Qlobal maliyyə böhranının özəllikləri və Azərbaycan

Bəşəriyyətin ən yüksək nailiyyətlərindən biri pulun kəşfidir. Cəmiyyətin elə bir sahəsi yoxdur ki, orada pul "münasibətlərin qurulması" vasitəsi kimi çıxış etməsin. İqtisadi inkişaf tsiklindən asılı olaraq pulun çoxluğu və qıtlığı eyni dərəcədə ümumi axara proqressiv və ya reqressiv təsir göstərir.

Hazırda baş verən qlobal maliyyə sistemi böhranının üç tərkib hissəsi vardır: 1) ABŞ borc öhdəlikləri piramidasının qurulması; 2) maliyyə əməliyyatlarının virtuallaşması və maliyyə bazarının real sektordan təcrid olunması; 3) indiki istehsal ukladının iqtisadi artım imkanlarının daralması nəticəsində maliyyə kapitalının dəyərsizləşməsi.

Dünya maliyyə böhranı ABŞ və digər ölkələrdə pul qıtlığına gətirib çıxarmışdır. İpoteka bazarında tədiyyə qabiliyyətinin aşağı düşməsi 2007-ci ilin yazından başlayaraq əsas maliyyə bazarlarında möhtəkirliyi gücləndirmiş və investorları səhm və daşınmaz əmlakdan əmtəələrə (neftə, metallara və qızıla) üz tutmağa sövq etmişdir. Bu tendensiyanın davam etməsi əksər nəhəng bank və transmilli korporasiyaların bazar kapitallaşmasını və son nəticədə birja indekslərini 40-50 faiz aşağı salmışdır. Son 5-6 ay ərzində isə 100 nəhəng şirkət və bankların itkiləri 3 trilyon dollara çatmışdır.

Möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyev Nazirlər Kabinetinin 2008-ci ilin sosial-iqtisadi inkişafının yekunlarına həsr olunmuş iclasında qeyd etmişdir ki, "dünyanı bürümüş maliyyə və iqtisadi böhran böyük çətinliklər gətirmişdir. Müxtəlif ölkələrdə iqtisadiyyat tənəzzülə uğrayır, müəssisələr dayanır, işsizlik artır və ölkələr böyük problemlərlə üzləşirlər". İndi iqtisadi resessiyadan iqtisadi depressiyaya keçid baş verir.

Amerikalıların öz borc öhdəlikləri vasitəsilə qurduqları maliyyə piramidasının dağılması və maliyyə möhtəkirliklərinin real sektordan təcrid olunması bir daha təsdiq edir ki, kimsə tərəfindən alınan borc özünün xüsusi vəsaitindən çox olmamalı və mənfəət normasını artırmağa yardımçı olmalıdır. Borc kapitalı ilə xüsusi kapital arasında nisbət ikincinin xeyrinə olmalıdır. Yalnız belə olduqda iqtisadi subyektin tədiyyə qabiliyyətli olması haqqında fikir söyləmək olar.

İqtisadi tarixdən bəllidir ki, böhran həmişə maliyyə möhtəkirlikləri, maliyyə köpükləri və köhnəlmiş istehsaldan azad olan maliyyə kapitalının əhəmiyyətli hissəsinin dəyərdən düşməsi ilə müşayiət olunur. Bu mərhələ böhrandan salamat qalmış maliyyə kapitalının yeni texnologiyalarda həkk olunan zaman qurtarır. Deməli, indiki dövr həm də yeni texnoloji uklada və yeni iqtisadi artımın uzunmüddətli fazasına keçiddir. Real sektora keçən böhran yeni texnoloji ukladın dünya iqtisadiyyatında tam şəkildə bərqərar olmasından sonra qurtara bilər. Yeni texnoloji ukladın formalaşması iqtisadi dövrülük baxımından 3-7 illik müddəti əhatə edə bilər.

