Qlobal böhran və Azərbaycan üçün yeni
imkanlar
(əvvəli ötən sayımızda)
3.2 Maliyyə böhranı və Azərbaycan
Azərbaycanda 2003-2008-ci
illərdə bütövlükdə iqtisadiyyatın dinamik
inkişafı, beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin
qurulması, sahibkarlığın, qeyri-neft sektorunun,
infrastrukturun, regionların intensiv inkişaf etdirilməsi,
yoxsulluğun azaldılması, təhsilin, səhiyyənin
maddi-texniki bazasının gücləndirilməsi və s. sahələrdə
beynəlxalq iqtisadi, maliyyə institutları tərəfindən
də birmənalı qəbul edilən böyük nailiyyətlər
əldə edilmişdir.
Digər tərəfdən
isə qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan
iqtisadiyyatı bank və kredit sistemi ilə bir o qədər də
yüksək dərəcədə inteqrasiya olunmayıb. Ona
görə də gözləmək olar ki, əgər
fövqəladə hallar baş verməsə, Azərbaycan
dünya ölkələrini əhatə edən maliyyə
problemlərinin az təsirinə məruz qalacaq. Bu, birinci
növbədə onunla bağlıdır ki, Azərbaycanda bir
tərəfdən ehtiyatla idarə olunan iqtisadi sistem
formalaşıb və digər tərəfdən qlobal
yanacaq-enerji layihələrini təmin edəcək karbohidrogen
sərvətlərinə malikdir.
Azərbaycanın
yüksək dərəcədə xalis kapital idxal sisteminə
inteqrasiya olunmaması, kifayət qədər kapital
ehtiyatına malik olması və xalis kapital təchizatçısı
kimi çıxış etmək imkanının olması səbəbindən
qlobal kredit böhranından əsasən təcrid şəraitindəndir.
Milli Bank mərkəzləşmiş
kreditlər üzrə faiz dərəcəsini
aşağı salır. Ölkədə uçot
stavkası artıq 3-cü dəfə aşağı
salınaraq 8 faizə endirilib. Bu, Milli Bankın kommersiya banklarının
kredit imkanlarını artırmaq və ayrı-ayrı
sektorlarda, xüsusilə tikinti sektorunda meydana çıxan
likvidlik probleminin həllinə yardımçı olmaq istəyindən
irəli gəlir. Lakin bu, kommersiya banklarının kredit siyasətinə
nə dərəcədə təsir edəcəyi haqqında
dəqiq fikir söyləməyə əsas vermir. Ən
azı ona görə ki, bu prosesdə kommersiya bankları tam sərbəstdir
və onların heç bir öhdəlikləri yoxdur.
Biznes sahələrinin
azalması nəticəsində ÜDM-də əmək
haqqının çəkisinin azalması və
istehlakçıların davranışında baş verən
dəyişikliklər, o cümlədən onların
mövcud şəraitə etibarı da bir çox amillərin
təsiri altında dünyanın hər yerində nəzərə
çarpacaq dərəcədə azalması kimi iki amil istehlak
artımına təsir göstərəcək.
İqtisadi artıma neqativ
təsir edən əsas amillərdən biri də
Rusiya-Gürcüstan qarşıdurması nəticəsində
real və potensial investorların öz istəklərindən
geri çəkilməsi ilə Cənubi Qafqazın biznes cəlbediciliyinin
aşağı düşməsidir.
Azərbaycan
iqtisadiyyatında indiyə qədər dünyada analoqu olmayan
artım tempinin bir daha təkrar olunacağına ümid
azalır.
Tarixi təcrübə
də bunu təsdiq edir. 70-ci illərin ortalarında
Yaponiyanın iqtisadi artımı 10 faizi ötürdüsə,
1975-ci ildən indiyə qədər bu artım 10 faizdən
çox olmayıb. Bu, xüsusilə Azərbaycan kimi mükəmməl
iqtisadiyyata malik və sənayeləşmənin mühüm
bir mərhələsini adlamış, ixracatının həcmi
kifayət qədər böyük olan ölkələrə
xasdır.
Azərbaycan
üçün ən böyük təhlükə
böhranlı bazarların getdikcə daha çox genişlənməsi
və real sektorun, bank, sığorta və s. sahələrin
nisbətən aşağı rəqabət qabiliyyətli
olmasıdır.
