Hidayət: Orda - Zəngəzurda mənim ürəyimin məzarı qalıb*...

Prezident Sərəncamının işığında

Bildiyimiz kimi, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev bu il iyul ayının 14-də İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrının 140 illiyinin qeyd edilməsi haqqında Sərəncam imzalamışdır. Azərbaycanlıların tarixən köklü yaşadığı mühüm elm, maarif və mədəniyyət mərkəzlərindən biri kimi tanınan İrəvan mahalında 1882-ci ildən etibarən fəaliyyətə başlayan Teatrın salnaməsi əzəli Azərbaycan torpaqlarındakı həmyerlilərimizin tarixi taleyinin bir parçasıdır. Bu məqsədlə də Teatrın keçdiyi keşməkeşli yol, dəfələrlə erməni vandalizminə məruz qalması və yaradıcılıq uğurları barədə söhbət etmək üçün bu qocaman sənət ocağına uzun illər rəhbərlik etmiş Hidayət Orucova müraciət etdik. Onunla apardığımız səmimi, maraqlı, bugünümüzlə səsləşən müsahibəni oxuculara təqdim edirik.

–Hidayət müəllim, Məmməd Aslan "Torpaqdan göyərən misralar" qeydlərində yazırdı: "İki Hidayət tanıyıram: Birisi geniş kütlənin yaxşı tanıdığı dövlət məmuru, Azərbaycan Respublikasının milli siyasət məsələləri üzrə Dövlət müşaviri Hidayət Orucov, o birisi isə poetik nəfəsinin hərarəti ilə seçilən Hidayət. Təxəllüssüz, familiyasız, heçnəsiz, eləcə Hidayət. "Burdan min atlı keçdi" kitabını oxuduqdan sonra isə biz üçüncü Hidayəti də tanıdıq: gənc yaşlarından Azərbaycanın qədim torpağı İrəvanda fəaliyyət göstərən İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrına nə az, nə çox, düz 16 il rəhbərlik etmiş Hidayət Orucovu. Elə oxucularımıza da Sizi belə təqdim etmək istəyirəm. Etiraz etmirsiniz ki?

–Təqdimat sizindir.

Beləliklə, müsahibimiz İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrına uzun illər rəhbərlik etmiş, teatrın inkişaf tarixində müstəsna xidmətləri olmuş Hidayət Orucovdur.

–Zəngəzur mahalında doğulub boya-başa çatmış, burada müəllim işləmiş, "Sovet Ermənistanı" qəzetində əbədi işçi kimi fəaliyyət göstərmisiniz... Bu illəri necə xatırlayırsınız?

–Bəli, əslən Zəngəzurdanam. Mığrı rayonunun Maralzəmi kəndində sadə ailədə dünyaya gəlmişəm. Mığrıda orta məktəbi qızıl medalla bitirib Azərbaycan Dövlət Universitetinə qəbul olundum. Doğma kəndimizə qayıdıb iki il burada müəllimlik etdim. 1966-cı ildə - hələ 21 yaşımda ikən məni İrəvanda Azərbaycan dilində nəşr olunan respublika qəzetinə - "Sovet Ermənistanı"na işə dəvət etdilər.

Mığrı stansiyasından qatara minib İrəvana getdiyim həyəcanla, narahatlıqla dolu o bahar gecəsini indiki kimi xatırlayıram. Arazın qırağıyla gecə qaranlığında ötüb keçdiyim doqquz saatlıq o yol yaddaşıma və qəlbimə unudulmaz səfər kimi həkk olunub. Və həmişə mənə elə gəlib ki, ömrümdə ən uzun, ən maraqlı, qeyri-adi səfərdir - "Zəngəzur" qatarının o gecəki doqquz saatlıq yolu. O vaxt "Sovet Ermənistanı" qəzetinə tez-tez şeirlər, oçerklər, ədəbi portretlər göndərirdim. Az-az çap edirdilər. Günlərin birində "Sovet Ermənistanı" qəzetinin redaktoru Həbib Həsənovdan məktub aldım. Bu dəvətin mövzusunu, məqsədini bilməsəm də, getdim. Redaktorun iş otağında görüşdük, xeyli sual-cavabdan sonra mənə qəzetdə ədəbi işçi vəzifəsini təklif etdi. Sözsüz ki, razılaşdım. İki ay yarımdan sonra işə başladım... Onu da xatırlayıram ki, Həbib Həsənov məni Mərkəzi Komitədə təbliğat və təşviqat şöbəsinin müdir müavini Con Kirokosyanın yanına da apardı. Qatı millətçi, şovinist olan C.Kirokosyan erməni dilində bilib-bilmədiyimlə maraqlandı. "Bir az bilirəm", dedim. O, isə - "Siz erməni kollektivlərinə də gedəcəksiniz, reportajlar hazırlayacaqsınız, oçerklər yazacaqsınız, erməni dilini yaxşı öyrənməlisiniz", - dedi.