"Respublika" qəzetində dərc olunmuş məqaləsində professor Əvəz Bayramov haqlı olaraq neoliberal inkişaf modeli fəsadlarının qlobal maliyyə böhranına səbəb olmasını göstərir. Fikrimizcə, neoliberal inkişaf modelinə alternativ kimi milli proteksionizmin çıxması da səhv olardı.

Bizə azad dünya iqtisadiyyatı şəraitində böhran və münaqişə potensialını tənzimləyə biləcək geniş konseptli siyasət lazımdır. Artıq Avropanın siyasi partiyaları və digər ölkələrin ictimaiyyəti iri maliyyə axınlarına "Tobin vergisi"nin (vergi növü Nobel mükafarı laureatı Ceyms Tobinin şərəfinə adlandırılmışdır və dünya iqtisadiyyatında aparılan bütün valyuta əməliyyatlarından müəyyən miqdarda faiz tutulmasını nəzərdə tutur) tətbiq olunmasını tələb edirlər. Qeyd olunan verginin tətbiqini proqram xarakterli işlərin görülməsinin birinci addımı kimi də dəyərləndirmək olar.

İndiki iqtisadi böhran neoliberal modelə söykənən dünya maliyyə sistemi paradiqmasının dəyişməsinə gətirib çıxara bilər. Hazırda maliyyə bazarlarında müxtəlif riskli əməliyyatlar etməklə tez mənfəət qazanma vərdişi özünün son səviyyəsinə çatmışdır. Məhz buna görə dünya maliyyə sistemi paradiqmasının dəyişməsi çətin və ağrılı olacaqdır. Təkcə onu nəzərə almaq lazımdır ki, son 20 ildə ABŞ-da korporativ gəlirlərin yarısından çoxu maliyyə sektorundan əldə olunmuş və kapitalın əsas kütləsi fond bazarında cəmləşmişdir (dünyada bu kapitalın real sektora sərmayə etmək üçün, demək olar ki, yer qalmamışdır). Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, səhmlərin arxasında dayanaqlı biznes durduqda onlarla uğurlu alver etmək olar. Bazar başa düşdükdə ki, səhmlərin arxasında şişirdilmiş rəqəmlərdir və ya heç nə dayanmır, onda səhmlərin qiymətdən düşməsi baş verir. Enmələr təkrarlandıqca ölkələrin, şirkətlərin və vətəndaşların illərlə yığdığı valyuta ehtiyatları və digər sərvətləri qısa zaman kəsiyində dəyərdən düşür. Fikrimizcə, vəziyyətdən çıxış üçün yeni maliyyə sistemində maliyyə—real sektora xidmət göstərməklə qazanc gətirməyi bacarmalıdır.

Amerika dövlətinin və 20 əsas ölkənin qəbul etdikləri antiböhran tədbirlər paketi dünya maliyyə bazarına əlavə pul vəsaitlərinin axıdılmasını və iri bankların apardıqları əməliyyatlara nəzarətin gücləndirilməsini nəzərdə tutur. Artıq əksər dövlətlər tərəfindən banklara və nəhəng istehsal şirkətlərinə edilən maliyyə yardımı 2 trilyon dolları keçmişdir. Pulun iqtisadiyyata sürətlə axıdılması üçün bütün siyirtmələr açılmışdır. Edilmiş maliyyə yardımları maliyyə və real sektorda müflisləşmə və iflasların zəncirvari reaksiya almasının, işsizliyin artmasının və ayrı-ayrı ölkələrdə sosial partlayışların qarşısının alınmasına yönəlmişdir.

Əksər dövlətlər tərəfindən maliyyə böhranına tez bir zamanda reaksiya verilməsi dünyada iqtisadi kollapsın qarşısını almışdır. Maliyyə və real sektora maliyyə yardımlarının edilməsi "boşalmış su hövzəsinə suyun tökülməsinə" bənzəyir və ayrı-ayrı iqtisadi subyektlərə bu hövzədə üzməyə bərabər imkanlar yaradır.

