Azərbaycan dünyada öz memarları ilə tanınır

Son illər ölkəmizin paytaxtı Bakı şəhəri sözün həqiqi mənasında geniş quruculuq meydanına çevrilib. Şəhərin abadlaşdırılması sahəsində xeyli işlər görülüb və bu proses uğurla davam etdirilir. Yeni tikilən müasir yaşayış binaları, bərpa olunan tarixi-memarlıq abidələri, eləcə də mədəniyyət ocaqları, yenidən qurulan parklar, yeni salınan yollar və körpülər Bakının simasını çox dəyişdirmiş, onun cazibəsini daha da artırmışdır. Bununla belə, paytaxtda memarlıq və şəhərsalmanın inkişaf problemləri də var və bunlar öz həllini gözləyir. Bu və digər məsələlərə aydınlıq gətirmək üçün Azərbaycan Memarlar İttifaqının birinci katibi, Şərq Ölkələri Beynəlxalq Akademiyasının vitse-prezidenti, Beynəlxalq Memarlıq Akademiyasının professoru, Azərbaycanın əməkdar memarı Elbəy Qasımzadəyə müraciət etdik.

- Elbəy müəllim, hazırda Bakının işlənməkdə olan yeni Baş Planının səciyyəvi xüsusiyyətləri barədə nə deyə bilərsiniz? Yeni plan əvvəlkindən nə ilə fərqlənəcək?

- Əvvəla, qəzetiniz vasitəsilə bir memar olaraq, mətbuat işçilərinə tövsiyəmi bildirmək istəyirəm. Bu gün mətbuatda Bakı şəhərinin memarlıq və şəhərsalma problemləri haqda çox yazılır, ayrı-ayrı mütəxəssislərə istinadən rəy və təkliflər irəli sürülür. Tövsiyəm budur ki, belə spesifik məsələlərə aydınlıq gətirilməsi üçün məhz həmin sahənin bilavasitə mütəxəssisi olan şəxslərə müraciət olunsun. Əks halda, problemin həllinə kömək etmək, məsələ ətrafında düzgün ictimai rəy formalaşdırmaq əvəzinə, yanlış fikirlərlə cəmiyyət içində çaşqınlıq yaradırıq. Elə memarlıqla bağlı mətbuatda gedən müzakirələrdə hətta Azərbaycanda bu gün peşəkar və bacarıqlı memarların olmadığı haqda rəy yaratmağa çalışanlar da qlur. Halbuki Azərbaycan istər keçmiş İttifaq dövründə, istərsə də bu gün dünyada öz milli-tarixi məktəbi olan və bu ənənəni uğurla davam etdirən memarları ilə tanınır.

Bəlkə də belə səhv fikirlər ucbatındandır ki, bu gün ölkəmizdə hər hansı bir sahədə iş görülərkən ora xarici mütəxəssisləri cəlb etmək sanki dəb halını alıb. O cümlədən uzun müddət haqqında müzakirələr gedən Bakının yeni Baş Planının da xarici mütəxəssislərin iştirakı ilə hazırlanması nəzərdə tutulub. Əlbəttə, təcrübəli xarici mütəxəssislərin belə işlərə cəlb edilməsi yenilik deyil. Sovet dövründə də Bakının ilk Baş Planı 1924-cü ildə xarici mütəxəssislərin iştirakı ilə hazırlanıb. Şəhərin bundan əvvəlki baş planlarını da əcnəbi hərbi mühəndislər işləyiblər. Ancaq unutmamalıyıq ki, Bakı artıq o dövrün Bakısı deyil. Bu gün Azərbaycanda istər memarlıq, istərsə də şəhərsalma sahəsındə kifayət qədər yüksək səviyyəli kadrlar var. Onlar illər boyu həm lazımi təhsil alıb, həm də böyük təcrübə toplayıblar. Etiraf edək ki, XX əsrin müharibədən sonrakı dövründən bugünədək Bakını tikən, burada yeni memarlıq əsərlərini yaradanlar məhz azərbaycanlı memarlar olub. Əlbəttə, Bakının Baş Planının işlənməsinə əcnəbiləri məsləhətçi kimi cəlb etmək olar, lakin bu işi ilk növbədə, Bakıya ürəkdən bağlı olan, şəhərin, eləcə də yerli əhalinin xüsusiyyətlərini dərindən bilən mütəxəssislər görməlidir. Bir az da obrazlı ifadə etsək, bu iş Bakı təbiətinin hərarətini duyan, Bakı torpağının barlı-bərəkətli nemətinin dadını bilən, Bakı ab-havası ilə yaşayıb yetişən memarlara həvalə olunmalıdır. Axı, onlar göz açıb, məhz Bakının Qala divarlarını, Qız qalasını, Şirvanşahlar sarayını, İsmailiyyəni görüb və bu şəhərə öz töhfələrini vermək arzusu ilə yaşayıb, memar olublar. Məncə, Bakının yenidən qurulması işini də məhz bu sevgini yaşayanlara həvalə etmək lazımdır.