1921-ci ildən nəşr olunan "Sovet Ermənistanı" qəzeti həftədə üç dəfə çıxırdı. Əvvəllər "Rəncbər" (1921-1922), "Qızıl Şəfəq" (1929-1937), "Kommunist" (1937-1939) adları altında nəşr olunan qəzet Ermənistan KP MK-nın, respublika Ali Soveti Rəyasət Heyətinin və Nazirlər Sovetinin orqanı idi. Redaksiyada Həbib Həsənov, Məhərrəm Bayramov, Suren Şərifov, Sabir Əsədov, İsrafil Məmmədov, Hüseyn Nəcəfov, Tofiq Məmmədov, Rza Əsgərov kimi təcrübəli jurnalistlər çalışırdılar.

"Sovet Ermənistanı"nda ilk ezamiyyətim iki qonşu rayona - Amasiya və Qukasyana oldu. Amasiyada əhalinin demək olar ki, hamısı azərbaycanlılar idi. Qukasyanda isə bir nəfər də azərbaycanlı yox idi. İlk oçerk qəhrəmanım Sosialist Əməyi Qəhrəmanı olacaqdı. Elə o gün hiss etdim ki, həqiqətən də erməni dilini öyrənmədən Azərbaycan qəzeti olsa da, "Sovet Ermənistanı"nda işləmək, öz perspektivinə ümidlə baxmaq mümkün deyil... Və erməni dilini, erməni ədəbiyyatını öyrənməyə başladım. Qəzetdə iki ildən bir az çox işlədim. Hər şey beləcə, öz yolu ilə gah rahat, gah da narahat baş alıb gedirdi...

–Bəs qəzetdən niyə ayrıldınız?..

–Bir gün dostlarımdan biri dedi ki, səni İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrına direktor təyin etmək istəyirlər. Sözün açığı, inanmadım. Amma bu söhbətdən heç bir həftə keçməmiş məni Mərkəzi Komitəyə çağırdılar. MK-nın katibi Robert Xaçaturyan özü məni qəbul etdi və iki illiyə İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrına rəhbər təyin etmək istədiyini bildirdi. "...Hökumət o teatrı bu günə düşmək üçün açmayıb". Sözünü dedikdən sonra teatrda işləri qaydasına salmaq üçün mənə 2 il vaxt verdiyini bir daha vurğuladı və sabah mədəniyyət nazirinin məni qəbul edəcəyini dedi... Mərkəzi Komitənin binasının pilləkənləri ilə aşağı düşə-düşə iki ili də teatrda keçirəcəyimi fikirləşirdim. Qarşıda isə nə az, nə çox, düz 16 il dururmuş, sən demə...

Qamo Udumyan Ermənistanın mədəniyyət naziri idi. O, məni qəbul edib teatrın düşdüyü ağır vəziyyətdən, teatrın rəhbərliyinin yarıtmaz fəaliyyətindən bəhs etdi: "Bu vəzifə sizin gələcəyə baxışınızdır. Hesab edirəm ki, fəal həyat mövqeyiniz bu gündən başlayır. Cəsarətli olun. Öz düzgün prinsiplərinizi heç nəyə qurban etməyin. Subyektivliyə qarşı barışmaz və hər işinizdə ədalətli olun. Ən kəsə yol düz yoldur". Bu görüşün sabahı Mədəniyyət Nazirliyinin Kollegiyasında məni İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrına direktor təyin etdilər. Bu, 1968-ci il avqust ayının 1-nə təsadüf edirdi. Mənim isə o vaxt hələ 24 yaşım tamam olmamışdı...

–Gəlin, 140 yaşlı qədim sənət ocağımız İrəvan teatrının yarandığı illərə nəzər salaq...

–İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrının ilk tamaşası haqqında məlumat yoxdur. Lakin ikinci tamaşa haqqında təfsilat dəqiq və şəksizdir. 1882-ci il aprelin 2-də İrəvanda Qayanyan Qızlar Məktəbinin salonunda şəhərin kasıb azərbaycanlı tələbələrinə kömək məqsədilə "Tamahkarlıq düşmən qazanır" pyesi oynanılmışdır. Üçpərdəli bu komediyanı azərbaycanlı teatr həvəskarları tamaşaya qoymuşlar. Yerli şəraitdən irəli gələn obyektiv çətinliklər, təsir və təqiblərə baxmayaraq, İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrı xalqımızın ümumi səhnə sənəti ənənələri əsasında yaranmış, bu zəmin əsasında inkişaf etmişdir. XX yüzilliyin əvvəllərində Azərbaycanın görkəmli səhnə ustaları ilə İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrı arasında yaranan yaradıcılıq əlaqələri bu teatrın milli zəmin üzərində inkişafına geniş meydan açmışdır.