Məlumdur ki, ABŞ-da istehlak həmişə yüksək olmuşdur. Dünya məcmu milli məhsulun 20 faizdən çoxunu istehsal etdiyi halda, ABŞ dünya məcmu milli məhsulunun 40 faizə qədərini istehlak edir. Sual oluna bilər, yaranan fərq nə ilə örtülür? Cavab aydındır—dolların emissiyası hesabına. Dolların emissiyası isə təbii olaraq maliyyə bazarlarında dolların inflyasiyasına rəvac verir. Dolların inflyasiyası bütün dünyanı dollarla nominallaşmış qiymətli kağızları satmağa və avro, yuan və iyena ilə nominallaşmış qiymətli kağızları almağa vadar edir.

Digər tərəfdən, dünyadakı məcmu tələbin 40 faiz Amerikaya məxsus olması mahiyyət etibarilə başqa mühüm məsələni ortaya qoyur. Bu boyda iri həcmli bazarı qoruyub saxlamaq dünya ölkələrinə sərfəlidir, ya yox? Əlbəttə, sərfəlidir.

Yaponiya, Çin, Avropa və xammal istehsal edən dövlətlər məhsullarını təklif etdikləri bu bazarı qorumağa məhkumdurlar. İndiki vəziyyətdə Amerika bazarını əvəzləyəcək başqa bir iri həcmli bazar yoxdur və yaxın perspektivdə heç arzuolunan da deyil. Buna görə bu bazarı müdafiə etmək digər ölkələr üçün həyati vəzifə borcudur. Amerikada formalaşan tələbi indiki vəziyyətdə saxlamaq üçün və öz istehsallarını stimullaşdırmaq üçün xammal istehsal edən dövlətlər (əsasən neft istehsal edən ölkələr), Çin, Avropa ölkələri , Yaponiya, Rusiya və Hindistan ABŞ-a borc verməlidirlər və verirlər də. Amerika dövlətinin borc öhdəliklərinin önəmli hissəsi Yaponiyaya (585 milyard dollar), Çinə (580 milyard dollar) və neft istehsal edən dövlətlərə məxsusdur. Onlar indiki maliyyə böhranı zamanı Amerikaya borc verməsələr, əvvəl verdikləri kreditlərin qaytarılması şübhə altında olar (faizlərdən söhbət belə getmir). Qapalı dairə alınır: dünya Amerika borc öhdəlikləri piramidasının girovuna çevrilmişdir.

Zənnimizcə, bu piramidanı dağıtmaq və 13 trilyon dollar ABŞ dövlət borcunu qaytarmaq üçün biz yaxın zamanda dolların devalvasiyasının şahidi olacağıq: ucuzlaşmış borcu Amerika üçün qaytarmaq daha asan olacaqdır. Artıq Amerikanın öz maliyyə problemlərini başqa ölkələrin çiyninə atmaqla həll etmə kursunun rüşeymləri görünür. Başqa cür ola da bilməz: ABŞ indiki zamanda dolların hegimon rolundan istifadə etməklə öz milli maraqlarını qoruyur. Qeyd etmək lazımdır ki, Amerika dövlətinin qəbul etdiyi antiböhran paketinin maliyyələşməsinə istifadə etdikləri pul vəsaitini məhz institusional investorlar kimi çıxış edən ölkələr, xarici banklar, investisiya fondları təqaüd və sığorta şirkətləri Amerikanın borc öhdəliklərini almaqla verirlər. Dolların ucuzlaşması, uçot dərəcəsinin aşağı salınması ilə aparılan ucuz kredit siyasəti, kommersiya banklarının ehtiyat normalarının aşağı salınması və bankların fəaliyyətinə nəzarətin gücləndirilməsi Amerika iqtisadiyyatına öz bəhrəsini qısa zaman kəsiyində (9 ay-1 il ərzində) göstərəcəkdir.

