Azərbaycançılıq və milli xarakter

Azərbaycanın dövlətçiliyinin daha da formalaşmasına və inkişafına təsir edən ən güclü amillərdən biri də milli xarakterdir. Bəzi tədqiqatçılar milli xarakteri millət anlayışı ilə sıx bağlı təhlil edərək, milli xarakteri milli psixologiyanın strukturuna daxil edirlər. Qazax tədqiqatçısı N.Candildinin fikrincə, milli psixologiyanın strukturuna aşağıdakılar daxildir: 1) milli xarakter, 2) milli hisslər, 3) milli özünüdərk. Azərbaycan tədqiqatçısı V.Abdullayev millətin davranış nümunələrini, tarixi və sosial kökləri olan adət və ənənələrini adi milli şüurun komponentləri kimi səciyyələndirir və onların milli şüur səviyyəsində milli xarakterə xas olan emosional ünsürlər, mürəkkəb hiss kompleksi, əhval-ruhiyyə, temperament xüsusiyyətləri və emosional ünsürlər, iradi cəhətlər şəklində özünü göstərdiyini qeyd edir.

Tədqiqatçılar adi şüur deyərkən milli-etnik psixologiyanı, yaxud milli-psixoloji səviyyəni, nəzəri milli şüur dedikdə isə adi milli şüurun müəyyən sosial-siyasi mövqelərdən həyata keçirilən seçmə ünsürlərin ümumiləşdirilməsini nəzərdə tuturlar. Milli xarakter və ideologiyanın qarşılıqlı əlaqəsi nəzəri-milli şüur səviyyəsində özünü aydın göstərir. Nəzəri milli şüur özündə “...millətin bugünkü vəziyyətini və inkişaf məqsədlərinin məcmuəsini ehtiva edən, tərkibində milli-etnikliyin müstəsnalığı ideyası yerləşən ideologiyadır”.

Milli xarakter, milli mentalitet, adət-ənənələr xalqın özünümühafizə və özünütəsdiq forması kimi əsrlərlə yaşamış, ən dəyərli milli amillərdən biri - millətin varlığının ayrılmaz ünsürü olan milliyyətçilik, milli məfkurə ilə qarşılıqlı təsirdə inkişaf etmişdir. Türkçülük ideologiyasının banilərindən olan Z.Göyalp milləti “dil, din, əxlaq, gözəllik duyğusu baxımından müştərək olan, eyni tərbiyəni almış fərdlərdən ibarət bir toplulum kimi səciyyələndirərək, millətdə tərbiyənin, dil və din birliyinin, milli ruhun, milli xarakter və mentalitetin, milli ideyanın olmasını vacib hesab edir, milli məfkurənin yaranması və inkişafında bu amilləri əsas hesab edirdi. Hər bir millətin nümayəndəsi tərbiyəsi ilə böyüdüyü məfkurə uğrunda “həyatını belə fəda edə bilər”.

ABŞ filosofu Çarlton İ.N.Hayev milliyyətçiliyi bir din kimi xarakterizə edərək, milli xarakterin milli-mənəvi amillə bağlılığını diqqətə çatdırır: “Bir millət öz varlığını, xarakterini, mənliyini fiziki-coğrafi amil və ya bioloji irqdən deyil, mədəni və tarixi güclərdən alır.

Milli ideologiyanın formalaşmasında əsas amillərdən biri olan milliyyətçiliyi XX əsrdə hətta millətin ideologiyası kimi təqdim edənlər də olmuşdur. İngilis sosioloqu A.Smit “XX əsrdə millətçilik” əsərində keçən əsri millətçilik əsri adlandıraraq, göstərir ki, millətçilik ideologiyası bu dövrdəki bütün ideologiyanı əvəz edəcəkdir. Müəllif millətçiliyə dünyaya, mədəniyyətə və siyasətə baxışlar kimi ünsürləri aid edərək, onu sosial tərəqqinin hərəkətverici qüvvəsi və müasir dövrün inqilabi qüvvəsi hesab edir: “Millətçilik, şübhəsiz, Avropada iki dünya müharibəsindən sonra müvəqqəti səngisə də, hazırda o, bir çox Asiya, Afrika və Latın Amerikası ölkələrindən gələn amansız sınaqla üz-üzə gəlib. Lakin millətçilik bütün digər ideoloji cərəyanlara qarşı dura biləcək və yenidən yeni simada meydana gələcəkdir”.

