Hüquqi dövlət və beynəlxalq hüquq: Cenevrə konvensiyaları

1949-cu il 12 avqust tarixli Cenevrə Konvensiyaları və onlara 1977 və 2005-ci illərdə əlavə edilmiş üç protokol Beynəlxalq Humanitar Hüququn (BHH) əsas sənədləri sayılır. Silahlı münaqişələr hüququ kimi tanınan beynəlxalq humanitar hüquq da, öz növbəsində, iki qola ayrılır:

- Cenevrə hüququ

- Haaqa hüququ

Cenevrə hüququ döyüşdə artıq iştirak etməyən hərbçilərin və döyüş əməliyyatlarında bilavasitə iştirak etməyən şəxslərin, yəni mülki əhalinin mühafizəsinə yönəlir.

Haaqa hüququ hərbi əməliyyatlar zamanı döyüşən tərəflərin hüquq və vəzifələrini müəyyən edir və düşmənə qarşı istifadə edilən vasitələri məhdudlaşdırır.

1949-cu ildə İsveçrənin Cenevrə şəhərində keçirilən konfransda dörd Cenevrə Konvensiyası qəbul edilmişdir:

I. Qurudakı silahlı qüvvələrdə yaralıların və xəstələrin vəziyyətinin yaxşılaşdırılması haqqında,

II. Dənizdəki silahlı qüvvələrdə yaralıların, xəstələrin və gəmi qəzasına uğrayanların vəziyyətinin yaxşılaşdırılması haqqında,

III. Hərbi əsirlərlə rəftar haqqında,

IV. Müharibə zamanı mülki şəxslərin müdafiəsi haqqında.

1977-ci və 2005-ci ildə Konvensiyaya protokollar əlavə edilmişdir.

Üç əlavə protokol:

I. Beynəlxalq silahlı münaqişələr zamanı tətbiq edilir,

II. Qeyri-beynəlxalq silahlı münaqişələr zamanı tətbiq edilir,

III. Üçüncü əlavə emblemin qəbulu (Qızıl Kristal).

Ümumilikdə, Cenevrə Konvensiyaları və onlara əlavə edilmiş protokollar silahlı münaqişələr zamanı yaralı, xəstə və gəmi qəzasına uğramış hərbçilərin vəziyyətini yaxşılaşdırmaq, hərbi əsirlərə baş çəkmək, mülki əhaliyə köməklik göstərmək və ümumilikdə, humanitar hüquq ilə mühafizə edilən şəxslərə qarşı müvafiq rəftarı təmin etmək hüququnu müəyyən edir.

Hal-hazırda dünyanın 190-dan çox dövləti Cenevrə Konvensiyalarına imza atmışdır. Qeyd edək ki, Azərbaycan hökuməti də 1993-cü ildən Konvensiyalara qoşulmuşdur.

BMT-nin Baş Məclisinin 14 dekabr 1974-cü il tarixli Qətnaməsi ilə qəbul edilmiş “Qadın və uşaqların fövqəladə hallarda, silahlı münaqişələr dövründə müdafiəsi haqqında bəyannamə”də deyilir:

Hamılıqla və şəksiz məhkum olunmasına baxmayaraq, bir çox xalqların hələ də milli azadlıq hərəkatlarını qəddarcasına yatıran, qadınlar və uşaqlar da daxil olmaqla, ağalıqları altında olan əhaliyə ağır itkilər və saysız-hesabsız iztirablar gətirən müstəmləkəçilik, irqçilik, yadelli və əcnəbi ağalığı boyunduruğu altında olması faktından dərindən narahat olaraq,

Əsas azadlıqların və insan şəxsiyyəti ləyaqətinin əvvəlki kimi ciddi pozuntulara məruz qalması, eləcə də, əcnəbi müstəmləkə ağalığını və irqi ağalığı həyata keçirən dövlətlərin əvvəlki kimi beynəlxalq humanitar hüququ pozmaları ilə bağlı dərindən təəssüfləndiyini bildirərək,

Fövqəladə vəziyyətlərdə və silahlı münaqişələr dövründə qadınların və uşaqların müdafiəsi haqqında bu Bəyannaməni təntənəli surətdə elan edir və təşkilatın bütün üzv dövlətlərini bu Bəyannaməyə ciddi əməl etməyə çağırır:

1. Mülki əhaliyə, xüsusilə, onun ən müdafiəsiz hissəsi olan qadınlara və uşaqlara, saysız-hesabsız əzab-əziyyət gətirən hücum edilməsi və onun bombardman olunması qadağandır və belə hərəkətlər pislənməlidir.