Ucuzlaşmış ABŞ mallarının ixrac potensialının artması iqtisadiyyatın dirçəlməsinə zəmin yaradır. Bunun reallığa çevrilməsi isə Amerika şirkətlərinin mənfəətlə işləməsini, korporativ qiymətli kağızların bazar məzənnəsinin, əsas birja indekslərinin və dövlət büdcə gəlirlərinin artmasını, büdcə kəsirinin aşağı salınmasına və alınmış dövlət borclarına xidmət etməni yüksəldir.

İqtisadi aktivliyin artması əsas yanacaq daşıyıcılarının qiymətinin artmasına müsbət təsir göstərəcəkdir. Neftin qiymətinin artmasında Amerika dövləti özü maraqlı olmalıdır. Bir tərəfdən, Amerikanın borc öhdəliklərinin əsas alıcıları neft ixrac edən ölkələrdir. Amerikaya kredit vermək üçün isə bu dövlətlər neftdən kifayət qədər gəlir əldə etməlidirlər. Digər tərəfdən, ABŞ özünün neft sahəsində ixtisaslaşan transmilli şirkətlərini çətin maliyyə vəziyyətindən çıxarmalıdır.

Qlobal maliyyə böhranı beynəlxalq valyuta sisteminə də təsirsiz ötüşməmişdir. Son dövrlərdə ayrı-ayrı mütəxəssis və siyasi xadimlər tərəfindən dolları əvəzləyə biləcək "amero"dan, qızıl standartdan, regional valyutalardan danışırlar. Yenidən "Brettonvud" valyuta sisteminə qayıtmaq da olar. Əlbəttə, müxtəlif gözlənilməyən səbəblər üzündən bu və ya digər ssenari baş verə bilər. Amma təxirəsalınmaz tədbirlərin ilk nəticələri onu göstərir ki, puldan müasir silah kimi ABŞ dövləti gözəl istifadə edə bilir.

Zənnimizcə, beynəlxalq səviyyədə tələbi böyük olan Amerika iqtisadiyyatının saxlanılmasına və dirçəlməsinə yönələn siyasət dollara digər valyutalarla rəqabət aparmaqda üstünlük verir. Biz yaxın perspektivdə dolların digər əsas valyutaları beynəlxalq bazardan sıxışdırıb çıxarmasının və çoxlu sayda zəif milli iqtisadiyyatların dollarlaşmasının şahidi olacağıq.

Qlobal maliyyə böhranının dar çərçivədə mənzərəsi budur. Azərbaycan da dünyanın bir hissəsi olduğundan bu böhrandan yan keçə bilməz. Pul qıtlığı bizdə də deflyasiyanın yaranması ilə müşahidə olunur.

Deflyasiya nəticəsində iqtisadiyyatın əksər sahələrində rentabellik səviyyəsi aşağı düşdüyündən sahibkar gəliri və ayrı-ayrı işgüzar təşkilatlardan tutulan vergilərin həcmi aşağı düşəcəkdir. Bunun qarşısını almaq üçün ölkədə mövcud olan kredit dərəcələri rentabellik səviyyəsinə uyğun və ya aşağı olmalıdır. Dövriyyədəki pulun ucuz olması üçün Milli Bank tərəfindən müəyyən olunan yenidən maliyyələşmə dərəcəsi endirilməlidir. Digər tərəfdən, vergi dərəcələrinin də aşağı salınmasına baxılmalıdır. Ucuz kredit siyasəti kommersiya banklarının likvidliyini artırmaqla iqtisadi aktivliyin artmasına rəvac verəcəkdir. Şübhəsiz, iqtisadi artım inflyasiya ilə müşayiət olunur—bu iqtisadi aksiomdur. Deflyasiyanı inflyasiya əvəz etdikdən sonra bahalı pul siyasətinə keçmək olar.

