Azərbaycan dövlətçilik tarixində qədim dövlətlər: Lullubum və Kutuim dövlətləri

Azərbaycan ərazisində digər qədim dövlətlər də mövcud olmuşdur. E. ə. III minilliyin ikinci yarısında İkiçayarası Şumer şəhər dövlətləri süquta uğradı. İkiçayarası Akkad dövlətinin hakimiyyəti (e. ə. XXIV-XXII əsrlər) altında birləşdirildi. Bu zaman Aratta bir dövlət kimi artıq siyasi səhnədən çıxmışdı. Urmiya gölünün cənubunda, keçmiş Aratta dövlətinin qərb torpaqlarında lullubi tayfalarının ittifaqı yaranmışdı. Lullubi tayfa ittifaqına, yəqin ki, nisbətən sonrakı dövrdə siyasi səhnəyə çıxmış su və turukki tayfaları daxil idilər. E. ə. XXIII əsrdə Urmiya gölünün cənubunda lullubi tayfaları dövləti yarandı. Lullubum (lullubi) dövləti cənubi Azərbaycanın ərazisində yaranmış ikinci erkən dövlət quruluşu idi.

Tarixi ədəbiyyatda belə bir fikir mövcuddur ki, guya lullubilər bu zaman ibtidai-icma quruluşu dövründə yaşayırdılar. Lakin qaynaqların məlumatı həmin mülahizəni təkzib edir. Çünki bu zaman Lullubumda artıq dövlət hakimiyyəti meydana gəlmişdi. Lullubi hökmdarı Satuni (e. ə. 2230-2200-cu illər) Akkad dövlətinə qarşı hərbi birləşmələrdə iştirak edirdi. Lullubum torpaqlarının qərb hüdudunda Süleymaniyyə keçidinin cənub-şərqində indiki Qaradağ ərazisində lullubilər müttəfiqləri ilə birlikdə Akkad hökmdarı Naram-Suenə (e. ə. 2236-2200-cü illər) qarşı döyüşə girdilər. Lakin döyüş müttəfiqlərin və lullubi hökmdarı Satuninin məğlubiyyəti ilə başa çatdı. Naram-Suen bu hadisəni yazı və təsvirlər ilə "qələbə sütunu" adlandırılan daş plitə üzərində əbədiləşdirdi.

Lullubum padşahlığında xırda hökmdarların hakimiyyəti mövcud imiş. Lullubum hökmdarı İmmaşqun (e. ə. 2200-2170-ci illər) xırda hakimləri mərkəzi Lullubum dövlətinə tabe etdi. Qaynaqlarda o, "İmmaşqun, Lullu (bum) ölkəsinin padşahlar padşahı" adlandırılır. Beləliklə, e. ə. XXIII əsrdə Urmiya gölünün cənubunda İkiçayarası Akkad dövləti ilə rəqabət aparan güclü Lullubum dövləti yaranır. Bu dövlətin qüdrəti hökmdar Anubanininin (e. ə. 2170-2150-ci illər) dövründə daha da artır. Məlumdur ki, Anubanini yazılarını mixi işarələr ilə tərtib etdirirdi. Mixi yazı sistemi buranın əhalisinə hakim dairələrinə hələ Aratta dövründən tanış idi. Anubanininin siyasi nailiyyətləri daş plitəsi üzərində həkk olunurdu. Onun "Daş sütunu" abidəsində qeyd edilir: "Anubanini, qüdrətli hökmdar, Lullubum hökmdarı, öz təsvirimi və İştar ilahəsinin təsvirini Batir dağında qoydurdum". Bu abidə Diyala çayının orta axarında, Kirmanşaha gedən yol üzərində, Zohab şəhəri yaxınlığında Saripul adlanan yerdə aşkar edilmişdir. Bu fakta əsasən, demək olar ki, lullubilərin hakimiyyəti cənubda Diyala çayının orta axarınadək gəlib çatırdı. Anubanini, eyni zamanda, cənubda Fars körfəzinə qədərki ərazini iddia edirdi, şimalda isə onun dövlətinin hüdudları Urmiya gölünədək çatırdı. Ola bilsin ki, Urmiya gölü hövzəsindəki digər torpaqlar da ona tabe edilmişdi.