1909-cu ildə H.Ərəblinskinin, S.Ruhullanın, Y.Ağayevin, C.Bağdadbəyovun iştirakı ilə İrəvanda göstərilən "Bəxtsiz cavan", "Nadir şah", "Zorən təbib" tamaşaları şəhər sakinlərini valeh etmişdi. 1911-ci ildə M.A.Əliyev, Göyərçin xanım, Z.Hacıbəyov İrəvanda tamaşalar göstərmişlər. 1910-1917-ci illərdə İrəvanda Mehdi Kazımov, Yunis Nuri, Məcid Rəcəbov, Asifbəy Şəfibəyov, Əli Məhzun Rəhimov, Mir Abbas kimi yeni aktyor nəsli yetişmişdi. 1913-cü ildə Əli Rəhimov və Əsgər Axundov "İrəvan dram şirkəti"ni qurmuşlar.

Məlum olduğu kimi, 1928-ci ilədək İrəvan Azərbaycan Dram Teatrına "Dövlət Teatrı" statusu verilməmişdir. "Kimdir müqəssir", "Sevgili övlad", "Döymə qapımı, döyərlər qapını", "Zorən təbib", "O olmasın, bu olsun", "Bədbəxt ailə", "Zorən izdivac", "Dağılan tifaq", "Dəmirçi kavə", "Arşın mal alan" və s. əsərlər tamaşaya qoyulmuşdur. Teatr öz fəaliyyətinin müxtəlif onilliklərində cəsarətlə rus və Avropa klassiklərinin "Otello", "Sonu yaxşı bitən hər iş yaxşıdır" (Şekspir), "Zorən təbib" (Molyer), "Günahsız müqəssirlər" (Ostrovski), "Platon Kreçet (Korneyçuk) və s. əsərlərə müraciət etmişdir.

Qədimdə Qərbi Azərbaycanda, o cümlədən İrəvanda yaşamış soydaşlarımız 140 il bundan qabaq öz milli, dünyəvi teatrlarını yaratmışlar. Hələ on beş il öncə - 2007-ci ildə cənab Prezidentimizin müvafiq Sərəncamı ilə İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrının yaradılmasının 125 ili ölkəmizdə dövlət səviyyəsində qeyd olundu. Möhtərəm dövlət başçımızın teatra ardıcıl diqqəti, qayğısı bunlarla bitmir, teatrın çağdaş fəaliyyəti üçün gərəkli göstərişlər verilir.

1935-ci ildən Azərbaycan sovet dramaturgiyasının banisi, ölməz Cəfər Cabbarlının adını daşıyan teatrın repertuarında C.Cabbarlı dramaturgiyası ana xətt olmuş, "Sevil", "1905-ci ildə", "Yaşar, "Aydın", "Od gəlini" kimi yüksək ideya-bədii səviyyəli əsərlər görkəmli rejissorların quruluşlarında və istedadlı aktyorların ifalarında müvəffəqiyyətlə oynanılmışdır. Eyni zamanda, S.Vurğunun, M.İbrahimovun, S.Rüstəmin, S.Rəhmanın, İ.Qasımovun, Anarın... əsərləri teatrın repertuarında yer almışdır.

1928-1944-cü illər İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrının yaranması, formalaşması və inkişaf illəri olmaqla yanaşı, həm də repertuarında zamanın ictimai-siyasi və ədəbi hadisələrini özündə əks etdirən dövrüdür. 1946-1947-ci illərdə İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrı müasir milli dramaturgiyaya tez-tez müraciət edirdi. Bu illərdə "Qaçaq Nəbi" və "Sevil" tamaşaları daha çox müvəffəqiyyət qazanmışdı.

İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrı 1949-cu ilin sentyabr ayında Basarkeçər rayonuna köçürülmüş və C.Cabbarlı adına Basarkeçər dövlət Azərbaycan Dram Teatrı adlandırılmışdır. İki il - 1950-1951-ci illərdə fəaliyyət göstərən teatr 1951-ci ildə naməlum səbəbə görə öz fəaliyyətini dayandırmışdır. Bu dövrdə İrəvanın Təzə Arış qəsəbəsində, sonralar isə Zəngibasar rayon mədəniyyət evində yaradılmış Azərbaycan Xalq Teatrı Cabbarlı adına teatrın zəngin yaradıcılıq ənənələrini yaşatmağa çalışmışdı. Zəngibasar Xalq Teatrı 1956-66-cı illərdə fəaliyyət göstərmiş və repertuarını Azərbaycan dramaturqlarının pyesləri hesabına zənginləşdirmiş, dram və komediyalardan əlavə, bir neçə musiqili komediyaları da tamaşaya hazırlamışdı. Amma həvəskar kollektiv professional teatrı əvəz edə bilməzdi. Buna görə də respublikada İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrı 1967-ci ildə yenidən öz pərdəsini açdı. Aprel ayının 28-də Cəfər Cabbarlı adına İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrı ikinci həyatına başladı və ilk tamaşası olan "Sevil" respublikanın mədəni həyatında çox əlamətdar hadisə oldu. Ermənistan KP MK-nın büro üzvləri teatrın açılışında iştirak etdilər. Azərbaycanın incəsənət xadimlərindən ibarət nümayəndə heyəti də gəlmişdi. Teatrın bərpası o zaman böyük mədəniyyət hadisəsi idi.

