ƏKİNÇİ QƏZETİ VƏ ONUN DAVAMÇILARI

XlX əsrin ikinci yarısında Azərbaycan tarixində mühüm hadisələr baş vermişdi. Həmin dövrdə Azərbaycanda kapitalizm inkişaf edir, cəmiyyətin strukturunda dəyişiklik baş verir, milli burjuaziya və fəhlə sinfi formalaşırdı. Azərbaycan ziyalıları ilk öncə öz millətini maarifləndirməyə çalışır və azadlıq, demokratiya yolunda mübarizə aparmağa çağırırdı. Bu çətin məqamda ilk mətbuat orqanı fəaliyyətə başladı. "Əkinçi" qəzetinin fəaliyyətə başlaması görkəmli maarifçi-alim, jurnalist, publisist Həsən bəy Zərdabinin adı ilə bağlıdır.

Həsən bəy Zərdabi 1837-ci ildə keçmiş Göyçay qəzasının Zərdab kəndində (indiki Zərdab şəhərində) bəy ailəsində anadan olmuşdur. Uşaqlıq vaxtlarından Həsən bəy elmə maraq göstərirdi.1858-ci ildə Şamaxıdakı dördsinifli ali ibtidai məktəbi bitirdikdən sonra Qafqaz təhsil dairəsinin müdiri baron Aleksandr Pavloviç Nikolayın məsləhəti və dəstəyi ilə Tiflis Gimnaziyasına qəbul olur. 1861-ci ildə buranı gümüş medalla başa vurur.

1861-ci ildə Həsən bəy imtahansız dövlət hesabına MDU-nun Fizika-riyaziyyat fakültəsinin Təbiət şöbəsinə qəbul olur. MDU-nun rektoru tarixçi Sergey Mixayloviç Solovyov Həsən bəyin həyatında müsbət rol oynamışdı. O, Həsən bəyə öz zəngin kitabxanasından istifadə etməyə icazə vermişdi. 1861-ci il Çar Rusiyasında inqilabi yüksəliş dövrü idi. Kəndlilər təhkimçiliyə qarşı çıxır, yeni demokratiya ideyalarını irəli sürürdülər. Azadlıq hərəkatı Həsən bəyə yeni təkan verir və o, MDU-ni tezliklə bitirib öz yurduna qayıdıb ideyalarını reallaşdırmaq arzusu ilə yaşayırdı. 1865-ci ildə o, MDU-ni fərqlənmə diplomu ilə bitirir. Həsən bəyə təklif olunur ki, universitetdə elmi-pedaqoji fəaliyyətini davam etdirsin və burada qalıb işləsin, lakin o, bu təklifi qəbul etmir, çünki bir vətənpərvər olaraq öz millətinə bu çətin dövrdə dayaq olmağı özünə borc bilir.

Həsən bəy Zərdabi Azərbaycan millətini oyatmaq və maarifləndirmək üçün doğma ana dilində qəzet çap etmək qərarına gəlir. 7 il gözlədikdən sonra 1875-ci il 22 iyul tarixdə "Əkinçi" qəzetinin ilk tirajı çap olunur və bununla Azərbaycan milli mətbuatının əsası qoyulur. Qəzet bir neçə bölmədən ibarət idi: "Daxiliyyə", "Əkin və zirayət xəbərləri", "Elm xəbərləri", "Təzə xəbərlər". Qəzet sadə dildə yazılırdı, çünki adından da aydındır ki, əsasən kəndlilər və orta təbəqə əhali üçün yaranmışdı və qeyd etmək lazımdır ki, pulsuz paylanılırdı. Burada XlX əsrin ikinci yarısının görkəmli ziyalıları öz məqalələrini çap etdirirdilər. Ədəbiyyat, incəsənət və xalqın ənənələrindən M.F.Axundzadə öz imzası ilə qəzetdə məqalərini çap etdirirdi. Moskvada təhsil alan Nəcəb bəy Vəzirov və Əsgər ağa Adıgözəlov "Əkinçi" qəzetinin fəaliyyətə başlaması xəbərini böyük sevinc hissi ilə qarşılamışdılar. Ə.Adıgözəlov mətbəə xərclərinin müəyyən hissəsini öz öhdəsinə götürmüş və rus dilində nəşr olunan mətbuat orqanlarından vacib xəbərləri tərcümə edib "Əkinçi"yə göndərirdi. "Əkinçi" qəzeti həftədə iki dəfə az tirajla çap olunurdu. Azərbaycandan başqa "Əkinçi" Gürcüstanda, Dağıstanda, Özbəkistanda da yayılmağa başladı. Əsas mövzular çarizmə və köləliyə qarşı, haqsızlıqlara və milli oyanışa həsr olunurdu. Qəzetin mütərəqqi ideyaları Çar hakimiyyətini narahat edirdi. 1877-1878-ci illərdə Rusiya-Türkiyə müharibəsinin başlanması ərəfəsində "Əkinçi"nin vəziyyəti daha da ağırlaşdı. Çar hökuməti qəzetin "türk-tatar" dilində çap olunması və azərbaycanlıların Türkiyə tərəfinə keçməsindən ehtiyat edirdi. Buna görə də 1877-ci ilin sentyabrında qəzetin nəşrini dayandırmaq haqqında hökumət sərəncam verdi.