Azərbaycanda son illərdə
dünya standartlarına uyğun yol infrastrukturunu yaratmaq və
Böyük İpək Yolunun bərpası üçün
alınan uzunmüddətli və aşağı faizli kreditlər
ölkənin manevr imkanlarını məhdudlaşdırsa
da, elə də dağıdıcı nəticələri
olacağını gözləmək düzgün olmazdı.
Ümumilikdə, Azərbaycanın
təxminən 2,5 milyard dollar xarici borcu və kommersiya
banklarının birlikdə təxminən xarici borcu 2 milyard
dollar, toplam isə xarici borcu 4,5 milyard dollardır. Bu da
bütövlükdə ÜDM-in 10-12 faizini, ümumi valyuta
ehtiyatının isə 20 faizini təşkil edir ki, o da elə
də böyük rəqəm deyil.
Yaxın xaricdə,
Rusiya, Ukrayna və s. yaşayan çoxlu sayda azərbaycanlılardan
ölkəyə daxil olan xarici valyuta ciddi şəkildə
azalacaq.
Əgər nəzərə
alsaq ki, bütün MDB məkanından Azərbaycana göndərilən
vəsaitin həcmi 1,5 milyard dollar, Rusiyadan 700 milyon dollar,
qeyri-rəsmi isə təxminən 3 milyard dollar təşkil
edir, onun təsiri daha çox mənzil, torpaq, maşın və
s. bazarlarında hiss olunacaq.
3.3 Neftin qiyməti və Azərbaycan
Aydındır ki, neft Azərbaycan
iqtisadiyyatının baza sahəsi olmaqla həm neftlə
birbaşa, həm də dolayı yolla bağlı olan sahələrdə
istehsal olunan UDM-in əsas istehsal amili olmaqla yanaşı, həm
də dövlət gəlirlərinin əsas mənbəyidir.
Hazırda Azərbaycanda
gündəlik neft hasilatı 840 min barrel təşkil edir ki,
bu da dünya neft hasilatının yalnız təxminən 1
faizini təşkil edir. Ona görə də Azərbaycanın
sutkalıq neft hasilatını 300 min barrel azaldacağı
inandırıcı deyil.
Növbəti aylar ərzində
də Azərbaycan neft gəlirlərindən
yaratdığı ehtiyatlara əhəmiyyətli dərəcədə
əlavələr edə biləcək.
3.3.1 Dirçəlişə qədər
-Cari
ehtiyatların çox riskli maliyyə aktivlərinə
yatırılmalarının qarşısı alınmalı,
maliyyə stimullarına təkan verilməlidir.
-Nəqliyyat,
səhiyyə və təhsil sahələrində infrastruktur
ehtiyacların təmin edilməsi davam etdirilməlidir. Bu məqsədlə
ya ehtiyat fondlarından, ya da uyğun xarici ortaqların maliyyə
imkanlarından istifadə oluna bilər.
-Sərhədlərə
yaxın və hava limanlarında "azad zonaları" və
"xüsusi zonaları" inkişaf etdirməklə qlobal
təchizat zəncirləri arasında əlaqələrin sadələşdirilməsi
təmin edilməlidir.
-Texniki
ekspertizalar üçün xarici investisiyaların cəlb
edilməsi prosesinin sadələşdirilməsi, şəffaflığının
təmin edilməsi məqsədilə ədalətli idarəedici,
hüquqi və vergi nəzarəti sistemi təmin edilməlidir.
-Azərbaycan
da daxili bazarı qorumaq, enerji, metal və sairədən istifadəyə
qənaətli yanaşma məqsədilə manatın dollar və
avroya nisbətinin tənzimlənməsi və ən geniş ərzaq
və qeyri-ərzaq mallarının idxal tarifləri ilə
bağlı tədbirlər həyata keçirməlidir.
Qeyd etmək
lazımdır ki, dərin tənəzzüllə üzləşən
Çin, Rusiya və s. kimi nəhəng ölkələr
artıq belə yanaşmalardan geniş istifadə etməyə
başlayıb.
-Milli
Bank kommersiya banklarının kredit imkanlarını
artırmaq məqsədilə (Kommersiya banklarının əsasən
qısa müddətə xarici banklardan götürdükləri
toplam 2 milyardlıq kredit ödəmələri nəticəsində
itirilmiş likvidlik imkanlarını bərpa etmək
üçün) uçot dərəcəsini optimal səviyyədə
aşağı salmaqla stimullaşdırıcı tədbirlər
görməlidir.