Lullubum dövləti İkiçayarası ilə iqtisadi əlaqələrə girmişdi. Lullubilər şimali İkiçayarasının Qasur şəhərində mal mübadiləsi edir və mal-qaranı taxıla dəyişirdilər. Aratta dövründə olduğu kimi, lullubi dağ sakinlərinin də taxıla ehtiyacı var idi. Onlar maldarlıq ilə yanaşı, dəmyə əkinçiliyi ilə də məşğul olurdular.

Lullubilər də, Aratta dövründə olduğu kimi, İkiçayarası mədəniyyətinin təsirinə məruz qalmışdılar. Onlar da mixi yazı sistemi ilə tanış idilər. Burada akkad dilini bilən mirzələr və akkad qələbə abidələri hazırlama ənənəsinə uyğun abidələr yaradan ustalar vardı. Anubanininin "Daş sütunu" İkiçayarası nümunələrinə əsasən, lullubi ustaları tərəfindən yonulmuşdu.

Lullubilər səma, bərəkət və məhəbbət, ay, günəş və s. allahlara sitayiş edirdilər. Təəssüf ki, bu allahların lullubi dilində adları qalmamışdır. Anubanininin "Daş sütunu"nda bu allahların akkad adları çəkilmişdir. Anum (Səma allahı), İştar (Bərəkət və məhəbbət ilahəsi), Sin (Ay allahı), Şamaş (Günəş allahı) və s. "Daş sütun" abidəsində səma allahı Anunun adı birinci çəkilir. Bu da onu göstərir ki, lullubi cəmiyyətində ata nəsli hüququ artıq üstünlük təşkil edirdi.

E. ə. II minillikdə vahid Lullubum dövləti parçalanır və yerində xırda hakimiyyətlər yaranır. Qaynaqlar bu dövrün başlanğıcında "çoxlu lullubi hökmdarları" ifadəsini işlətmişdi.

Tarixi mənbələrdə digər qədim Kutium (Qutium) dövləti haqqında da məlumata təsadüf olunur. E. ə. III minillikdə Urmiya gölünün qərb və cənubi-qərb hissəsində kuti (yaxud quti) tayfa birləşmələri mövcud idi. Həmin minilliyin ikinci yarısında kutilərin dövlət halında birləşməsi başlanmışdı. Kutilər İkiçayarasında baş verən siyasi hadisələrə müdaxilə edirdilər. Onlar Şumer İkiçayarası ilə müttəfiq münasibətləri saxlayır, lakin Akkad hökmdarlarının işğalçılıq siyasətinə qarşı çıxırdılar. Epik əsərlərdən məlumdur ki, Naram-Suen Urmiya gölü hövzəsində yaşayan tayfalara qarşı təcavüzkar siyasət yürüdürdü. İşğala məruz qalan 70 hökmdar, o cümlədən, Urmiya gölü hövzəsinin etnosları hərbi ittifaq yaradırlar. Urmiya gölü ətrafı etnoslar Ummanmanda - "Manda ordusu" adlandırılmışdır. Müttəfiqlərə qarşı göndərilmiş Akkad ordusu məğlubiyyətə uğradıldı. Naram-Suen, eyni zamanda, şumerlərin dini mərkəzi olan Nippur şəhərinə ordu göndərir və buradakı Enlid məbədini dağıtmaq istəyir. Lakin o buna nail ola bilmir. Kuti hərbi dəstələri bu şəhərin köməyinə gəlirlər. Ummanmanda və kuti hərbi dəstələrinin başında hökmdar Enridavazir (e. ə. təxminən 2225-2205-ci illər) dayanmışdı. Onun şərəfinə Nippur şəhərində mixi yazılı abidə qoyulmuş və orada Enridavazir "qüdrətli, Kutium və dünyanın dörd səmtinin hökmdarı" adlandırılmışdı.