Bakının yeni Baş Planını əvvəlki 1986-2005-ci illəri əhatə edən variantla müqayisə etsək, nəzərə almalıyıq ki, bu gün ölkədə siyasi, sosial-iqtisadi münasibətlər artıq tam dəyişib. Azərbaycan hətta keçid dövrünü arxada qoyub. Sovet dövründə Baş Plan təsdiqlənərkən onun sifarişçisi də, icraçısı da yalnız dövlətin özü olurdu. Yəni bu planı tutan və ona uyğun aparılan quruculuq işlərini maliyyələşdirən də dövlət idi. Məsələn, o zaman Baş Plana əsasən, əhalinin köhnə yaşayış evlərindən yenilərinə köçürülməsi dövlət vəsaiti hesabına həyata keçirilirdi. İndi isə bazar iqtisadiyyatı şəraitində bu kimi işlər əsasən, fərdi kapitalın, investorların öhdəsinə düşür. Onlar isə hər bir sahədə olduğu kimi, şəhərsalmada da şübhəsiz ki, rentabelli layihələrə kapital yönəldəcəklər. İnvestorlardan onlar üçün maraqlı və səmərəli olmayan hər hansı bir tikintiyə sərmayə qoymasını tələb etmək absurd olardı. Deməli, yeni Baş Plana görə aparılacaq quruculuq işlərində sərmayədarların da maraq və imkanları nəzərə alınmalı, şəhərin inkişaf etdirilməsi qarşılıqlı fayda əsasında həyata keçirilməlidir. Ümumiyyətlə, yeni Baş Plan tam konseptual xarakter daşımalıdır. Orada hər hansı mütləq dəqiqlik və ya şərtlər göstərilməməlidir. Dünyanın heç bir ölkəsində bu səviyyədə Baş Plan hazırlanmır. Planda şəhərin genişləndirilməsi və inkişafına dair ümumi istiqamətlər müəyyənləşdirilməlidir.

Məsələn, bəzi fikirlər var ki, Bakı Badamdar qəsəbəsi və ya Sumqayıt şəhəri istiqamətində genişləndirilməlidir. Əslində, Bakı özü xaotik olsa da, inkişafdadır. Bu gün, demək olar ki, Bakı və Sumqayıt şəhərləri birləşmək üzrədir. Lakin bu baş verərsə, o zaman Bakı kəndlərinin Abşeron yarımadası boyunca birbaşa nəqliyyat əlaqələrində çətinlik yaranar və kəndlər təcrid vəziyyətinə düşər. Əlbəttə, gələcəkdə Bakı kəndlərinin də şəhərin özü ilə birləşməsi gözləniləndir. Lakin bu da Bakı şəhərinin meqapolisə çevrilmə təhlükəsini yaradır ki, nəticədə şəhərdə yaşayış mürəkkəbləşər. Üstəlik, nəzərə alınmalıdır ki, müxtəlif səbəblərdən Bakıda əhalinin sayı durmadan artmaqdadır.

Ümumiyyətlə, daim inkişafda olan hər bir şəhər kimi Bakının da yeni Baş Planı dinamik şəkildə olmalıdır. Məsələn, Minsk şəhərinin yeni Baş Planı iki il öncə təsdiqlənsə də, artıq həmin plan üzərində dəyişikliklər edilməsi aktuallaşıb. Yəni bunu həyatın dinamikası tələb edir və Baş Plan da həmin tələblərə cavab verməlidir. Moskvada da belədir. Məncə, bu təcrübədən biz də yararlanmalıyıq. Yəni Baş Plan üzərində daim təkmilləşmələr aparılmalıdır.

- Bu gün Bakı şəhərində xaotik inşa edilən tikililər əhalidə narahatlıq doğurur. Sizcə, qanunvericilik qaydasında belə tikililərin ləğvinə dair qərar verilərsə, bu işi praktiki baxımdan həyata keçirmək mümkün olarmı?

