AZƏRBAYCAN ELMİNİN GÖRKƏMLİ NÜMAYƏNDƏSİ

...Siz də, elə bizlər də bəlkə də heç zaman torpağımızla, xalqımızla, ordumuzla, bu qədər qürur duyduğumuz olmamışdı. Uzun illərdən bəri düşmən tapdağı altında qalan gözəl Qarabağımızı Müzəffər Ali Baş Komandan cənab İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə azad edən, böyük qələbəyə imza atan Ordumuz indi hər kəsin qürur mənbəyidir.

...Hər zaman dəyanəti, səxavəti, qüruru, qonaqpərvərliyi ilə seçilən, qüdrətli və vüqarlı olan Azərbaycanımız - Qarabağımız milli qəhrəmanlarla yanaşı, həm də müdrik tarixi şəxsiyyətlər, yazıçılar, şairlər, alimlər, pedaqoqlar yetişdirib. O torpağın belə parlaq ziyalı insanlarından biri də fizika-riyaziyyat elmləri doktoru, professor, akademik, əməkdar elm xadimi Hətəm Hidayət oğlu Quliyevdir.

2021-ci il yanvarın 6-da onun 74 yaşı tamam oldu. Ötən il nə qədər böyük Qələbələr ili olsa da çətinliklərimiz və itkilərimiz də az olmadı. Bu, həm koronavirus səbəbindən, həm də səhhətindəki kiçik narahatlıqdan dolayı onun ad gününü lazımi səviyyədə qeyd edə bilmədik.

Hətəm Quliyevin 75 illik yubiley yaşını qeyd etməyə hazırlaşmaq üçün sanki bir il də vaxt qalırdı. Qarabağda daha yaxşı işləmək, onu dirçəltmək, təzə yaralarımızı sağaltmaq və yubileyi doğma Füzulidə, Şuşada keçirmək arzusu yaranmışdı hamımızda. Elə onun özündə də!

...AMEA-nın Geologiya və Geofizika İnstitutunun Tektonofizika və geomexanika şöbəsinin müdiri, akademik Hətəm Quliyev 1947-ci il yanvarın 6-da Füzuli rayonunda dünyaya göz açmış, 1969-cu ildə BDU-nun mexanika-riyaziyyat fakültəsini bitirərək AMEA-nın Riyaziyyat və Mexanika İnstitutunda elmi fəaliyyətə başlamışdır. O, 1972-ci ildə fizika-riyaziyyat üzrə fəlsəfə doktoru, 1981-ci ildə fizika-riyaziyyat üzrə elmlər doktoru elmi dərəcələrini, 1986-cı ildə isə professor elmi adını almışdır. 2001-ci ildə AMEA-nın müxbir üzvü, 2014-cü ildə AMEA-nın həqiqi üzvü seçilmişdir. 2001-2013-cü illərdə AMEA Yer Elmləri Bölməsinin akademik-katibinin müavini və AMEA-nın “Xəbərlər” (Yer elmləri seriyası) jurnalının baş redaktorunun müavini olmuşdur.

H.Quliyev geomexanika, geofizika, geologiya, tektonofizika, geodinamika, dağ-mədən mexanikası, deformasiyaya uğrayan bərk cisim mexanikası, tətbiqi riyaziyyat və kosmologiyanın müxtəlif sahələri üzrə görkəmli alimdir. Dünyanın əksər ölkələrində olub, elmi məruzələrlə çoxlu sayda çıxışlar edibdir.

Hətəm müəllimin elmi həyatı bir müddət Kiyev şəhəri ilə bağlı olub. 1990-cı ildə akademik Midhət Abbasovun dəvəti ilə vətənə qayıdıb və elmi fəaliyyətini AMEA Dərin Neft Quyuları İnstitutunda davam etdirib.

Geofiziki tədqiqatların əsasını fundamental fiziki sahələrin müasir riyazi üsullarla tədqiqi, bu tədqiqatlar bazasında yer, günəş sistemi və kainatın konkret problemlərinin çözülməsi üsulları, tədqiqat texnikasının və texnologiyalarının hazırlanması, ayrı-ayrı məsələlərin həlli və nəticələrin şərhi təşkil edir. Son illər müasir informasiya texnologiyalarının geniş tətbiqi bu istiqamətdə ciddi inkişafa səbəb olmuşdur. Bu istiqamətdə aparılan tədqiqatlarda, alınmış nəticələrdə və əldə olunmuş uğurlarda AMEA-nın Geologiya İnstitutunun “Tektonofizika və geomexanika” şöbəsinin rəhbəri akademik Hətəm Quliyevin əvəzolunmaz xidmətləri vardır.