Kuti tayfaları Naram-Suenin hakimiyyəti illərində Akkad dövlətini tez-tez narahat edirdilər. Kutilər ilə mübarizədə ona Elam hökmdarı Kutik-İnşuşinak (e. ə. 2240-2220-ci illər) yardım göstərirdi. Elam bu dövrdə Akkad ilə tarixdə məlum olan ilk beynəlxalq müqavilə bağlayır. Müqaviləyə uyğun olaraq Kutik-İnşuşinak Zaqroş dağları səmtə yürüş təşkil edir və kutilərin ölkəsinə gəlib çatır. Bu müvəqqəti qələbə kutilərin İkiçayarasına axınının qarşısını ala bilmir və onların Akkad dövlətinə təzyiqi getdikcə artır. Kuti hökmdarları İmta (e. ə. 2204-2197-ci illər) və İnqeşauşun (e. ə. 2198-2192-ci illər) hakimiyyəti illərində kutilərin İkiçayarasına müdaxiləsi daha da güclənmişdi. Qaynaqların məlumatına görə, kutilərin İkiçayarasına basqınları mal-qaranın şəhərlərə gətirilməsinə əngəl törədir və çöl-əkin işlərinin pozulmasına səbəb olurdu. Naram-Suenin vəfatından sonra Akkad dövləti əvvəlki qüdrətini itirir. Hakimiyyətə gəlmiş Şarkalişarri (e. ə. 2200-2175-ci illər) Kuti basqınlarının qarşısını almaq məqsədilə onlara qarşı yürüş təşkil edir. Bu zaman kutilərin hökmdarı Sarlaq (e. ə. 2191-2185-ci illər) idi. Kutilər ilə döyüş İkiçayarasının ərazisində baş verir və kutilər məğlubiyyətə uğrayır. Sarlaq əsir düşür. Sarlağın varisi Yarlaqaş (e. ə. 2184-2178-ci illər) ola bilsin ki, İkiçayarasına müdaxiləni gücləndirmiş və Akkad dövlətinin süqutuna şərait yaratmışdı. Onun varisi Elulumeş (e. ə. 2177-2171-ci illər) İkiçayarasında baş vermiş daxili hərc-mərclikdən istifadə edərək burada kutilərin hakimiyyətini bərqərar edir. Qaynaqda göstərilir ki, "hakimiyyət kuti dəstələrinin əlinə keçdi". E. ə. 2175-ci ildə İki çayarasında hakimiyyətə kuti sülaləsi gəldi. E. ə. III minilliyin ikinci yarısında Urmiya gölünün qərb və cənubi-qərb torpaqlarında (Qərbi Azərbaycan) Kutium dövləti meydana gəlmişdir. Kutilər İkiçayarasını zəbt etməmişdən əvvəl dövlət qurumu yaratmışdılar. Bu dövlətin yuxarıda göstərilən ilk hökmdarlarının adları müvafiq qədim qaynaqda ("hökmdarlar siyahısı") əks olunmuşdur. Kutilərin İkiçayara-çayarasında təxminən 80-100 illik hakimiyyəti zamanı onlara qarşı heç bir çıxış olmamışdır. Ancaq sonuncu kuti hökmdarı Tirikanın adı ilə bağlı narazılıq qaynaqda əks olunmuşdu. Kutilər İkiçayarasında mövcud olan idarə sistemini dəyişmədilər. Ölkəni canişinlər vasitəsilə idarə edirdilər. Kutilərə tabe olan Şumer şəhər hakimləri ensi rütbəsini daşıyırdılar və müstəqil daxili siyasət yürüdürdülər. Yəqin ki, kuti hökmdarlarının İkiçayarasında da iqamətgahları varmış. İkiçayarasının Şumer şəhərləri kuti hökmdarlarının şərəfinə yazılar tərtib edirdilər. Kuti hökmdarı Laharabın (e. ə. 2135-2133-cü illər) Sippar şəhərində akkad dilində yazısı aşkar edilmişdir. Kuti hökmdarları Yarlaqanda (e. ə. 2120-2113-cü illər) və Siumun (e. ə. 2112-2105-ci illər) şərəfinə Umma şəhərində yazı tərtib olunmuşdur. Kuti hökmdarı Puzur-Suenin (e. ə. 2127-2120-ci illər) möhürü üzərində Ur şəhərinin adı göstərilmişdir. Kutilərin hakimiyyəti bütün Ur şəhərini bürümüş, Nippur, Sippar, Umma, Ur kimi şəhərlər isə onların dayaq məntəqələrinə çevrilmişdi. Kutilərin uzunmüddətli hakimiyyəti illərində İkiçayarasının iqtisadiyyatı və ticarəti yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoyur.