-Dövlət
tərəfindən sahibkarlığa kömək məqsədilə
birbaşa olaraq Sahibkarlığa Kömək Fonduna kifayət
edəcək səviyyədə maliyyə yardımı
göstərilməlidir.
-Kommersiya
banklarına etibarlılığı stimullaşdırmaq
üçün sığortalanan əmanətlərin məbləği
heç olmasa 3-4 dəfə artırılmalıdır (qeyd
edək ki, bu məbləğ indi 8 min AZN təşkil edir).
-Kommersiya
banklarına uzunmüddətli vergi tətilləri verilməsi
mexanizmi tətbiq edilməlidir.
-Qiymət
defoltunun dağıdıcı təsirinin qiymət
artımına nisbətən daha da ağır nəticələrə
gətirəcəyini nəzərə alaraq zəruri nemətlər
qrupuna bilavasitə təsir imkanları təhlil edilməli və
müddətli tədbirlər tətbiq edilməlidir.
3.3.2 Dirçəlişdən sonra
-Bank
sektorunun güclü inkişafı ilə yanaşı, digər
maliyyə institutlarının, xüsusilə sığorta
şirkətlərinin, qarşılıqlı fondlar və
ortaq kapital firmaları şəbəkələri
yaradılmalıdır;
-Səhiyyə
və təqaüd üçün ədalətli və
etibarlı mühafizə şəbəkəsi
qurulmalıdır;
-Mərkəzdən
kənarda və hətta ucqar regionlarda biznes sahələrinin,
xüsusilə də sənaye sahələrinin inkişafı
üçün Stimullaşdırıcı Siyasət
mexanizmi yaradılmalıdır;
-Azərbaycanın
neftlə yanaşı, digər təbii ehtiyatlarının
hasili infrastrukturu qurulmalıdır;
-Dövlət
büdcəsindən maliyyələşdirilən sahələrdə
çalışan dövlət qulluqçularının və
digər əmək resurslarının treninqi və yenidən
hazırlanması şəbəkəsi
yaradılmalıdır;
-Müddətli
(məs.: 5 il, 10 il) vergi kredit və möhlətlərinin
verilməsi üçün normativ-hüquqi baza
yaradılmalı və həyata keçirilməlidir.
IV. Böhran nə qədər davam edəcək?
İnkişaf etmiş
ölkələr (İEÖ) və inkişaf etməkdə
olan ölkələrin (İEOÖ) iqtisadiyyatları
arasında olan müəyyən olunmamış boşluqlarla
birləşən qlobal tənəzzül mərkəzi
banklar tərəfindən likvidliyin kütləvi
artırılmasına qarşı immunitet daşıyır.
Eyni zamanda, hiperinflyasiya
ehtimalı müəyyən qədər azalıb.
Daha dərin tənəzzüldən
xəbər verən və hər tərəfdə
işsizliklə bağlı sərvət itkiləri qısa
müddət ərzində iki rəqəmli tənəzzülə
məruz qalmış birja bazarları, əmlak bazarları və
hətta əmtəə bazarları inkişaf etmiş 20
ölkənin, Avropa ölkələrinin, OPEC-in və s.
atdığı təxirəsalınmaz tədbirlər nəticəsində,
demək olar ki, nəzarət altına
alınmışdır.
Dünya birliyinin gəldiyi
ən başlıca qənaət gücləndirilmiş,
effektiv, həmçinin əlaqələndirilmiş idarəetmədən
ibarətdir. Eyni zamanda təklif olunan güclü idarəetmə
iki çox vacib istiqaməti özündə əks etdirməlidir:
-Maliyyə
sövdələşmələrində və onların qeydə
alınmasında şəffaflığın təmin
olunması;
-Sistematik
riski azaltmaq məqsədilə kifayət qədər likvidlik
və bazar iştirakçıları üçün
aksiyaların olmasının təmin edilməsi.
Nəzərə almaq
lazımdır ki, bu cür idarəetmə o vaxt səmərəli
olur ki, bazar iştirakçılarının nizamnamələri
ədalətli və ciddi şəkildə tətbiq edilsin.
Yalnız belə əlaqələndirmə nəticəsində
"qonşunu zəiflət" tendensiyalarının
qarşısını almaq və daha böyük tənəzzülə
imkan verməmək olar.
Bütün bu deyilənləri
nəzərə alaraq beynəlxalq müşahidəçilərin
gəldiyi yekdil fikrə görə 2009-cu ildə qlobal iqtisadi
tənəzzülün artımı 1-3,5 faiz olacaq və
dirçəliş 2010-cu ilin ortalarına kimi baş verəcək.