A.Smit millətçiliyi millətin yeganə gələcək ideologiyası adlandırırdı. 0, XX əsrdə millətçiliyin iki formasının kommunizm və faşizm ideologiyaları ilə qarşı-qarşıya gələcəyini, düzgün olaraq “kommunist və faşist millətçiliyi”nin məhvə məhkum olduğunu israr edirdi. Smit marksist millətçiliyinin liberal millətçiliyin varisi olduğunu göstərirdi.

A.Smit milli idealın rolunu təhlil edərkən, onu “milli xarakter” anlayışı ilə yanaşı və qarşılıqlı əlaqədə işlədir. Daha sonra ingilis sosioloqu milli ideala uyğun olaraq, əcdadlara bağlılıq vasitəsilə milli xarakterin formalaşdığını göstərir: “Milli ideal ayrı-ayrı millətlərə ayrılmış dünyaya və milli xarakteri əmələ gətirən nadir hadisə olan mədəniyyətə baxışları, eləcə də, tarix və mədəniyyətə, həmrəylik siyasi yönümün də daxil olduğu xüsusi baxışları təcəssüm etdirir”. O, milli idealı milli iftixar və vətənpərvərlik anlayışları ilə eyniləşdirməyə çalışır.

“Milli xarakter”i “milli temperament” və “mnillətin psixi xüsusiyyətləri” anlayışları ilə də eyniləşdirənlər var. Milli temperament millətin sosial və coğrafi amillərlə şərtlənən emosional-iradi reaksiyası, genetik amilin ona təsiri, milli xarakter isə sosial-iqtisadi və tarixi şəraitin təsiri altında formalaşır. Millətin psixi xüsusiyyətləri də milli xarakter kimi mədəniyyət və məişətin spesifik xüsusiyyətlərində təzahür edir.

Milli xarakter anlayışı milli şüur, milli psixologiya, milli özünüdərklə əlaqəli olsa da, özünəməxsus cəhətlərilə fərqlənir.

Milli xarakterin spesifikliyi ondadır ki, burada maddi və mənəvi mədəniyyətin ünsürləri millətin keçmiş və indiki tarixini və təcrübəsini təcəssüm etdirir. Milli xarakterdə milliliklə ümumbəşərilik vəhdət təşkil edir.

Milli xarakterin mahiyyəti həmin millətin milli mədəniyyətində, adət-ənənələrində, mərasimlərində, milli ideologiyasında açılır. P.Qnatenko milli xarakterin mahiyyətini və strukturunu belə açıb göstərmişdir: “Milli xarakter xalqın tarixi və sosial-iqtisadi inkişafı prizmasından keçən, onun mədəniyyəti, ənənələri, adət və mərasimlərində öz ifadəsini tapan ümumbəşərilik və milli spesifikliyin dialektik tərzdə birləşdiyi mürəkkəb və ziddiyyətli prosesdir”. P.İ.Qnatenko milli xarakterin strukturuna ümumbəşəri, milli-psixoloji cəhətlərlə yanaşı, dövrün ideoloji yanaşmasına uyğun olaraq “sosial-sinfi” xüsusiyyətləri də daxil edir: “Fikrimizcə, milli xarakterin strukturu aşağıdakı ünsürlərdən ibarətdir: 1) ümumbəşəri xususiyyətləri (özündə müxtəlif növ dəyərləri və qaydaları əks etdirir), 2) milli-psixoloji xüsusiyyətlər (yalnız həmin xalqa xas, milli əsasda meydana gələn, ümumbəşəri cəhətlərlə dialektik vəhdətdə olan və həmin xalqın mədəniyyəti, ənənələri, adətləri və mərasimləri meydana gələn xüsusiyyətlər), 3) milli psixologiya prizmasından keçən, müxtəlif siniflərin psixologiyasında təcəssümünü tapmış sosial-sinfi xüsusiyyətlər”. Beləliklə, müəllif ümumbəşəri cəhətləri milli xarakterin müəyyənedici ünsürü hesab edir.

Sovet tədqiqatçıları səhv olaraq ümumbəşəri və kommunist dəyərlərini eyniləşdirirdilər. Sovet dövründə marksizm-leninizm ideologiyası ən kiçik milli təşəbbüskarlığı belə millətçilik və sosial şovinizm “təzahürü” kimi qiymətləndirirdi. Sovet dövründə millətlərin milli psixologiyası və xarakteri inkişafdan dayandı, bu sahədə əyintilər əmələ gəldi. Milli xarakter, milli mentalitet və milli şüurun dövlətdən tam siyasi asılılığı şəraitində millətin milli qapalılıq, dünyanın təbii inkişafından ayrı düşməsi prosesi baş verdi.

