəlxalq miqyasda öz hüquqi-siyasi qiymətini almalıdır.

İlham ƏLİYEV,

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti.

İyirminci əsr bəşəriyyət tarixinə yüksək elmi-texniki nailiyyətlər, kosmosun fəthi sahəsində qazanılmış uğurlarla yanaşı, kütləvi insan qırğınları ilə müşayiət olunan iki dünya müharibəsi, atom bombasının ixtirası, “soyuq müharibə”, bir sıra beynəlxalq və lokal münaqişələr əsri kimi düşdü.

Təbii fəlakətləri nəzərə almasaq, milyonlarla insanın məhvi, kənd və şəhərlərin, iri yaşayış məntəqələrinin yer üzündən silinməsi məhz müharibə və münaqişələrin payına düşür, itkilərin, dağıntıların, məhv edilənlərin miqyası isə heç də kiçik deyil. Zamanında dünya xəritəsinə sadəcə coğrafi məkan kimi düşən yaşayış məntəqələri məhvi elə “bəşəriyyətin əşrəfi” adlandırılan insanın öz əli ilə tarixin “qara” səhifələrinə yazıldı, qəddarlığın və amansızlığın ifadəsinə çevrildi: Babi Yar, Liditse, Oradur, Xatın, Xirosima, Naqasaki, Sonqmi, Srebrenitsa... Ötən əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində bu “qara” siyahıya daha bir ad əlavə olundu - Azərbaycanın Xocalı şəhəri. Baş verən fəlakətin, törədilən vəhşiliklərin miqyasına görə bu faciə özündən əvvəlkilərdən heç də geri qalmır, əslində daha amansızlığı ilə seçilirdi...

... 1992-ci ilin fevralında Xocalı artıq çətin günlərini yaşayırdı. Ətraf aləmlə əlaqə demək olar ki kəsilmişdi. Blokada şəraiti davam edir, mühasirə halqası get-gedə daralırdı. Yollarda hərəkət dayanmışdı. Ümid ancaq hava nəqliyyatına idi. Axırıncı uçuş fevralın 13-də olmuşdu. Şəhərdə heç bir xidmət sahəsi işləmir, rabitə əlaqəsi kəsilmiş, işıqlar söndürülmüş, su, istilik təchizatı yox idi. Qida və ərzaq məhsulları çatışmırdı. Bir tərəfdən də şəhər ermənilər tərəfindən vaxtaşırı atəşə tutulurdu. Yaşayış son dərəcə ağırlaşmışdı. Əhalinin yarıya qədəri artıq isti yuvalarını tərk edib getmişdi. Ümid yalnız Allaha qalırdı. Şəhəri Əlif Hacıyevin (ölümündən sonra “Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı” adına layiq görülmüşdür) komandir olduğu aeroport milis mühafizəçilərinin, könüllülərin və şəhər milis bölməsinin yüngül silahlı dəstələri müdafiə edirdi.

... Xocalı imdad diləyir, kömək gözləyirdi. Lakin sakinlərin, yerli qurumların Mərkəzə ünvanladığı müraciətlər qulaqardına vurulur, eşidilməz olurdu... Yaranmış gərgin vəziyyət hansısa məşum faciənin yaxınlaşdığından xəbər verirdi...

Fevralın 25-dən 26-na keçən gecə təpədən-dırnağadək silahlanmış erməni silahlı dəstələri Xankəndidə yerləşən sovet ordusuna məxsus 366-cı hərbi briqadanın şəxsi heyətinin iştirakı ilə ağır texnikayla Xocalıya hücuma keçdi. Düşmən heç nəyə məhəl qoymadan evləri dağıdır, yandırır, qarşılarına çıxan hər kəsi - uşaqdan qocaya hamını amansızlıqla qətlə yetirirdi. Canını qurtarıb birtəhər şəhəri tərk etməyə macal tapanlar Naxçıvanik kəndi yaxınlığında gülləbaran edildilər.