- Xaotik tikililər deyəndə, biz nəyi nəzərdə tuturuq? Əlbəttə, Baş Plana uyğun tikilməyən binaları. Lakin söhbətimizin əvvəlində qeyd etdik ki, Bakının keçmiş Baş Planı yeni siyasi, sosial-iqtisadi şəraitdə reallıqlara cavab vermir. Xaotik tikililər həm də bunun nəticəsində meydana çıxıb. Axı, cəmiyyətin artan tələbatına uyğun olaraq nə isə tikilməli, yaradılmalı idi. Dedik ki, artıq dövlət yox, əsasən fərdi kapital hesabına tikinti işləri aparılır və bu təbii prosesin qarşısını almaq mümkün də deyil. Şübhəsiz, yeni tikililər bəzən miqyasına görə, bəzən də hər bir məhəllənin şəhərsalma kompozisiyası nəzərə alınmadan meydana çıxdığı üçün narahatlıq doğurur, söz-söhbətə səbəb olur. Bəzən deyirlər ki, bunlar qanunsuz inşa edilib. Lakin bu, mümkün deyil, heç bir göydələn özbaşına inşa edilə bilməz. Onların tikintisinə mütləq qaydada bir neçə hüquqi mərhələni adlamaqla icazə verilir. Bu, məsələnin qanuni tərəfi. Deməli, xaotik hesab edilən tikililər ləğv edilərsə, o zaman həmin obyektlərin dəyəri sahiblərinə ödənilməlidir. Bu isə sonsuz və lazımsız maddi məsrəflər deməkdir. Məsələnin bir tərəfi də var ki, o da həmin binaların ümumiyyətlə, sökülməsinin fiziki baxımdan mümkün olub-olmamasıdır. Bu, çox mürəkkəb, həm də təhlükəli bir iş olardı.

Onu da deyim ki, dünya şəhərlərinin həyatında belə bir təcrübəyə təsadüf olunmayıb. Düzdür, Moskvada istismar müddəti başa çatan standart panel-beton binalar ləğv edilir, lakin bu, başqa məsələdir və məqsədyönlü bir addımdır. Bakıdakı xaotik tikintilərə gəlincə, çıxış yolu, sadəcə, prosesin tənzimlənməsi, idarə olunmasıdır ki, bu istiqamətdə də yeni Baş Plan mühüm rol oynaya bilər.

- Xaotik tikililər Bakının amfiteatr görkəminə də xələl gətirir... Bəs, Bakının bu görkəminin qorunub saxlanılması prinsipial əhəmiyyət daşımır? - Bəli, bu, prinsipial məsələdir. Həqiqətən Bakının panoramını seyr etdikdə, bir çox hündürmərtəbəli binaların şəhər üzərində meşə görüntüsü yaratdığına təəssüflənirsən. Əlbəttə, nəticədə, şəhərin amfiteatr görkəminə xələl gəlib. Lakin dediyimiz kimi, proses idarə olunarsa, şəhərin təbii landşaftını qorumaq olar və lazımdır da. Bəzən deyirlər ki, kimdir şəhəri dənizdən seyr edən ki, onun dəniz fasadının görünüşünü də saxlamaq lazım gəlsin... Məgər, dəniz gəzintisinə çıxarkən, Bakını kənardan seyr etmək adama xoş gəlmir? Deməli, ürəkaçan bir mənzərə ilə qarşılaşmaq istəyiriksə, Bakının amfiteatr görkəmini həm memarlıq, həm də təbii-coğrafi bir nemət baxımından qoruyub saxlamalıyıq.

- Köhnə və yeni tikililər arasında məzmun və forma oxşarlığını təmin etmək üçün hansı şərtlərə mütləq qaydada əməl edilməlidir?