V. Qlobal böhran və
neftin qiyməti
Axırıncı bir
neçə ayda neftə olan qlobal tələbat 25-30 faiz
azalıb və 2009-cu ildə bu azalma davam edəcək.
Metallurgiya şirkətləri istehsalı 30 faiz ixtisar edib,
Ukrayna və Rusiya limanlarında 2 milyon tondan çox hazır
neft qalıb, neft sənayesi ilə bağlı olan müəssisələr
bağlanır, avadanlıqların təminatı azalır.
ABŞ-ın Energetika
Nazirliyinin proqramına görə, cari il dünya
birjalarında neft orta hesabla 51 dollara satılacaq. Nazirliyin ekspertlərinin
hesablamalarına görə, ABŞ-da və dünyada iqtisadi
böhran daha dərin olduğundan neftə olan tələbatı
azaldır.
2009-cu ildə neftə
qlobal tələbatın daha böyük həcmdə-sutkada
450 min barrel aşağı düşəcəyi və son 30
ildə ilk dəfə olaraq 3 il dalbadal neftə olan tələbatın
azalacağı gözlənilir.
Kəşf edilmiş
yeni yataqların işlənməsi ( Braziliya, Kanada və s.)
kimi böyük layihələr dayanır.
Əgər ötən
il noyabr ayının birinci yarısında Beynəlxalq Enerji
Agentliyi 2009-cu il üçün proqnozları 670000 və ya
0,8 faiz azaldaraq 86,5 milyon barrel müəyyən etmişdisə,
artıq noyabrın ortalarında OPEC aylıq hesabatında
530000 və ya 0,6 faiz azaldaraq 86,68 milyon barrel müəyyən
etmişdir.
Mütəxəssislər
Nyu-York Ticarət Birjasının məlumatlarına əsaslanaraq
qeyd edirlər ki, neftin qiyməti 25 dollar/barrelə qədər,
qlobal artım tempi 2008-ci illik 2,5 faizdən 2009-cu ildə 0,9
faizə düşə bilər.
Neftin qiyməti və
OPEC-in bu sahədə atdığı addımlarla
bağlı proqnozlar çox sürətlə dəyişir.
Dünyada istehlak olunan
neftin 40-45 faizini təmin edən OPEC və digər neft ölkələri
neftin qiymətinin aşağı düşməsinin
qarşısını almaq üçün müxtəlif tədbirlər
görürlər. Xüsusi halda OPEC davamlı olaraq gündəlik
neft hasilatını azaldır. Ötən il dekabrın 17-də
Əlcəzairdə OPEC növbəti sammitdə toplanmış
və bu təşkilata üzv olmayan bir çox neft ölkələri,
o cümlədən Azərbaycan da iştirak etmişdir.
Rusiya OPEC-in daimi
üzvlüyünə daxil ola bilər.
OPEC 2009-cu ildə neftin
qiymətini 75 dollar/barrel səviyyədə saxlamaq niyyətində
olduğunu elan edərək, bunun üçün cari il
yanvarın 1-dən neft hasilatını gündəlik 2 milyon
barrel azaltmağı qərara alıb.
OPEC-in üzvü olmayan
Rusiya və Azərbaycan 600 min barrel/sutka azaltmağı
planlaşdırır (hər biri 300 min barrel).
Beləliklə, 2009-cu
ildə dünyada sutkalıq neft hasilatı toplam 2,6 milyon
barrel azala bilər.
Davamlı şəkildə
bu sahədə atılan addımlar yə görülən tədbirlər
neftin qiymətini 70-80 dollar/Karrel arasında saxlamaq isiəyindən
irəli gəlir.
Bu halın
reallığına aşağıdakı amillərin də
müsbət təsiri olacağı gözlənilir:
1.Hindistan və
Çində ÜDM-in artım tempi minimum 6 faiz
proqnozlaşdırılır.
2.Maliyyə
institutlarının statusu ilə bağlı əlavə
xoşagəlməz sürprizlər gözlənilmir.
3.Ölkələr
maliyyə stimul siyasətini elə əlaqələndirməlidirlər
ki, "gəlirsiz oyuna", daha doğrusu,
başqalarının itkisindən qazanmağa imkan verilməsin
(ixrac subsidiyaları və birtərəfli devalvasiyalar).