Beləliklə, baş verən qırğın nəticəsində 613 nəfər, o cümlədən 106 qadın, 63 azyaşlı uşaq, 70 qoca xüsusi qəddarlıqla öldürüldü. 1275 nəfər əsir və girov götürüldü. Onlardan 150 nəfərin, o cümlədən 68 qadın və 26 uşağın taleyi bu günədək məlum deyil. Qırğın zamanı 487 nəfər müxtəlif dərəcəli bədən xəsarətləri almışdır ki, onlardan da 76-sı uşaqdır. 8 ailə bütövlükdə məhv edildi; 25 uşaq hər iki valideynini, 130 uşaq isə valideynlərindən birini itirdi; 56 nəfər xüsusi qəddarlıq və amansızlıqla işgəncə verilərək diri-diri tonqalda yandırıldı, hamilə qadınların bədəni süngü ilə dəlik-deşik edildi. Başı kəsilən, dərisi soyulan, gözləri oyulub çıxarılanlar da az olmadı...

Hadisə yerinə gələn yerli və xarici jurnalistlər, təhqiqatçılar dəhşətli mənzərədən sarsıldılar. Baş verənləri ilk olaraq kameranın yaddaşına köçürən telejurnalist Çingiz Mustafayev (sonralar “Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı” adına layiq görülmüşdür) və teleoperator Seyidağa Mövsümlünün çəkdiyi videogörüntülərdən məlum olur ki, qətlə yetirilənlər arasında 2 yaşından 15 yaşına qədər uşaqlar heç də azlıq təşkil etmirdi.

Faciənin şahidi olan fransız jurnalisti Jan - İv Ginyet sonralar yazırdı:

“Mən müharibələr haqqında, alman faşistlərinin qəddarlığı haqqında çox eşitmişəm, lakin 5-6 yaşlı uşaqları, dinc əhalini qırmaqla ermənilər onları arxada qoydular”.

Tanınmış ingilis yazıçı-jurnalisti, sonralar “Qarabağ: Ermənistan və Azərbaycan sülh və savaş yollarında” adlı kitabın müəllifi Tomas de Wall qeyd edirdi ki, “... hadisə yerinə gələn müşahidəçilər dəhşətli qırğın səhnəsinin şahidi oldular. Tikə-tikə edilmiş cəsədlər donmuş torpağın üzərində hər tərəfə səpələnmişdi”.

Bütün bu vəhşilikləri görən 366-cı alayın xüsusi şöbəsinin rəisi polkovnik Vladimir Savelyev Rusiya Federasiyası Müdafiə Nazirliyinin Baş Qərargahı yanında Baş Kəşfiyyat İdarəsinə, BMT və Avropa Şurasına ünvanladığı məlumatda Azərbaycan xalqına qarşı soyqırımı cinayətinin törədildiyini etiraf edir.

Azərbaycan Respublikasına qarşı davam edən təcavüz fonunda Ermənistanın başladığı müharibə, insanlıq əleyhinə cinayətlər və Xocalı soyqırımı insan hüquqları və beynəlxalq humanitar hüququn, xüsusilə “1949-cu il Cenevrə Konvensiyaları”, “Soyqırımı cinayətinin qarşısının alınması və cəzalandırılması haqqından Konvensiya”, “Mülki və Siyasi hüquqlar haqqında Beynəlxalq Pakt”, o cümlədən “Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsi” (BMT Baş Məclisi, 10.12.1948), “Vətəndaş və Siyasi hüquqlar barədə Beynəlxalq Saziş” (BMT Baş Məclisi, 16.12.1966), “Fövqəladə vəziyyətlərdə və hərbi münaqişələr zamanı qadınların və uşaqların müdafiəsi Bəyannaməsi”nin (BMT Baş Məclisi, 17.12.1974) müddəalarının kobud şəkildə pozulduğunu sübut edir.