–Hər bir xalqın tarixi, keçmişi onun mədəniyyətində, incəsənətində yaşayır. Milli mədəniyyətin göstəricilərindən biri də teatrdır. Bu kontekstdən yanaşsaq, C.Cabbarlı adına İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrının milli mədəniyyətimizin formalaşmasında, inkişafındakı rolunu necə xarakterizə etmək olar?

–Qədim ənənələri olan bütün teatrlar xalq-meydan teatrları əsasında yaranıb. İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrı isə xalq-meydan teatrı ilə yanaşı, 1873-cü ildə yaranmış milli teatrımızdan da bəhrələnib. Belə ki, müsəlman Şərqində ilk teatrın yaranmasından 7 il sonra, təxminən 1880-ci ildə İrəvan teatrı yaranıb. Şərəfli bir yol keçən İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram teatrında saysız-hesabsız tamaşalar səhnəyə qoyulub, böyük aktyor məktəbi yetişib. İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrı bütövlükdə Azərbaycan teatr ənənələrini inkişaf etdirərək uzun illər boyu yaşatmışdır.

Mən teatra rəhbər təyin olunanda teatr həqiqətən də acınacaqlı vəziyyətdə idi. Hətta teatrın bir çox aktyorları - Zenfira Əliyeva, Aydın Şahsuvarov, Hacı İsmayılov, Ramiz Məlikov, Hacı Xəlilov, Qurban Ələkbərov və başqaları artıq teatrdan getmişdilər. Dörd-beş aparıcı aktyorun isə, necə deyərlər - çamadanı əllərində hazır idi. Hətta Tariyel Qasımov evini Bakıya dəyişmişdi. Təyin olunduğum ilk günlərdə rejissor, aktyor, texniki heyətin əsas üzvləri ilə təklikdə ətraflı söhbət etdim, problemin haradan, nədən qaynaqlandığını öyrənməyə çalışdım. İşçilərin xasiyyətini, kollektivin yaradıcılıq imkanlarını, teatrın təsərrüfatını diqqətlə öyrəndim və işə başladım.

Teatr repertuar sarıdan da çox kasad idi. "Sevil" bir ilin içində çox "qocalmışdı". "Əliqulu evlənir"də bir neçə rolun ifaçısı kollektivdən getdiyi üçün tamaşa böyrü üstə qalmışdı. Son vaxtlar hazırlanmış "Solğun çiçəklər" və "Hacı Qənbər" tamaşaları ilə isə uzağa getmək olmazdı... İlk qastrol səfərimiz üçün dağların başındakı Ağbaba yurdunu seçdik və istər-istəməz "Sevil", "Solğun çiçəklər" və "Hacı Qənbər" lə yola düşdük...

Amasiya rayonuna səfərimiz ağbabalıların mədəniyyət bayramına çevrildi. Tamaşaçılar klublara, mədəniyyət evlərinə sığmırdı...

On beş günlük məzuniyyətdən dərhal sonra Şıxəli Qurbanovun "Sənsiz" dramı üzərində işləməyə başladıq. Lakin ilk tamaşa uğursuz oldu. Cəmi 16 tamaşası göstərildi. Bu uğursuzluq bizi əməlli-başlı silkələsə də, sarsıtmadı. Daha əzmlə çalışdıq və "Sənsiz" İrəvan teatrında ilk və son uğursuzluğumuz oldu. Get-gedə teatrın kollektivi də, repertuarı da canlanmağa başladı. Əksinə, Mübariz Əlixanoğlu Naxçıvandan, Tofiq Hüseynov Bakıdan və respublikanın müxtəlif teatrlarından bir neçə aktyor, eləcə də İncəsənət İnstitutundan bir neçə məzun kollektivin sıralarına qoşuldu...