Qısamüddətli və təcili istehlak stimulu
üçün işsizliyə görə müavinətlərin
artırılması və uzunmüddətli təsir
üçün infrastruktura qoyulan investisiyalar (məs.: enerji
qənaəti, ictimai nəqliyyat və ardıcıl səhiyyə
xidmətləri) ideal vasitələr olacaq.
4. Maliyyə stimul siyasəti
ədalətli və bərabər vergilərlə elə
qurulmalıdır ki, onun özəl investisiyaya kəskin təsiri
olmasın.
5. Banklar yaxın gələcəkdə
əlavə irihəcmli yardımlar tələb etməyən
likvidlik və aksiya ehtiyatları yaratmalıdırlar.
6. Banklar
ayrı-seçkiliyə yol vermədən kreditləri
artırmamalı və ya krediti ödəmə qabiliyyətli
müştərilərin kredit tələblərini rədd
etməməlidir.
7. Maliyyə
institutlarının nizamnamələri alternativ maliyyə
resurslarına (məs.: riskli kapital firmaları) tətbiq edilərkən
onlar biznes investisiyalarının maliyyələşdirilməsini
artırmaq üçün
uyğunlaşdırılmalıdır.
8.Bank əməliyyatları,
xüsusilə də mühasibat balansı və derivatlarla əlaqədar
işlər şəffaf olmalıdır ki, nəzarətçilər
kapitalın və likvidliyin uyğunluğunu yoxlaya bilsinlər.
Lakin burada bir amilə
diqqəti yönəltmək çox vacibdir.
Rusiyanın OPEC-ə
üzv olacağı təqdirdə bu təşkilat dünya
neft hasilatının yarıdan çoxunu təmin edəcək.
Eyni zamanda OPEC-in sutkalıq hasilatı 2,3 milyon barrel (2 milyon
barrel OPEC, 300 min barrel Rusiya) azaltma qərarı məcmu
gündəlik hasilatı təxminən 3 faizdən bir az
çox azaldığı halda qlobal iqtisadi artım 3,8 faiz
azalır ki, bu da neftin qiymətinin sabit qalacağını və
ya artacağını deməyə əsas vermir.
OPEC-in qərarından
sonra neftin dünya bazarlarındakı qiymətinin yenidən
düşməkdə davam etməsi qeyd olunanları bir daha təsdiq
edir.
Digər tərəfdən,
neftin qiymətinin aşağı düşməsinə
bilavasitə böyük birjalarda neft ticarətçilərinin
və böyük dövlətlərin maksimum gəlir
götürmək və iqtisadiyyatı bütövlükdə
neftdən asılı olan ölkələrə təsir vasitəsi
kimi spekulyativ yanaşmalarının da böyük təsirini
nəzərə almaq lazımdır.
VI. Böhrandan
çıxış imkanları
Keçmiş
böhranlarla indiki böhranın fərqi və supergüclərin
böhrandan çıxma siyasətləri:
-əvvəlki
hallarda özünü qoru, qonşunu məhv et;
-indiki
halda birgə tədbirlər görülməsi.
Dünyanın ən
güclü 20 ölkəsinin ABŞ-da bir araya gəlməsinin
şahidi olduq və ümumi olaraq sammitdə problemin həlli
üçün mühüm prinsiplər müəyyən
olunub:
-Maliyyə
sistemində islahatlar keçirmək və
inkişafını təmin etmək;
-Maliyyə
sisteminə inamı artırmaq istiqamətində tədbirlər
həyata keçirmək;
-Maliyyə
banklarında 5 formada təklif paketinin hazırlanması irəli
sürülür;
-Banklar
uçot qaydalarını tam şəffaf və uyğun
formaya gətirməlidirlər;
-Bazarlar
üzrə, risklərin, şirkətlərin maliyyə fəaliyyətinə
nəzarət etmək;
-BVF
və digər maliyyə orqanlarının səlahiyyətlərini
genişləndirmək.
Bu şərtlərin nə
dərəcədə reallaşacağını zaman göstərəcək.
Avropa Komissiyası qlobal
maliyyə böhranı ilə bağlı 27 üzv ölkənin
müraciətinə əsasən hazırlanan "vahid tədbirlər
planını" təqdim etdi. Nəticədə yekun rəyə
gəlinib:
- İqtisadi problemlərin
öhdəsindən gəlmək üçün Avropada daha
çox əlavə maliyyə ehtiyaclarına deyil, tədbirlərin
yaxşı əlaqələndirilməsinə ehtiyac duyulur.