Akademik Hətəm Quliyevin əsas elmi nəticələrinə yerin təkamülünün qeyri-dayanıqsızlıq konsepsiyasının yaradılması, bu təkamülün öyrənilməsi üçün qeyri-klassik xətləşdirilmiş yanaşmanın işlənib hazırlanması, yer təkinin struktur inkişafının riyazi-geodinamik modelinin nəzəri əsasları, yer təkində qırışların və yarıqların əmələ gəlməsi mexanizmləri və onların üçölçülü qeyri-klassik nəzəriyyəsi, yer təkində mühitin sıxlığının dərinlik üzrə paylanmasının tam qeyri-xətti məsələsinin dəqiq həlli, bu həllin müxtəlif süxurlar üçün dayanıqsız olduğunun isbatı, sıxlıqdan asılı olaraq deformasiya proseslərinin və faza keçidlərinin başvermə ardıcıllıqları probleminin həlli, çoxkomponentli və üçölçülü seysmik dalğaların qeyri-xətti nəzəriyyəsi, seysmikanın qeyri-klassik nəzəri baza modelinin yaradılması, yer təkini təşkil edən süxurların dağılmasının dayanıqsızlıq konsepsiyası, quyu ətrafında, geoloji kəsilişin üst qatlarında və daxili strukturunda dayanıqlıq vəziyyətinin itirilməsinin üçölçülü riyazi nəzəriyyəsi, deformasiyaya uğrayan bərk cisimlərin dayanıqlığı, möhkəmliyi, dinamikası və dağılması mexanikası üzrə qeyri-xətti məsələlərin həlli və bir sıra digər elmi istiqamətlər üzrə mühüm işlər daxildir.

Hətəm Quliyev yüzlərlə elmi əsərin müəllifidir. Tanınmış beynəlxalq jurnallarda əsərlərinə çoxlu sayda istinad olunur. Onun rəhbərliyi ilə 5 elmlər doktoru və 20-dən çox fəlsəfə doktoru yetişdirilmiş dünyanın aparıcı neft şirkətlərinin (AMOKO, BP, SHEVRON) və bir sıra respublika təşkilatlarının (ARDNŞ, Respublika Seysmoloji Xidmət Mərkəzi, SHİRVAN OİL, ANSHAD PETROL) sifarişi ilə mühüm elmi-texniki layihələr həyata keçirilmişdir. O, Ukrayna Elmi-Texniki Mərkəzinin və ARDNŞ-in Elm Fondunun qrantlarının rəhbəri olmuşdur.

Hətəm müəllim Beynəlxalq Geofizika İttifaqının Azərbaycan bölməsinin vitse-prezidenti, “Amerika neftçi mühəndislər cəmiyyəti”nin üzvü, “Amerika neftçi geoloqlar cəmiyyəti”nin Azərbaycan bölməsinin üzvü, Mühəndis geoloqlar və geofiziklərin Avropa Assosiasiyasının üzvü, İqtisadi Geologiya üzrə Beynəlxalq İttifaqın üzvü, Azərbaycan geoloqlarının və geofiziklərinin milli komitələrinin üzvü, Beynəlxalq Geofiziki jurnalın beynəlxalq redaksiya heyətinin üzvü, T.Şevçenko adına Kiyev Milli Universitetinin “Vestnik” jurnalının, “Geodinamika” jurnalının redaksiya heyətinin üzvü olub.

Onun elmi nailiyyətləri dünyanın bir sıra aparıcı alim və mütəxəssisləri tərəfindən qəbul olunur və bəyənilir. Keçən il AZƏRTAC-ın yaydığı rəsmi bir məlumat hamımızı sevindirdi. Məlumatda deyilirdi: “...Son illər akademik, professor Hətəm Quliyev digər alimlərimizlə birgə Azərbaycanın geologiya və geofizika elmi sahəsində “Yer səthinin qabarması və Yerin formalarının dəyişimi” kimi elmi yanaşma və tədqiqat modellərini ortaya çıxarmaqla elmimizin inkişafında böyük uğurlara imza atıb. Belə uğurlardan biri də Hətəm Quliyevin bu yaxınlarda ərsəyə gətirdiyi, elm sahəsində yeni bir irəliləyiş kimi dəyərləndirilən “Bir daha Yerin ilkin etalon modeli (YİEM) haqqında” böyük həcmli elmi məqaləsinin Amerika Geofiziklər İttifaqının nüfuzlu jurnallarından olan “Earth and Space Science” jurnalında dərc olunmasıdır”.