Yerli kommersiya banklarının xarici bank və digər kredit təşkilatlarından aldıqları borclar onların aktivlərinin çox az hissəsini təşkil etməlidir. Milli Bankın İdarə Heyətinin sədri E.Rüstəmovun sözlərinə görə, 2009-cu ildə kommersiya bankları xarici kreditlər üzrə 1,5 milyard dollar ödəməlidirlər. Bütünlüklə isə yerli banklar 2,5 milyard dollar xarici borclar (onların məcmu öhdəliklərinin 25 faizi qədər) cəlb etmişlər.

Kommersiya banklarının likvidliyini artırmaq üçün dövlət maliyyə yardımları siyasətini davam etdirməlidir. Artıq 2008-ci ilin sonlarında dövlət tərəfindən kommersiya banklarına 400 milyon manat yardım göstərilmişdir. Sözsüz ki, cari ildə də bu siyasəti davam etdirmək üçün daha çox dövlət vəsaiti tələb ediləcəkdir. Bununla bərabər kommersiya banklarının ehtiyat normaları aşağı salınmalıdır. Dövlət maliyyə yardımlarının müəyyən hissəsinin birbaşa iri biznes strukturlarına göstərilməsi məsələsi gündəmdə olmalıdır.

İndiki böhran şəraitində qızılın qiyməti günü-gündən artır. Gözləmə mövqeyində olan iri investorlar bütün dünyada qızıla üstünlük verirlər. Zənnimizcə, Azərbaycan da valyuta ehtiyatlarının əhəmiyyətli hissəsini bu metalın alınmasına xərcləməlidir. Elə vəziyyət yarana bilər ki, bir neçə qızıl unsiyasına indi qiymətdə olan daşınan və daşınmaz əmlak almaq olar.

Azərbaycan valyuta ehtiyatlarının müəyyən hissəsini həmişə dəyərdə olan, uzun müddət keyfiyyət parametrlərini saxlayan və iqtisadi artım dövründə bahalaşan sənaye mənşəli xammalların—volframın, molibdenin, xromun, sinkin, qalayın, misin, civənin, osminin, kompazit materialların, paslanmayan polad lövhələrin və s. alınmasına sərf etməlidir. Alınmış xammalların bir qismini ölkə ərazisində anbarlaşdırmaq lazımdır. Qısa zamanda qiymət bahalaşandan sonra bu xammalları xarici bazarlarda yaymaq və ölkənin maliyyə ehtiyatlarını qorumaq mümkündür.

Yerli istehsalçıları stimullaşdırmaq üçün manatın devalvasiyası qaçılmazdır. Amma bu tədbir qlobal maliyyə böhranından asılı olaraq 1-2 il ərzində aparılmalıdır.

Dünya maliyyə böhranı Rusiyanı, Ukraynanı və digər qonşu ölkələri ağuşuna aldığından bu ölkələrdə işləyən Azərbaycan vətəndaşlarının bir hissəsinin ölkəyə qayıtması danılmazdır. Onların məşğulluq məsələsini həll etmək üçün özləri ilə gətirdikləri pul vəsaitinin kiçik biznesdə və fermer təsərrüfatlarının yaradılmasına sərf olunması ücün təxirəsalınmaz təşkilati və iqtisadi tədbirlərin görülməsi də mühüm əhəmiyyət kəsb edərdi.

Maliyyə böhranının fəsadlarını azaltmaq ücün ölkədə kommersiya banklarının bir-birilə və istehsal şirkətləri ilə qovuşması və udulması prosesinə start verilməlidir. Ölkədə 5-7 iri kommersiya bankına dövlət tərəfindən himayə edilməli və ölkə ərazisində onların filialları yaradılmalıdır. Bankların iri maliyyə-sənaye qruplarında və holdinqlərdə birləşməsinin həvəsləndirilməsi və bunların maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinə dövlət tərəfindən nəzarətin gücləndirilməsinin də böyük rolu var.

Heydər HƏSƏNOV,

Azərbaycan Dövlət İqtisad

Universitetinin dosenti,

iqtisad elmləri namizədi.

Respublika.- 2009.- 15 fevral.- S. 5.