İki ilə 56 nömrəsi çap olunan "Əkinçi" qəzetindən sonra ard-arda yeni-yeni qəzetlər, jurnallar çıxmağa başladı: 1879-cu ildə Hacı Səid Əfəndinin "Ziyayi-Qafqaziyyə" qəzeti, 1883-cü ildə Tiflisdə "Əkinçi" üslubunu davam etdirən Cəlal Ünsizadənin "Kəşkül" jurnal-qəzeti, 1903-cü ildə Məmmədağa Şaxtaxtinskinin "Şərqi-rus" qəzeti, 1906-cı ildə Cəlil Məmmədquluzadənin "Molla Nəsrəddin" jurnalı. 1918-ci ildə Şərqin ilk demokratik respublikası - Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yarandı. Öz müstəqilliyini, siyasətini, azadlığını, hüquqlarını, iqtisadiyyatını, ictimai-siyasi proseslərə münasibətini nümayiş etdirmək üçün AXC dövründə mətbuat yenidən dirçəldi. Üzeyir Hacıbəyovun redaktorluğu ilə "Azərbaycan" qəzeti işıq üzü gördü. XlX əsrin ikinci yarısında və XX əsrin əvvəllərində mətbuat orqanlarında qadın hüquqlarından da bəhs edilirdi.

Ümummilli Lider Heydər Əliyev KİV-in inkişafına daim diqqət yetirirdi. 1997-ci il 22 iyul tarixdə Milli Mətbuat Günü münasibətilə Heydər Əliyev çıxışında demişdir: "Jurnalist əməyi qeyri-adi, böyük zəhmət, xüsusi səy tələb edən əməkdir. Dövlət onların əməyini qiymətləndirir, bu sahədə mövcud olan problemləri həll etmək üçün əlindən gələn hər şeyi edir və bundan sonra da edəcəkdir". 1998-ci ilin avqustunda Ulu Öndər Heydər Əliyev KİV üzərində dövlət senzurasını ləğv etdi. Heydər Əliyevin siyasi kursunu uğurla davam etdirən Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev Azərbaycan mətbuatının 130 illiyinə həsr olunmuş yubiley mərasimində "İstər iqtidar mətbuatı olsun, istər müxalifət mətbuatı olsun, istərsə də müstəqil mətbuat olsun- bu, mətbuatımızdır" fikri ilə dövlətin mətbuat orqanlarına dəyər verdiyini vurğuladı. Mətbuat işçilərinə fəxri ad, maliyyə yardımı, üç yaşayış binasının verilməsi dövlətimizin mətbuat işçilərinə, KİV-ə yüksək diqqətinin əyani təsdiqidir.

44 günlük Vətən müharibəsində ön cəbhə ilə yanaşı, informasiya müharibəsi də davam edirdi. Mətbuat işçiləri bu çətin günlərdə düşmənin dezinformasiyasına qarşı cəsarətlə mübarizə aparırdı.

Azərbaycan Milli Mətbuatının 148-ci ildönümü tamam olur. İnanırıq ki, Azərbaycan mətbuatı qarşısında duran hər hansı bir məsələni məsuliyyətlə yerinə yetirəcək və millətimizə öz professionallığı, operativliyilə layiqincə xidmət edəcək.

Jalə MƏMMƏDOVA,

Bakı şəhəri, Xəzər rayonu Elçin Şəmiyev adına

149 nömrəli tam orta məktəbin tarix müəllimi.

Respublika.- 2023.- 22 iyul.- S. 12.