Teatrın qastrol xəritəsi getdikcə genişlənməyə başladı. Tiflis, Gəncə, Naxçıvan, Rustavi, Leninakan (Gümrü), Kirovakan (Qarakilsə) və s. yerlərə ardıcıl səfərlər, paralel qastrollar təşkil olunurdu. Artıq teatrın nə tamaşaçı, nə də qastrol problemi var idi. Bütün bunlara baxmayaraq, hər səfər, hər səhnəyə qoyulan tamaşa kollektiv üçün yeni bir sınaq, yeni bir imtahan idi. Bu tələb bütün kollektivin canına, ruhuna hopmuşdu. Elə buna görə də, teatrımız istər qastrol səfərlərində, istərsə də yerli tamaşalarda böyük hörmət-izzətlə, səmimiyyətlə qarşılanırdı. K.S.Stanislavskinin müdrik, həqiqəti əks etdirən məşhur bir kəlamı var: teatr asılqandan başlayır. Amma mən deyərdim ki, teatr asılqandan da öncə ürəklərdən, milli-mədəni inkişafın səviyyəsindən, millətin intellektindən başlayır. Ürəklərə yol tapmaq o qədər də asan məsələ deyil. Bax, İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrı o illərdə artıq öz tamaşaçısının ürəyinə yol tapa bilmişdi. İkinci həyatına başlayan teatrımızda repertuar baxımından da rəngarənglik, müxtəliflik yaranmışdı. "Sevil"dən sonra "Aydın", "Yaşar", "Məşədi İbad", "Arşın mal alan" kimi böyük əsərlər teatrın repertuarında yer almışdı. Osetin dramaturqu Georgi Xuqayevin "Mənim səadətim, hardasan" faciəsi sizin müsahibin "Məhəbbət yaşayır hələ", "Məni qınamayın", İmran Qasımovla "Sən nə üçün yaşayırsan?" və s. poetik dramları uzun illər teatrın səhnəsində uğurla nümayiş olundu.

–Yazılarınızda qeyd edirsiniz ki, əsl teatr odur ki, özü tamaşaçının ardınca yox, tamaşaçını öz ardınca apara bilsin. İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrı tamaşaçısını arxasınca apara bildimi?..

–Bilirsiniz, teatrın tamaşaçının ardınca getməsi insanın öz kölgəsinin ardınca getməsinə bənzəyir. Bu yolun sonu sözsüz ki, uçurumdur. Tamaşaçını öz ardınca aparmaq isə sənət dünyasında ucalmaqdır. Bu ucalıqdan baxanda yer daha bütöv görünür. Təvazökarlıqdan uzaq olsa da, deyim ki, bəli, 16 illik rəhbərliyim dövründə kollektivlə birgə tamaşaçımızı arxamızca apara bildik.

Mütəmadi olaraq milli dramaturgiyamızın, dünya ədəbiyyatının klassik əsərləri üzərində yaradıcılıq axtarışları aparırdıq. Ş.Qurbanovun "Sənsiz" dramı ilə başladığımız işi C.Cabbarlının "Aydın" faciəsi ilə davam etdirdik. Aleksandr Ostrovskinin "Cehizsiz qız", V.Şekspirin "Sonu yaxşı olan hər iş yaxşıdır" inciləri ilə tamaşaçımızı heyrətləndirdik. M.F.Axundovun "Molla İbrahim Xəlil kimyagər" əsərinə baxanlar sanki Sovet hökumətinin yalanlarına əl çalıb, gülürdülər. Sonrakı illərdə İmran Qasımovla Həsən Seyidbəylinin "Sən nə üçün yaşayırsan?", Anarın "Şəhərin yay günləri", Mar Baycıyevin "Hər evdə bayram olsun", Nahid Hacıyevin "Ömür gözləyir bizi", Mustafa İsgəndərzadənin "Səni kim unudar" dramları, Aleksandr Makeyenovun "Tribunal", Georgi Xuqayevin "Mənim səadətim, hardasan" faciəsi və əlbəttə, erməni klassik və çağdaş dramaturgiyasının yaxşı nümunələri də teatrın səhnəsində hərarətlə alqışlanırdı.

Yerli şəraitdən irəli gələn obyektiv çətinliklər, təsir və təqiblərə baxmayaraq, İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrı xalqımızın ümumi səhnə sənəti ənənələri əsasında yaranmış, bu zəmin əsasında inkişaf etmişdir. XX yüzilliyin əvvəllərində Azərbaycanın görkəmli səhnə ustaları ilə İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrı arasında yaranan yaradıcılıq əlaqələri bu teatrın milli zəmin üzərində inkişafına geniş meydan açmışdır.

–Hidayət müəllim, məncə, 70-80-ci illəri İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrının intibah dövrü adlandırsaq, yanılmarıq.

–Bəli, mütəxəssislər, teatrşünaslar belə adlandırırlar. Teatrın bu dövrünü əvvəlki illərlə müqayisə etmək mümkün deyil. 70-ci illər səhnədə zamanın qaynar nəfəsi duyulurdu. Hər yeni tamaşa mədəni hadisəyə çevrilirdi. Tamaşaçı Şekspirin də, Qorkinin də, C.Cabbarlının da qəhrəmanlarının yolunu səbirsizliklə gözləyirdi.

Əslində, teatrda ildə 4 əsər hazırlanmalı idi. Bu əsərlərdən ikisi Azərbaycan, biri erməni, digəri isə sovet xalqları və ya dünya dramaturgiyasından olmalıydı. Amma mən 1968-ci ildə teatra rəhbər təyin olunanda teatrın repertuarında cəmi 3 əsər var idi, üçü də milli dramaturgiyamızdan. Həm də bu əsərlər "qocalmış", "əldən düşmüşdü". 1972-1984-cü illərdə teatrın afişasında onlarca əsər canlandı. Bəzən, akademik teatrlarda belə olmurdu.