Xocalı faciəsinin dünya ölkələrində tanıdılması və soyqırımı kimi qəbul edilməsi Azərbaycanın xarici siyasətinin əsas prioritetlərindən biridir. Bu haqda ulu öndər Heydər Əliyev demişdir: “Azərbaycan hökuməti və xalqı qarşısında Xocalı soyqırımı və bütövlükdə ermənilərin Dağlıq Qarabağda törətdikləri vəhşiliklər haqqında həqiqətləri olduğu kimi, bütün miqyası və dəhşətləri ilə dünya dövlətlərinə, parlamentlərinə, geniş ictimaiyyətə çatdırmaq, bütün bunların əsl soyqırımı aktı kimi tanınmasına nail olmaq vəzifəsi durur”.

Təəssüfləndirici haldır ki, baş vermiş qətliamın soyqırımı aktı kimi tanıdılması üçün vaxtında zəruri addımlar atılmadı. Ölkəmizdə bu faciəyə ilk dəfə məhz ümummilli lider Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə hüquqi-siyasi qiymət verilmiş, Milli Məclisin 1994-cü il 24 fevral tarixli qərarı ilə fevralın 26-ı “Xocalı Soyqırımı Günü” elan olunmuş, bu barədə beynəlxalq təşkilatlara məlumat verilmiş, erməni terrorizminə qarşı təsirli tədbirlər görülməsinə çağırış edilmişdir. Ölkə prezidentinin 25 fevral 1997-ci il tarixli Fərmanı ilə hər il fevral ayının 26-ı saat 17:00-da Azərbaycan Respublikası ərazisində Xocalı soyqırımı qurbanlarının xatirəsi bir dəqiqəlik sükutla qeyd olunur. Eyni zamanda, Xətai rayonundakı “Ana harayı” heykəli önündə hər il şəhər sakinlərinin izdihamlı anım tədbiri keçirilir.

Xocalı həqiqətlərinin dünya ictimaiyyətinə çatdırılması, ona beynəlxalq səviyyədə hüquqi-siyasi qiymət verilməsinə nail olmaq məqsədilə Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi altında uğurlu addımlar atılmış, məqsədyönlü işlər görülmüşdür. Bu istiqamətdə Heydər Əliyev Fondunun vitse-prezidenti, Rusiya Azərbaycanlıları Gənclər Təşkilatının sədri, Dialoq və Əməkdaşlıq Uğrunda İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı Gənclər Forumunun Mədəniyyətlərarası Dialoq üzrə Baş koordinatoru Leyla Əliyevanın təşəbbüsü ilə 2008-ci ildən başlanmış “Xocalıya ədalət!” beynəlxalq təbliğat kampaniyası müəyyən uğurlara imza atmışdır. Kampaniya çərçivəsində dünyanın bir çox ölkəsində Xocalı faciəsinə həsr olunmuş tədbirlər, konfranslar, mitinqlər, aksiyalar keçirilmiş, müsabiqələr, xatirə gecələri, sərgilər təşkil edilmiş, fotoalbomlar buraxılmış, “Qarabağ həqiqətləri” silsiləsi və işğal olunan ərazilərdə mədəni-tarixi abidələrin dağıdılması ilə bağlı ingilis dilində nəşr edilmiş kitab və bukletlər paylanmış, ingilis dilində çəkilmiş sənədli film disket şəklində nümayiş etdirilmişdir. Bütün bunlar əsl həqiqətlərin, Ermənistan tərəfindən ölkəmizə qarşı yürüdülən təcavüzkar siyasətin mahiyyətinin beynəlxalq ictimaiyyətə çatdırılmasında əhəmiyyətli rol oynamışdır.

Təsadüfi deyil ki, bu möhtəşəm kampaniya dünyanın 30-dan çox ölkəsində yüzlərlə könüllü tərəfindən uğurla davam etdirilməkdədir. Bir sıra ölkələrdə Xocalı şəhidlərinin xatirəsini əbədiləşdirən abidələr ucaldılmaqdadır. Kampaniyanın Xocalı faciəsini soyqırımı aktı və insanlığa qarşı cinayət kimi tanınması tələbini irəli sürən müraciətini artıq bütün dünyada on minlərlə insan imzalamışdır.