- Bu da polemikaya səbəb olan bir məsələdir. Memarlıq tarixi ilə məşğul olan bəzi mütəxəssislərimiz deyirlər ki, şəhərin tarixi mərkəzində müasir binalar tikilməməlidir. Məncə, bu, tam düzgün fikir deyil. Çünki memarlıq öz epoxasını, müasir zamanı əks etdirən yaradıcı bir sənətdir. Hər bir insan da geyimində müasir dövrün tələblərinə riayət etməyə məcburdur. Ümumiyyətlə, tarixilik məsələsinə yanaşmada da bəzən səhvə yol veririk. Məsələn, Bakının bəzi tarixi ərazilərində qədim üslubda binalar tikilir. Bunlarda klassik Avropa memarlığının bir çox elementləri qarışıq bir şəkildə əks olunur. Bunun mahiyyətini soruşduqda, deyirlər ki, bu, bizim milli-tarixi memarlığımızdır... Axı, Bakıda bu üslubda binalar XIX-XX əsrlərdə məhz avropalı memarlar tərəfindən inşa edilib və özü də Avropa memarlığını nümayiş etdirib. Məncə, XXI əsrin memarlığı müasir olmalıdır. Əlbəttə, Bakının İçərişəhər Tarix-Memarlıq Qoruğu istisna olmaqla, şəhərin digər tarixi ərazilərində qədim binalarla yanaşı, müasir binalar da tikilə bilər. Unutmayaq ki, artıq ötən əsrin ortalarında tikilən bir sıra binalar da bu gün tarixi memarlıq abidələri kimi dövlət qeydiyyatına götürülüb. Yəni 50 il sonra da müasir binaların bir çoxu tarixə çevriləcək, memarlıq abidəsi kimi qorunacaq. Qədim və müasir tikililər arasında oxşarlığı təmin etmək məsələsində söhbət miqyasdan gedə bilər. Məsələn, Bakı üçün xüsusi əhəmiyyət daşıyan "Azneft" meydanında tikilən binalar ətrafdakı qədim tikililərlə eyni hündürlükdə olmalı, digərlərinə təzyiq göstərməməlidir. Burada hər hansı müasir bina ərazinin ümumi görkəmində özünü qabarıq büruzə verməməli, digər tikililərlə həmahəng olmalıdır. Məncə, əsas şərtlər bunlardır.

- Bakının tarixi-coğrafi simasından söz düşmüşkən, şəhərin qala divarlarının rəmzi bərpası ideyasına necə baxırsınız?

- Bu işdə incə bir məqam var, o da abidənin tarixiliyinin toxunulmazlığından irəli gəlir. Tarixi abidə üzərində hər hansı iş, yalnız onun mühafizəsi və ya ömrünün uzadılması ola bilər. Odur ki, Qala divarlarını orta əsrlərdəki sərhədləri hüdudunda bərpa etmək, məncə, düzgün deyil. Axı, bu, artıq qədim divarlar yox, XXI əsrdə tikilən divarlar olacaq? Həm də Bakının Qala divarlarının indiki görkəmi heç də ilkin vəziyyətində olduğu kimi deyil. Məlumdur ki, ötən əsrdə Qala divarları üzərində aparılan bərpa işləri zamanı abidə ilkin görünüşündən bir qədər fərqli tərzdə qurulub. Bu gün əsas vəzifəmiz Qala divarlarını indiki halında mühafizə edib, gələcək nəsillərə təhvil vermək olmalıdır. Təəssüf ki, yeni dövrdə Qala divarlarının sökülməsi hallarına da rast gəlinir...

- Neftçilər prospektində avtomobillərin hərəkətinin "Azneft" meydanınadək dayandırılması və prospekt ərazisinin dənizkənarı bulvara qatılması ideyasına necə baxırsınız?

- Öncə, xatırladım ki, 1998-ci ilin dekabrında ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin fərmanı ilə dənizkənarı bulvara Milli Park statusu verilib. O zaman, fərmana əsasən, Milli Parkın yeni Baş Planının layihəsi hazırlansa da, ancaq obyektiv səbəblərdən təsdiqlənməmiş qaldı. Həmin layihədə dediyiniz məsələlər qismən nəzərə alınıb. Yəni avtomobillərin tam prospekt boyu yox, onun bir neçə hissəsində, məsələn, Muzey Mərkəzi və Qız qalası qarşısında, Əziz Əliyev və Hacı Zeynalabdin Tağıyev küçələri arasındakı ərazilərdə yeraltı tunel vasitəsilə hərəkət etməsi təklif olunurdu. Bu halda, əlbəttə ki, bulvarın ərazisi genişlənər və piyadaların həmin istirahət yerinə gediş-gəlişi asanlaşar. Eyni zamanda, layihəyə əsasən, "Azadlıq" meydanının altında geniş avtoparkın tikintisi də nəzərdə tutulub. Məncə, bu məsələyə yenidən baxıla bilər. Çünki hazırda bulvar ərazisində geniş abadlıq işləri aparılır, eləcə də yeni mədəni və kommersiya obyektləri tikilir ki, bu da yaxın perspektivdə həmin əraziyə əhalinin axınını artıracaq.

- Maraqlı söhbətə görə təşəkkürümüzü bildiririk.

Nuriyeva T.

Respublika.- 2008.- 4 dekabr.- S.6.