1970-ci ildə kollektivimizə Ermənistan Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsinin, Respublika Ali Soveti Rəyasət Heyətinin, Nazirlər Sovetinin və Həmkarlar İttifaqı Şurasının yubiley Fəxri Fərmanı təqdim ediləndə SSRİ Xalq artisti, SSRİ Ali Sovetinin deputatı, görkəmli rejissor, Respublika Teatr Cəmiyyətinin sədri Hracya Qaplanyan heyrətlə dedi: "Siz dekabristlərsiniz. Sənətə belə vurğunluğu mən hər bir teatr kollektivinə arzulayardım. Lap bizim akademik teatrımızın kollektivinə də...".

Qədim İrəvanda Azərbaycan Teatrının ömür salnaməsinə yeni səhifələr yazılmağa başlandı. Ermənistan KP MK-nın Bürosu C.Cabbarlı adına İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrının 50 illiyi respublika miqyasında qeyd edilməsi haqqında qərar qəbul etdi. Təntənəli yubiley mərasimi iyun ayının 29-na təyin olundu. Həmin gün müxtəlif ölkələrdən yüzdən çox təbrik teleqramı aldıq: C.Cabbarlı adına İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrının yarıməsrlik bayramı hərarətlə alqışlanır, kollektivimizə yaradıcılıq uğurları arzulanırdı. Moskvadan SSRİ Mədəniyyət Nazirliyinin Kollegiyası, Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyi və incəsənət xadimləri adından göndərilən təbrik teleqramları bizim üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi.

–Siz İrəvanda uzun müddət Azərbaycan ədəbi mühitinə, əgər belə demək mümkünsə, başçılıq etmisiniz. Respublika Yazıçılar İttifaqının Azərbaycan ədəbiyyatı Şurasının sədri kimi Azərbaycan yazıçılarının əsərləri sizin redaktənizlə nəşr olunurdu. İrəvanın ədəbi mühitini formalaşdıran tarixi şəxsiyyətlər barədə qısaca da olsa məlumat verməyinizi istərdik.

–İrəvanda Yazıçılar İttifaqının İdarə Heyətinin üzvü, eyni zamanda Azərbaycan Ədəbiyyatı Şurasının sədri idim. "Sovetakan Qrog" (Sovet Yazıçısı) nəşriyyatının Azərbaycan dilində nəşr etdiyi kitablar Yazıçılar İttifaqının Azərbaycan Ədəbiyyatı Şurasında müzakirə edilir, planlaşdırılır, çapa hazırlanırdı. Şuramız Ermənistanda yaşayıb-yaradan azərbaycanlı müəlliflərin əlyazmalarını mətbuat səhifələrinə çıxarmaq və kitablarını nəşr etdirməklə yanaşı, Azərbaycan dilini erməni auditoriyalarında, məclislərdə, televiziya və radioda səsləndirirdi. Yazıçılar İttifaqının sədri və katiblərinin iştirakı ilə Qərbi Azərbaycanda yaşayıb-yaradan yazıçılarımızın ümumrespublika toplantısı da o vaxt əvvəldən-axıra qədər Azərbaycan dilində keçirildi. Ermənistanda yaranan Azərbaycan ədəbiyyatı ildən-ilə daha geniş təbliğ olunur, təzə adlar, təzə istedadlar üzə çıxırdı. "Sovet Ermənistanı" qəzeti, İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrının yaradıcı kollektivi, İrəvan Pedaqoji İnstitutu Azərbaycan bölməsinin müəllim heyəti, respublikanın müxtəlif şəhər və rayonlarında yaşayan qələm sahibləri, ümumiyyətlə, bütün Azərbaycan ziyalıları getdikcə Şuranın ətrafında daha sıx birləşdilər.

O illərdə İrəvan Azərbaycan ədəbiyyatı və mədəniyyəti mühitində canlanma yaranmışdı, respublika səviyyəli çox tədbirlər keçirirdik. Ziyalılarımız bu tədbirlərin hər birində iştirak edir, həm əsərlərinin ideya-bədii səviyyəsi, həm də bir ziyalı kimi səmimiyyəti və mədəniyyətləri ilə yadda qalırdılar. İrəvan ədəbi mühitini formalaşdıran, inkişaf etdirən belə yaradıcı ziyalılarımız çox idi. Məhərrəm Bayramov, İsrafil Məmmədov, İsmixan Məmmədov, Tahir Talıblı, Aftandil Ağbabalı, Alyoşa Bayramov, Məcnun Göyçəli, Həmzə Vəlioğlu, Dünyamalı Məftun, Eldar Abbas, Vəfadar İsmayıl, Rəhim Əliyev.

–Ermənilərin 30 ilə yaxın bir müddətdə işğal etdiyi ərazilərimizdə xalqımızın mədəni irsinə qarşı törətdiyi vandallıq əməlləri bütün dünyaya bəllidir.. Qədim İrəvanda yaşadığınız illərdə bu yerləri yad edirdinizmi?