Yeni təşəbbüsə
görə 27 ölkənin vergi və investisiya sahəsində
əlaqələndirilmiş siyasət aparmasının zəruriliyi
və tətbiqi qərara alınıb.
İş və istehlak
bazarında fəallığı bərpa etmək
üçün ÜDM-in 1 faizinin bu sahəyə yönəldilməsi
tövsiyə olunur. Konkret olaraq bir neçə tədbirlə
yanaşı, əlavə dəyər vergisinin (ƏDV) tətbiqinin
aradan qaldırılması da təklif olunur.
İqtisadiyyatı
canlandırmaq üçün müəssisələrdə
daha çox vəsaitin qalması, deməli, onların öz
işçilərinə daha qayğıyla yanaşması və
istehsalatı genişləndirməsi üçün mənfəət
vergisinin azaldılması nəzərdə tutulur.
Neftin dünya
bazarında qiyməti
a)
ümumdünya iqtisadi dirçəlişindən;
b)
OPEC üzvlərinin neft hasilatının azaldılması
kvotasına riayət etməsindən;
c)
alternativ enerji mənbələrinin inkişafından (məs.:
günəş enerjisini yığan cihazlar) və enerji qənaətindən
(səmərəli avtomobillər və evlər) asılı
olacaq.
Likvidliyi bərpa etmək
üçün görülən tədbirlərə əlavə
olaraq, hökumət iflas riskindən uzaq böyük
bankların aksiyalarını almaq yolu ilə kapital
bazasını möhkəmləndirir. Banklar da zəifləmiş
aksiya bazasını çoxaltmaq üçün öz
hesablarına kapitalı artırırlar.
Risklərin
lazımınca qiymətləndirilməməsi ilə
mübarizədə diqqəti əsasən üç faktora
yönəltməyin vacibliyi qeyd olunur:
-Qısa
müddətlilik;
-Qeyri-şəffaflıq;
-Həddən
artıq dövrilik mexanizminin mövcudluğu.
Qısa müddətliliklə
bağlı onu qeyd etmək olar ki, müasir maliyyə sistemi
maksimum qısa müddətdə iştirakçılara
böyük gəlirlər əldə etməyə
üstünlük verir.
Dünya bankının
prezidenti cənab Trime qısa və uzunmüddətli
maraqların optimal uzlaşdırılmasının
stimullaşdırılmasının vacibliyini qeyd edir. Şəffaflığın
defisitliyi ilə bağlı olaraq o, qeyd edir ki, maliyyə
bazarına tələblər ciddiləşdirilməli, fəaliyyəti
tənzimlənməyən bazar iştirakçılarına
nəzarət artırılmalıdır.
Dövriliklə
bağlı olaraq cənab Trime qeyd edir ki, maliyyə sistemi
üçün dövrilik prinsipi xas xüsusiyyətdir. Lakin
məsələ ondadır ki, müasir qlobal sistem
dövriliyin rəqslərini daha da intensivləşdirir. Ona
görə də bu sahədə əsas vəzifə iqtisadi
artımın hərəkətverici qüvvəsi olan
mövcud maliyyə sisteminin effektliyini saxlamaqla onun stabilliyinin
təmin olunması vacibdir.
Nəhayət, qlobal
iqtisadi sabitliyi təmin etmək üçün təkcə
maliyyə sektorunun yenidən qurulması kifayət deyil, həm
də orta müddətə nəzərdə tutulmuş
makroiqtisadi siyasətə diqqət yetirilməlidir.
Bir çox ekspertlərin
qənaətinə görə, bu axırıncı fikir
çox düzgündür və vacib əhəmiyyət
daşıyır. Lakin belə qlobal məsələnin həyata
keçirilməsinin ABŞ-ın veto hüququnun olduğu təkcə
BVF-ə həvalə edilməsi kifayət deyil. Beynəlxalq
valyuta və maliyyə sistemində səmərəli və hər
tərəfli islahatların aparılması zəruridir. Bir
çox inkişaf etmiş ölkələr proteksionis baryerlərdən
əl çəkməli və öz bazarlarına Çin,
Hindistan və s. kimi böyük və İEOÖ-lərin
daxil olmasına imkan yaratmalıdırlar.