Sovet xalqlarında, o cümlədən, Azərbaycanda da milli cəhətlər deformasiyaya uğradı. Azərbaycan xalqının milli varlığı türkçülük, milli xarakteri, milli mentaliteti və XX əsrin əvvəllərində formalaşmış milli ideologiyası repressiyaya məruz qaldı. Kommunist ideologiyası azərbaycanlıları nəinki türk dünyası ilə əlaqələrdən, hətta xariclə ünsiyyətdən məhrum etdi. Azərbaycanın milli xarakteri, milli mentaliteti, milli ideologiyası kosmopolit “sovet xarakteri:” və “sovet mədəniyyəti” içərisində əridi, xalq rəsmi ideologiyanın köləsinə çevrildi. Halbuki XIX əsrdən artıq Azərbaycan xalqının mədəniyyətində milli ideologiya, kök salmış, millətçilik və millət yaranıb inkişaf etməyə başlamış, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda türkçülük ideyasına əsaslanan milli dövlətçilik yaranmışdı.

İkinci dəfə meydana gələn milli dövlət - Azərbaycan Respublikasında milli xarakter və milli mentalitetin təsirilə formalaşan millətçilik psixologiyası və milli ideologiya milli şüurun inkişafına, milli dirçəlişə xidmət edir.

Azərbaycan milli xarakteri və mentaliteti, milli özünəməxsusluğu, ümumbəşəri cəhətlərilə yanaşı, həm də ümumqafqaz mədəniyyətinin ayrılmaz bir hissəsi hesab edilir.

Göründüyü kimi, milli inkişaf ideologiyası milli dövlətçiliyin, milli varlığın təhlükəsizliyinə, milli varlığımızın qorunmasına xidmət etdiyi kimi, birləşdirici ideya kimi bu ideologiyanın əsasını - milli özünəməxsus ənənə, milli xarakter, milli özünəməxsusluq və milli mentalitetə malik azərbaycançılıq təşkil edir. “Azərbaycançılıq ideologiyasının tərbiyəsi və təbliği sisteminin əsasında “milli özünüdərkin və milli “mən”in mahiyyətini qoruyub saxlamaq səyi durur” və bu “əsas”ın qorunub saxlanılması, daha da gücləndirilməsi tərbiyə kimi daim diqqət mərkəzində olmalıdır.” Bu sətirlərin müəllifi C.Xəlilov azərbaycançılığın formalaşmasında və təbliğində milli ənənələrin iki aspektini nəzərə almağı diqqətə çatdırır: “Birincisi, xalqın özünüqoruma, daimi mövcud və mümkün təhlükə qarşısında birləşmə stixiyasını və bacarığını şərtləndirən faktorların, özünəməxsusluqların sabit mentalitet keyfiyyətləri qazanması xalqın yaşanan həyat tərzinə əsaslı təsir göstərmişdir. Mentallığın konservativliyini nəzərə alsaq, ən vacib, əhəmiyyətli təsirini hələ də qoruyub saxlayar, faktorların yerində və qədərində işlədilməsi azərbaycançılıq ideologiyasının təbliğini həyati güc qazanmasında əsas ola bilər. İkincisi, etnik-milli şüurun, mentalitetin şifahi, yazılı, maddi-mənəvi sərvətlərində əksini tapmış cəhətləri milli ənənələr faktoru kimi”.

S.Xəlilov düzgün olaraq göstərir ki, xarici ölkələr Azərbaycanda öz ideologiyalarını təbliğ edib formalaşdırmaq üçün “özləri üçün ciddi müxalif güc hesab etdikləri azərbaycançılıq ideologiyasını əsas bazadan - əhali gücündən məhrum etmək məqsədi güdürlər”.

Milli xarakter və mentalitetin vətən amalı və azərbaycançılıq ideologiyası ilə sıx bağlı olduğunu qeyd edilməklə, vaxtilə arxa plana keçirilən ideologiyaya milli amilin təsiri indi “millətin real-iqtisadi, sosial-psixoloji və mədəni həyatının potensialını-milli şüurunun xarakterik xüsusiyyətlərini, emosional-psixoloji cəhətlərini, ictimai inkişafını hərəkətə gətirən mexanizm kimi nəzərdən keçirir.

VAHİD ÖMƏROV,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2012.- 4 fevral.-S. 13.