–Gülüstan və Türkmənçay müqavilələri bağlandıqdan sonra imperialist dövlətlərin əli ilə erməniləşdirilən bu qədim Azərbaycan şəhərində yaşadığım müddətdə hər zaman babalarımızın, əcdadlarımızın izlərini axtarmışam. İrəvanda, Göyçədə, Zəngəzurda, Dərələyəzdə, Vedibasarda, Zəngibasarda... qədim alban və türk abidələrini aramışam. Bu abidələrin çoxunun adı və yeri qalmışdı. Böyük əksəriyyəti uçurulmuş, dağıdılmış, yerində tarixin izlərini azdıran başqa şeylər tikilmişdi. Belə ki, 1877-1878-ci illərdə İrəvanda 8, İrəvan qəzasında 18, Eçmiədzin qəzasında 17, Sürməlidə 18, Şərur-Dərələyəzdə 47 məscid olmuşdur. XIX əsrdə bu gün Ermənistan adlandırılan ərazilərimizdə 147 məscid olub. Sərdar sarayı məhv edilib. O sarayda biri kişilər, biri də qadınlar üçün tikilən 2 məscid olub. Eyni zamanda, kişi və qadın hamamı olub ki, bu abidədən yeraltı gizli yolla Zəngi çayına enən pillələr varmış.

Daşnak hökuməti və Sovet rejimi dövründə İrəvanda bu abidələr məhv edilmişdir. Xudavəndə məscidi, Şah İsmayıl məscidi, Cümə məscidi, Təpəbaşı məscidi, Əsədağa məscidi, Çətirli məscid, Körpübulağı məscidi, Qala məscidi, Şəhər məscidi, Hacı Novruzəlibəy məscidi, Sərdar məscidi və s. Bəzən şəhərin ayrı-ayrı rayonlarını saatlarla pay-piyada gəzə-gəzə bu abidələrin salındığı ərazilərdə xəyala dalırdım. Mığrıdan başlamış Dərələyəzəcən, Göyçəyəcən, Hamamlıyacan… Səlim karvansarayının, Sərdar karvansarayının, Şeyxülislam karvansarayının, Kömürçü karvansarayının, Hacıvəli karvansarayının, Yurdçu karvansarayının qapısını döyürdüm. Gedərçay körpüsündən, Zəngi körpüsündən, Taxta körpüdən, Vediçay körpüsündən, Kalax (Qazax) körpüsündən keçirdim. Torpaq qalası, Gümrü qalası, Bayburt qalası, Qalabürcü qalası, Qafan qalası, Qıpçaq qalası... önündə baş əyirdim. Urud məbədini, Əmirsəlim türbəsini, Cəfərabad türbəsini, Çuxur Səəd türbəsini, Heyvə məqbərəsini ziyarət edirdim.

Qərbi Azərbaycanda çox yer - İrəvanda Gedərçayın sahilləri, Zənginin qırağı, Dərə bağları, Qırxbulaq çeşmələri, Təpəbaşı, Cümə məscidinin həndəvəri, Sarıtəpə mənimlə həmişə öz dilində - Azərbaycan dilində danışırdı.

–Hidayət müəllim, sualım yenə də qədim teatrımızla bağlıdır. Məlumdur ki, bu il iyul ayının 14-də Prezident İlham Əliyev İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrının 140 illiyinin qeyd edilməsi ilə bağlı Sərəncam imzaladı. 16 il fasiləsiz olaraq rəhbərlik etdiyiniz bu sənət ocağının yubileyi ilə bağlı ölkə başçısının imzaladığı Sərəncamı mədəniyyətimizə göstərilən dövlət qayğısının bariz nümunəsidir. Sərəncamla bağlı fikirləriniz maraqlıdır.

–Bu tarixi Sərəncam yalnız mədəniyyət hadisəsi deyil, ilk növbədə əvəzsiz siyasi sənəddir. Qədimdə Qərbi Azərbaycanda, o cümlədən İrəvanda yaşamış soydaşlarımız 140 il bundan qabaq öz milli, dünyəvi teatrlarını yaratmışlar. Hələ on beş il öncə - 2007-ci ildə cənab Prezidentimizin müvafiq Sərəncamı ilə İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrının yaradılmasının 125 ili ölkəmizdə dövlət səviyyəsində qeyd olundu. Möhtərəm dövlət başçımızın teatra ardıcıl diqqəti, qayğısı bunlarla bitmir, teatrın çağdaş fəaliyyəti üçün gərəkli göstərişlər verilir. Məlum olduğu kimi, Prezidentimizin qərarı ilə Binəqədi rayonunda İrəvan Teatrına böyük mədəniyyət sarayı verilib, hazırda binada əsaslı yenidənqurma və təmir işləri aparılır. Onu da deməliyəm ki, mən teatrın demək olar bütün tamaşalarına baxıram, kollektivlə yaradıcılıq əlaqələrim bu gün də davam edir. Teatrın son iki tamaşasına - özbək dramaturqu Kaçkap Narqabilin "Beş dul qadın və bir rəis" komediyasına və mənim "Burdan min atlı keçdi" epik-xronoloji dramın əsasında yaradılmış tamaşalara məmnunluqla baxdım. Qüdrətli kollektivdir. Qədim İrəvan Teatrının tarixdən silinməz uğurlarını şərəflə davam və inkişaf etdirirlər.