Fondun bu istiqamətdə fəaliyyətini qiymətləndirən Prezident İlham Əliyev bildirmişdir ki, “...faciə ilə əlaqədar dəhşətli faktlar bu kampaniya çərçivəsində aparılan işlər sayəsində geniş beynəlxalq ictimaiyyətə çatdırılmış, planetin bütün guşələrində milyonlarla insan erməni millətçilərinin əsl simasına bələd olmuş, onlar bilmişlər ki, ermənilər öz sərsəm ideyalarını həyata keçirmək naminə heç nədən, hətta uşaqları belə qətlə yetirməkdən çəkinmirlər”.

Xocalı soyqırımının dünya miqyasında tanıdılması istiqamətində aparılan sistemli işin nəticəsidir ki, İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı Parlament İttifaqının, Meksika, Pakistan, Çexiya, Peru, Kolumbiya, Panama, Honduras, Sudan, Qvatemala və Cibuti parlamentlərinin müvafiq sənədlərində Xocalıda törədilmiş kütləvi qətllərin soyqırımı aktı olduğu təsdiq edilib. Rumıniya, Bosniya və Herseqovina, Serbiya, İordaniya, Sloveniya, Şotlandiya parlamentləri, eləcə də ABŞ-ın 22 ştatının icra və qanunvericilik orqanları Xocalı faciəsini qətliam kimi qiymətləndirərək qətiyyətlə pisləyiblər. Avropa İnsan Haqları Məhkəməsi 2010-cu il 22 aprel tarixli qərarında Xocalının azərbaycanlılardan ibarət mülki əhalisinin qətlə yetirilməsinin “müharibə cinayətləri və ya insanlığa qarşı cinayətlər kimi qiymətləndirilə bilən xüsusilə ağır əməllər” olduğunu müəyyən edib.

Xocalı faciəsi xalqımıza qarşı ermənilərin törətdiyi milli qırğın olmaqla yanaşı, həm də beynəlxalq cinayətdir. Beynəlxalq cinayət - ayrı-ayrı dövlətlərin hüquq və qanuni mənafelərini, beynəlxalq səviyyədə tanınmış insan hüquqlarını kobud və ya kütləvi şəkildə pozan, hüquqi tərkibi beynəlxalq hüquq normalarında müəyyən olunmuş, beynəlxalq hüquqa zidd olan əməllərə deyilir. Beynəlxalq hüquqa görə, genosid sülh və bəşəriyyət əleyhinə yönələn əməl olaraq ən ağır beynəlxalq cinayətlərdən biri sayılır.

BMT Baş Məclisinin 9 dekabr 1948-ci il tarixli 260 saylı qətnaməsi ilə qəbul edilmiş “Soyqırımı cinayətinin qarşısının alınması və cəzalandırılması haqqında” Konvensiyanın 2-ci bəndində göstərilən şərtlər Xocalı faciəsinin məhz soyqırım adlandırılmasına imkan verir. Hüquq üzrə mütəxəssislərin bildirdiyi kimi, Ermənistanın Azərbaycana təcavüzü zamanı həmin sənəddə təsbit olunmuş genosid (soyqırımı) cinayətini təşkil edən bütün əməllər tətbiq olunmuşdur. Bu müddəalar ermənilərin Xocalıda törətdikləri dəhşətli cinayətlərin genosid olduğuna heç bir şübhə yeri qoymur. Həmin beynəlxalq sənəddə göstərilir ki, hər hansı milli, etnik, yaxud dini qrupun tam və ya qismən məhv edilməsi ilə törədilən bir sıra hərəkətlər genosid (soyqırımı) cinayətinin mahiyyətini təşkil edir. Bu hərəkətlər - həmin qrupun üzvlərinin öldürülməsi, ağır bədən xəsarətlərinin yetirilməsi, onların fiziki məhvinə səbəb olan həyat şəraitinin yaradılması və s. bu kimi əməllər cinayətin soyqırımı kimi tövsif edilməsinə əsas verir. Baş verənlər təsdiqləyir ki, erməni silahlıları Xocalı sakinlərini məhz milli-etnik-dini zəmində son nəfərinədək məhv etməyi qarşılarına məqsəd kimi qoymuşdular.

Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsi həm dövlətlərə soyqırımı törətməyi qadağan edir, həm də onlara belə bir halın baş verməməsinin qarşısını almaq öhdəliyi qoyur. Başqa sözlə, ikili məsuliyyətin, yəni həm dövlətin, həm də şəxsin (şəxslərin) məsuliyyətinin mümkünlüyünü qəbul edir. Deməli, Xocalı soyqırımına görə, bilavasitə həm Ermənistan dövləti, həm də cinayət törətmiş ayrı-ayrı şəxslər, dövlət məmurları məsuliyyət daşıyırlar.

Xocalı soyqırımı son iki əsrdə erməni millətçilərinin xalqımıza qarşı həyata keçirdiyi milli-etnik təmizləmə və işğalçılıq siyasətinin daha bir təzahürüdür. Təkcə son 30 ili götürsək, törədilən qətliamların heç də az olmadığını görərik: Qazaxın Bağanis-Ayrım kəndində baş verənlər, Qaradağlı hadisələri, Kəlbəcərin Ağdaban-Başlıbel faciəsi və s. və i.a. ... Torpaqlarımızı işğaldan azad etmək üçün apardığımız müqəddəs müharibə zamanı düşmənin müharibə qanunlarına məhəl qoymayaraq cəbhə xəttindən uzaqda yerləşən yaşayış məntəqələrimizi - Gəncə, Tərtər, Bərdə və s. yerləri istifadəsi qadağan olunmuş raketlərlə atəşə tutması, dinc, günahsız insanları hədəf seçməsi, nəticədə yüzlərlə soydaşımızın yaralanması, uşaqlı-böyüklü, qadınlı-kişili 94 nəfəri qətlə yetirməsi onun vəhşi təbiətini bir daha üzə çıxarır. Sözsüz ki, bütün bunlar beynəlxalq hüquq normalarına uyğun şəkildə öz qiymətini almalıdır.

Torpaqlarımızdan erməni qəsbkarlarının qovulması, ərazilərimizin işğaldan azad edilməsi məqsədilə başladığımız müharibə 44 günün tamamında möhtəşəm Qələbəmizlə başa çatsa da, müharibə yaralarının sağalmasından danışmaq hələ tezdir. İndi mübarizə diplomatiya müstəvisində aparılır: bölgədə dayanıqlı və möhkəm sülhün yaradılması, təcavüzkar Ermənistana qarşı həm maddi, həm də mənəvi soyqırım iddiasının irəli sürülməsi və s.

Xalqımızın qan yaddaşına keçmiş Xocalı qətliamının bütün dünya ölkələri tərəfindən soyqırımı kimi tanıdılması istiqamətində fasiləsiz olaraq işlər həyata keçirməlidir. Digər tərəfdən, hələ də azadlıqda gəzən Xocalı qatillərinin cəzalandırılması, Xocalı qətliamına hüquqi-siyasi qiymət verilməsi üçün müvafiq beynəlxalq qurumlara müraciətlər edilməlidir. Eyni zamanda, beynəlxalq təcrübəyə əsaslanaraq soyqırımı barədə cinayət işinə Azərbaycan Respublikasının səlahiyyətli məhkəmələri tərəfindən baxılması da mümkündür. Beynəlxalq hüquq nəinki milli məhkəmələrə belə bir imkan verir, hətta onların üzərinə belə bir öhdəlik qoyur.

Xocalı soyqırımının bəşəriyyətə qarşı törədilmiş ən qanlı cinayət aktı olduğu heç vaxt unudulmamalıdır!

Unudulmayası sadə bir həqiqət də var: ədalət həmişə qalib gəlir - bir az tez, bir az gec...

Səfər MAHMUDZADƏ

Respublika.- 2021.- 10 mart.- S.4.