Bəli, professor Hətəm Quliyev Qarabağın sayılan ziyalılarından, qeyrətli, qayğıkeş, mərd vətəndaş idi. Qarabağı, Azərbaycanı öz canından da artıq sevirdi. Füzuli ziyalılarının ağsaqqalı kimi 44 günlük İkinci Qarabağ müharibəsinin ilk günlərində Ali Baş Komandana müraciət ünvanladı. 8 oktyabr 2020-ci ildə President.az saytında dərc olunan müraciətdə deyilirdi: “Hörmətli cənab Ali Baş Komandan!

İndiki mürəkkəb və şərəfli dövrdə Sizə bildirməyi özümüzə borc bilirik ki, biz Füzuli ziyalıları bütün xalqımız kimi Sizinlə fəxr edir, qürur duyur və Sizin daxili və xarici siyasətinizi tam olaraq dəstəkləyirik.

Ali Baş Komandan kimi Sizin əmrinizlə işğalçı Ermənistana qarşı artıq bütün cəbhəboyu genişmiqyaslı əks-hücum əməliyyatına başlanılmışdır. Qəhrəman Azərbaycan Ordusunun əzmi və şücaəti nəticəsində bir çox ərazilərimiz, o cümlədən Füzuli rayonunun işğal altında olan bir çox kəndləri də erməni qəsbkarlarından təmizlənmişdir. Bu parlaq qələbə heç şübhəsiz ki, Sizin yürütdüyünüz qətiyyətli siyasətin və nail olduğunuz yüksək ordu quruculuğunun nəticəsidir.

Azərbaycan Silahlı Qüvvələri həqiqətən də bölgənin ən qüdrətli ordusudur və hərbçilərimiz qısa zamanda ölkəmizin ərazi bütövlüyünü bərpa etməyə, işğalçılara tutarlı cavab verməyə qadirdir.

Cəbhədən gələn hər növbəti qələbə xəbəri bütün azərbaycanlılar kimi, bizlərdə də böyük qürur hissi oyatmış, vətənpərvərlik duyğularını qüvvətləndirmişdir. Azərbaycan əsgərinin tezliklə qələbə bayrağını Şuşaya, Xankəndiyə sancmaqla tarixi ədaləti bərpa edəcəyinə hər bir Azərbaycan vətəndaşı kimi biz də əminik. İşğal altındakı torpaqlarımızın düşmən tapdağından azad ediləcəyi günü hamımız səbirsizliklə gözləyir, o günün uzaqda olmadığına bütün varlığımızla inanırıq. Biz həmişə Sizinləyik, cənab Prezident!

Biz Sizinlə qürur duyuruq, cənab Ali Baş Komandan! Biz Sizin arxa cəbhədə əmrinizə hazır olan əsgərlərinizik! Var olsun Azərbaycan, var olsun Qarabağ! Qarabağ Azərbaycandır!”

Təəssüf ki, azad olmuş torpaqlarımızı görmək ona qismət olmadı, 2021-ci il aprelin 21-də Hətəm müəllim haqq dünyasına qovuşdu.

Biz onun 75 illik yubileyini həmin torpaqlarda - Şuşada, Füzulidə onsuz da olsa belə keçirəcəyik!

Biz, bu gün, qürurla deyə bilərik ki, Hətəm müəllim elmin zirvələrinə qalxmış, öz sözünü demiş bir alim idi! Onun elmi-ictimai fəaliyyəti, həyatı ilə bağlı xoş xatirələr Hətəm müəllimi yaxından tanıyan, onu sevən insanların qəlbində daim yaşayacaq.

Akif MUSAYEV,

AMEA-nın müxbir üzvü, professor.

Əlövsət Qaraca ƏLİYEV,

Azərbaycan İnformasiya və Cəmiyyət İctimai Birliyinin rəhbəri.

Respublika.- 2021.- 22 may.- S.11.