Zəngəzur bu gün də, sabah da evimdir, eşiyimdir, mənim nəzərimdə dünyanın mərkəzidir...

Prezidentimizin müəllifi olduğu tarixi Böyük Zəfər bu zamanlarda, bəlkə bundan sonra da ən böyük sevincimdir, ümumiyyətlə, xalqımızın azı son 250 ildə ən möhtəşəm, şərəfli hadisəsidir.

–Söhbətimizə Zəngəzurla başladıq. Zəngəzurla da bitirmək istəyirəm. 1993-cü ildə "Literaturnaya qazeta"ya verdiyiniz müsahibənin adı "Orda - Zəngəzurda mənim ürəyimin məzarı qalıb…" idi. Bu isə, özlüyündə hər şeyi deyir. Ölkə başçımız, Müzəffər Ali Baş Komandan İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə 44 günlük Vətən müharibəsində qazandığımız şanlı Zəfərdən sonra ürəyiniz rahatladımı?

–O irihəcmli müsahibə o vaxtlar postsovet məkanında ciddi maraq doğurdu, İrəvanda isə.... "bomba kimi partladı". O illərin ən populyar nəşrlərindən olan "Literaturnaya qazeta" məndən öncə Silva Kaputikyanla müsahibə dərc etmişdi. O vaxtlar Ermənistan iqtisadi, siyasi baxımdan dözülməz durumda idi. Ona görə Qarabağ terrorunun əsas ideoloqlarından olan Silva üzdə də olsa, etiraf etməyə məcbur olmuşdu: "Xalqlarımız arasında səmimi münasibətlərin qaytarılması üçün hər şeyə razı olardım". Elmira Axundovaya verdiyim o müsahibədə yalnız Silvanın deyil, Sero Xanzadyanın, Zori Balayanın, Karen Simonyanın, hətta öz xalqlarına qarşı ideoloji təxribatlarından geniş danışdım.

Söhbət Zəngəzurdan düşdüsə... Elmira həmin müsahibəyə çoxdan yazdığım şeirimdən epiqraf vermişdi:

Lökün köhnə məktəbinə tezcə baş vurum

Görüm mənim skamyamda kim əyləşibdir…

Zəngəzur bu gün də, sabah da evimdir, eşiyimdir, mənim nəzərimdə dünyanın mərkəzidir. Gəncliyimdə yazmışdım: azərbaycanlı üçün Təbrizə getmək Marsa uçmaqdan çətindir. Şükür, hələ sovet illərində Təbrizə gedə bildim. Son otuz ildə isə Zəngəzura getmək mənə bu yaşımda Marsa uçmaqdan çətin olmuşdu.

Görkəmli bəstəkar Eldar Mansurov azı 40 il bundan qabaq yazdığım misralara dəyərli musiqi bəstələyib:

Ozan nəğməsində dillənir hünər,

Sazı da, sözü də Zəngəzurludur.

Tale bəxşişidir, vallah, - deyirlər:

Allahın özü də Zəngəzurludur!

44 günlük Vətən müharibəsi! Mən 44-cü ildə anadan olmuşam. Prezidentimizin müəllifi olduğu tarixi Böyük Zəfər bu zamanlarda, bəlkə bundan sonra da ən böyük sevincimdir, ümumiyyətlə, xalqımızın azı son 250 ildə ən möhtəşəm, şərəfli hadisəsidir.

İnşallah, Zəngəzur dəhlizi ilə o yerlərə gedəndə, babalarımın, nənələrimin, atamın, cavan qardaşımın, bütün doğmalarımın, yadlarımın məzarlarını ziyarət edəndə, uca dağlarına qalxanda, dibsiz dərələrinə enəndə, yarğanları önündə düşüncələrə dalanda, buz bulaqlarından içəndə… ürəyim yerinə qayıdacaq.

–O gün görüşmək ümidilə, Hidayət müəllim. Müsahibəyə görə çox sağ olun...

* Məlum səbəbdən yazının başlığı müsahibimizin 1993-cü il sentyabrın 3-də dövrünün tanınmış mətbu orqanı olan "Literaturnaya qazeta"da dərc olunan məqaləsinin başlığı ilə eyniyyət təşkil edir.

Müsahibəni apardı:

Mehparə ƏLİYEVA

Respublika.- 2022.- 19 avqust.- S. 5.