2. Hərbi əməliyyatların gedişində kimyəvi və bakterioloji silahdan istifadə edilməsi 1925-ci il Cenevrə protokolunun, 1949-cu il Cenevrə konvensiyalarının və beynəlxalq humanitar hüquq prinsiplərinin ən biabırçı şəkildə pozulması deməkdir və müdafiəsiz qadın və uşaqlar daxil olmaqla, mülki əhali arasında ən böyük itkilərə səbəb olur və qətiyyətlə pislənməlidir.

3. Bütün dövlətlər qadınların və uşaqların müdafiəsi üçün mühüm təminatlar verən 1925-ci il Cenevrə protokoluna və 1949-cu il Cenevrə konvensiyalarına, həmçinin, silahlı münaqişələr dövründə insan hüquqlarına hörmət edilməsinə aid digər beynəlxalq hüquq aktlarına müvafiq öhdəliklərini tam yerinə yetirməlidirlər.

4. Silahlı münaqişələrdə, əcnəbi ərazilərdəki hərbi əməliyyatlarda və ya hələ də müstəmləkə ağalığı altında olan ərazilərdəki hərbi əməliyyatlarda iştirak edən dövlətlər qadınları və uşaqları müharibənin dağıdıcı nəticələrindən qorumaq üçün bütün səyləri göstərməlidirlər. Təqib, işgəncə, cəza tədbirləri, alçaldıcı davranış və zorakılıq, o cümlədən, əhalinin qadınlardan və uşaqlardan ibarət hissəsinə qarşı bu kimi tədbirlərin qadağan edilməsinə nail olmaq üçün bütün zəruri addımlar atılmalıdır.

5. Müharibə edən tərəflərin hərbi əməliyyatların gedişində və ya işğal edilmiş ərazilərdə, həbsxanaya salma, işgəncə vermə, güllələmə, kütləvi həbsə alma, kollektiv cəzalandırma, mənzilləri dağıtma və yaşayış yerindən zorla qovma da daxil olmaqla, qadınlara və uşaqlara qarşı törətdikləri bütün repressiya və qəddarlıq, insanlıqdan kənar davranış formaları cinayətkar hərəkətlər sayılır.

6. Mülki əhaliyə mənsub olan və sülh, öz müqəddəratını təyin etmə, milli azadlıq və istiqlaliyyət uğrunda mübarizədə fövqəladə vəziyyətlər və hərbi münaqişələr şəraitinə düşən və ya işğal olunmuş ərazilərdə yaşayan qadınlar və uşaqlar, ev-eşikdən, qidadan, tibbi yardımdan, yaxud insan hüquqları haqqında ümumi bəyannamənin, Mülki və Siyasi Hüquqlar haqqında Beynəlxalq Paktın, İqtisadi Sosial və Mədəni Hüquqlar haqqında Beynəlxalq Paktın, Uşaq Hüquqları Bəyannaməsinin, yaxud beynəlxalq hüququn digər aktlarının müddəalarına müvafiq olaraq digər ayrılmaz hüquqlardan məhrum edilməməlidirlər.

Azərbaycan hökuməti Konvensiylardan irəli gələn öhdəliklərə tərəfdar çıxmış və buna müvafiq olaraq “Qızıl Xaç və Qızıl Aypara emblemlərindən istifadə və onların müdafiəsinə” dair 8 may 2001-ci il tarixdə 128-II Q saylı Qanun qəbul etmişdir. Azərbaycan Respublikası Prezidenti 11 iyun 2001-ci il tarixdə Qanunun tətbiqi barədə Fərmanı vermişdir. Həmin Qanuna görə Azərbaycan Respublikasının ərazisində “Qızıl Xaç və Qızıl Aypara” emblemlərindən istifadə edilməsi üzərində nəzarəti Azərbaycan Qızıl Aypara Cəmiyyəti və öz səlahiyyətləri daxilində Azərbaycan Respublikasının müvafiq icra hakimiyyəti orqanları həyata keçirirlər.