Vergi güzəştlərinin
və ya vergidən azad olmanın hökm sürdüyü
"vergi cənnətləri" kasıb və inkişaf etməkdə
olan ölkələrdən kapital axını
üçün böyük imkanlar yaradır. Bu da inkişaf
etməkdə olan ölkələrlə inkişaf etmiş
ölkələr arasında gəlirlərin
bölüşdürülməsini
axırıncıların xeyrinə təxminən 1-3-ə
nisbəti kimi müəyyənləşdirir.
Ona görə də
İEÖ və İEOÖ arasında iqtisadi münasibətlərə
yenidən baxmalı və axırıncıların iqtisadi
maraqlarının qorunmasının yeni prinsipləri müəyyən
edilməlidir.
Qlobal böhranın
ağır yükünün İEOÖ-nün üzərinə
salınmaması üçün lEÖ-lə İEOÖ-lər
arasındakı münasibətləri tənzimləyən
"Vaşinqton Konsepsusu" adlanan sənəddə
toplanmış tövsiyələrə (BVF, Dünya bankı
və digər beynəlxalq təşkilatların) yenidən
baxılmalıdır.
Qlobal böhranın daha
da dərinləşməsində spekulyativ amillərin və
kütləvi informasiya vasitələrinin təsirinin çox
böyük olduğunu nəzərə alaraq onların üzərində
güclü nəzarət mexanizmi yaradılmalıdır.
Artıq bir çox
ölkələrdə, o cümlədən Böyük
Britaniya, Latviya və s. ölkələrdə KİV-də
maliyyə böhranı ilə bağlı məlumatların
yayılmasına faktiki olaraq əhali arasında ajiotaj
yaratdıqlarına görə qadağa qoyulub, nəzarət
orqanlarına ciddi tapşırıqlar verilib.
Böhranın dərinləşməsi
və Şərqi Avropa ölkələrinin digər
sektorlarına sirayət etdiyi təqdirdə. Avropa Birliyi
öz banklarına, həmin ölkələrin banklarına
müvafiq kreditlərin verilməsinə yardımçı
olmalıdır.
VII. Alternativ enerji mənbələri
Baxmayaraq ki üzvi
yanacaq növləri (neft, qaz və kömür) 2030-cu illərə
qədər ilkin yanacaq resursları içərisində
aparıcı rol oynayacaq (təxminən 80 faiz), bu illərdə
bərpa olunan sahələrdən enerji istehsalı tempinin
artımı gözlənilir.
Bərpa olunan enerji (BOE)
növlərinə külək, günəş, geotermal
biokütlə, hidroenerji və s. aid edilir.;
Bir çox ekspertlər
bu alternativ enerji mənbələrindən istifadəni məhdudlaşdıran
amil kimi onun istehsalını
çox xərclə əlaqələndirirlər və
2030-cu ilə qədər onun ümumi enerji istifadəsində
7,5-8 faiz səviyyəsində olacağı
proqnozlaşdırılır.
Ən yüksək
artım tempi külək enerjisində müşahidə
olunur. Belə ki, 2007-ci ilin sonunda bütün
quraşdırılmış külək
generatorlarının ümumi, gücü 94,1 GVt-a
çatır - 2000-ci illə müqaisədə 5 dəfə
çox.
Küləkdən
alınan enerjinin ümumi enerji istehsalında payına gəldikdə,
burada fərqli tendensiyalar mövcuddur. Avropa İttifaqı
ölkələrində bu, 3 faizə bərabərdir.
ABŞ-da isə bu 1 faiz təşkil edir. 2007-ci ildə
Almaniyada 14,3 faiz, İspaniya və Portuqaliyada 20 faiz
olmuşdur. Bir çox ölkələr bu göstəriciləri
əhəmiyyətli dərəcədə
artırmağı qarşılarına məqsəd
qoymuşdur. Bunu hazırda dünyada gedən proseslər dəstəkləyir.
Beynəlxalq Enerji Agentliyinin proqnozuna əsasən 2030-cu ilə
qədər külək generatorlarına tələbat 4800
GVt-a çatacaq. Müqayisə üçün qeyd edim ki,
bu, indiki göstəricidən 50 dəfə çoxdur
(4800/94). Külək enerjisinin inkişafına mane olan əsas
səbəb onun baha başa gəlməsidir. Ancaq gözlənilir
ki, onun həcminin artması ilə bu nöqsan aradan qalxacaq.