Azərbaycan Qızıl Aypara Cəmiyyəti (AzQAC) Beynəlxalq Qızıl Xaç Komitəsinin (BQXK) maliyyə dəstəyi ilə Beynəlxalq Qızıl Xaç və Qızıl Aypara Hərəkatı, Beynəlxalq Humanitar Hüququn əsasları və cəmiyyətin fəaliyyəti barədə məlumatların yayımı proqramını həyata keçirir. Proqram çərçivəsində ictimaiyyət arasında “Qızıl Xaç və Qızıl Aypara” emblemlərindən düzgün istifadə qaydaları haqqında məlumatların yayımı da həyata keçirilir.

Müharibə qurbanlarının müdafiəsi haqqında 1949-cu il 12 avqust tarixli Cenevrə konvensiyalarına Azərbaycan Respublikasının qoşulması barədə Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin qərarı

Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi qərara alır:

1. Azərbaycan Respublikası müharibə qurbanlarının müdafiəsi haqqında 1949-cu il avqustun 12-də Cenevrədə bağlanmış aşağıdakı konvensiyalara qoşulsun:

“Döyüşən ordularda yaralıların və xəstələrin vəziyyətinin yaxşılaşdırılması haqqında” Konvensiya;

“Dəniz silahlı qüvvələrinin tərkibindən olan yaralıların, xəstələrin və gəmi qəzasına uğramış şəxslərin vəziyyətinin yaxşılaşdırılması haqqında” Konvensiya;

“Hərbi əsirlərlə rəftar haqqında” Konvensiya;

“Müharibə zamanı mülki əhalinin müdafiəsi haqqında” Konvensiya.

2. Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin sədrinə tapşırılsın ki, bu qərar haqqında İsveçrə Federal Şurasına məlumat versin.

Beynəlxalq humanitar hüquqa əsasən Qızıl Xaç, Qızıl Aypara və Qızıl Kristal emblemlərinə tam şəkildə hörmət qoyulmalıdır. Lakin bəzən onlara mədəni, dini, siyasi və digər məna verilir ki, bu da emblemlərin silahlı münaqişə qurbanlarına, silahlı qüvvələrin tibbi xidmət göstərən personalına və humanitar təşkilatların işçilərinə verdiyi müdafiə dəyərini təhlükə altına alır. Emblemlərdən Cenevrə konvensiyalarına və onlara əlavə edilmiş protokollara zidd olaraq sui-istifadə hallarının qarşısının alınması məqsədilə, AzQAC emblem kampaniyalar təşkil edərək əhali arasında, xüsusən də, tibb müəssisələrində maarifləndirmə işləri həyata keçirir.

Bu il 12 avqust 1949-cu il tarixli Cenevrə konvensiyalarının qəbul edilməsinin 62-ci ildönümüdür. Beynəlxalq Qızıl Xaç və Qızıl Aypara Hərəkatının tərkib hissələri bu əlamətdar tarixi qeyd edəcəkdir.

Haaqa Konvensiyası-(hərbi konfliktlər zamanı mədəni dəyərlərin qorunması haqqında) 1954-cü il Haaqa konfransında (21.04.-14.05) qəbul edilmiş və 07.08.1954-cü ildən qüvvədədir. 60-dan çox ölkə bu konvensiyanın iştirakçısıdır.Konvensiya hərbi münaqişələr zamanı hər bir dövlətin öz ərazisində və rəqib tərəfin ərazisində yerləşən mədəni dəyərlərin qorunması, arxitektura, incəsənət, tarixi abidələr, arxeoloji qazıntılar kimi daşınan və daşınmaz mədəni dəyərlərin müdafiə edilməsini iştirakçı dövlətərin qarşısında vəzifə kimi qoyur. Konvensiyanın iştirakçıları özlərinin qanunvericiliyində elə qanunlar qəbul etməlidir ki, bu konvensiya onun şərtlərini pozan və pozmağa göstəriş verənləri cəzalandıra bilsin. Haaqa konvensiyasında konvensiyanın tətbiq edilməsi qaydalarını müəyyən edən icraedici reqlament və işğal edilmiş ərazilərdən mədəni dəyərlərin çıxarılmasını qadağan edən protokol qəbul edilmişdir.

Vahid Ömərov,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2011.- 17 noyabr.- S. 10.