Digər səbəb onun mənbəyinin, yəni küləyin
sabit olması ilə əlaqədardır. Belə ki, küləyin
gücü enerjiyə təlabatın pik və qeyri-pik
saatları ilə üst-üstə düşmür. Küləyin
zəif, təlabatın isə pik nöqtəsində enerjiyə
olan tələbatın ödənilməsi üçün
ehtiyat enerji güclərinə ehtiyac yaranır, eyni zamanda
küləyin güclü, tələbatın isə qeyri-pik
olduğu vaxtlarda isə artıq enerjinin saxlanması
üçün əlavə xərclər tələb olunur.
Bu vəziyyətdən çıxış yolu külək
elektrik stansiyaları kompleksinin yaradılması və
onların vahid energetika sisteminə qoşulmasıdır.
Külək enerjisinin
istehsalı 2000-ci ildə 18039 MVt-dan 2007-ci ildə 93849 MVt-ya
çatmışdır.
Hər halda, BEM-lərin
inkişafı son onillikdə çox sürətlənmişdir.
Buna səbəb iki əsas tendensiya, neftin qiymətinin
uzunmüddətli dönəmdə artması və texnoloji
inkişaf nəticəsində bu mənbələrdən
alınan enerjinin maya dəyərinin aşağı
düşməsi olmuşdur. BEM-in
inkişafının digər aspekti isə ondan ibarətdir
ki, belə mənbələr demək olar ki, bütün
ölkələrdə var. Onların kifayət qədər
inkişaf etməsi bir çox ölkələri enerji
asılılığından qismən azad edəcək.
Geoterminal enerji
potensialı isə daha böyük qiymətləndirilir.
Dünyada yer qabığının 10 kilometrində yerləşən
geoterminal potensialı 180000 trilyon şərti yanacaq vahidi səviyyəsində
qiymətləndirilir, hansı ki bu, ümumi üzvi yanacaq
ehtiyatından 1,7 min dəfə çoxdur. Yer üzündə
bioresursların həcmi 800 milyard ton və hər illik bərpa
səviyyəsi 200 milyard ton təşkil edir.
Dünyada günəş
enerjisi fotoelektrik çeviriciləri istehsalı ildə 300 MBt
təşkil edir ki, onun da 40 faizi Amerikanın payına
düşür.
Dünyada 2 milyon
üzvi su təchizatı gelioqurğu mövcuddur.
Lakin dünyada mövcud
maliyyə böhranı, neftin qiymətindəki obyektiv və
spekulyativ dəyişikliklər bu sahənin də
inkişafına təsirsiz qalmayacaq.
2005-ci ildə dünyada
35,3 milyard I bioyanacaq istehsal olunub.
ABŞ-da günəbaxandan
alınan etanol 0,4 dollar/dm3, Avropadə isə bitki
yağlarından alınmış metil efiri 0,6 dollar/dm3
təşkil edir.
Müqayisə
üçün qeyd edək ki, duru yanacağın istehsal həcmi
0,2 dollar/dm3 təşkil edir.
Mütəxəssislərin
proqnozuna görə, bu fərq yaxın gələcəkdə
aradan qalxacaq və bioyanacağın dəyəri benzinin dəyərindən
aşağı olacaq. (Azərbaycan Neft təsərrüfatı.
№ 9, 2008.)
Hazırda 49 ölkənin
alternativ enerji mənbələrinin inkişafı ilə
bağlı müvafiq proqramları var.
Amerikada Enerji Siyasəti
haqqında qanunda (BOE) bütün növlərinin
inkişafına hər tərəfli yardım nəzərdə
tutulur. Avropa İttifaqının EC (2001) direktivində 2010-cu
ildə BOE-nin elektroenergetikada xüsusi çəkisinin 2001-ci
ildəki 14 faizdən 22 faizə, bioyanacaqdan istifadənin həmin
dövrdə 5,8 faizə, dünyada külək enerjisi istehsal
edən qurğuların gücünü 1996-cı ildəki 6
min MBt-dan, 1999-cu ildə 12 min MBt, 2008-ci ildə isə, ümumiyyətlə,
36 min MBt-yə çatdırmaq nəzərdə
tutulmuşdur.
Bütün bunlara
baxmayaraq, yaxın gələcəkdə bu alternativ enerji mənbələrinin
hələ də dünya yanacaq təchizatında elə də
böyük rol oynayacağı mümkün deyil.
Akif MUSAYEV,
iqtisad elmləri doktoru, professor,
AMEA-nın müxbir üzvü.
Respublika.- 2009.- 11 yanvar.- S. 3.