Kutilərin İkiçayarası mədəniyyəti dairəsinə cəlb olunmuşdular. Kuti hökmdarlarının qısa mətnli kitabələri mixi yazılar ilə tərtib olunurdu. Onlar da aya, bərəkət və məhəbbət ilahəsinə sitayiş edir və kitabələrində bu allahların ancaq akkad adları (İştar və Sin) çəkilmişdir. Yəqin ki, bu dövrdə kuti panteonuna ilahə başçılıq edirmiş. Məlumdur ki, sonralar assurlər kuti və lullubi allahlarının Assur panteonuna daxil edirdilər. Ola bilsin ki, bu panteonda adı çəkilən Assara kuti allahlarından olmuşdur. Eyni ad kuti hökmdarı Aşşarlaqın adında əks olunmuşdur. Siumun vəfatından sonra kuti taxt-tacına Tirikan (e. ə. 2104-cü il) sahib olur. Tirikanın İkiçayarasında hakimiyyəti cəmi 40 gün sürür. Uruk şəhərində ona qarşı qiyam təşkil olunur. Qiyama Uruk ensisi Utuhenqal başçılıq edir. Utuhenqalın adına çıxılan kitabədə kutilərin ünvanına mənfi ifadələr işlədilmişdir. Kitabə onları "dağların zəhərli ilanı (yaxud əjdahası), allahlara əl qaldıran, Şumer hakimiyyətini dağlara aparan, Şumeri ədavətlə dolduran, arvadı ərindən, övladı valideyndən ayıran, ölkədə ədavət və hiddət yayan" adamlar kimi qələmə verir. Lakin kutilərin ünvanına deyilmiş ittihamları təsdiq edən heç bir əlavə tarixi sənəd qalmamışdır. Əksinə, kutilərin hakimiyyəti illərində Şumerdə məbəd tikintisi və bərpası davam edir. Kuti hökmdarı Sium da özünü "Ur məbədinin əbədi işçisi" adlandırırdı. Kuti canişini və yerli hakim Nammahani Yarlaqan Kutiumun hökmdarı olan zaman ...Ninurta (allahının məbədini)... bərpa etdi". Kutilərin hakimiyyəti illərində Yuxarı dənizdən (Urmiya gölü) Aşağı dənizə (Fars körfəzi) kimi uzanan ticarət yollarında əmin-amanlıq bərpa olunmuş, İkiçayarasına xarici müdaxilələrin arası kəsilmiş və Urmiya gölü hövzəsi ilə dinc əlaqələr yaradılmışdı. Şumer və Akkad gəncləri kuti qoşunlarına xidmətə cəlb olunurdular, lakin bu da ədavət üçün şərait yaratmamalı idi. Yəqin ki, kutilər yerli qız və qadınlarla nikah bağlayırmışlar ki, bu da "arvadı ərindən ayırma" kimi qələmə verilmişdi. Şumerdə ədavət salan siyasət ilə Kuti sülaləsi İkiçayarasında uzun müddət hökmranlıq edə bilməzdi. Kutilər və Şumerlər arasında ənənəvi sülh münasibətləri mövcud olmuşdu. Məhz buna görə İkiçayarasının Şumer hissəsi kutilərdən asılı olsa da, müstəqil siyasət yürüdürdü.

Tarixçilərin bir qismi kutilərin adına çıxılan mənfi əməlləri həqiqət kimi qəbul etmiş, digər qismi isə bunu müstəqil Şumer dövləti yaranandan sonra kutilərin hakimiyyətini pisləyən təbliğat adlandırm{şlar. İkiçayarası cəmiyyətinin ictimai-iqtisadi quruluşundan doğan mənfi hallar kutilərin adına çıxılmışdı.

Utuhenqalın adından yazılmış kitabə kuti sülaləsi hakimiyyətinin ləğv olunmasına bəraət qazandırmaq məqsədini güdürdü.

Utuhenqal allah Enlilin adından Uruk əhalisini kuti hökmdarı Tirikana qarşı çıxmağa sövq edərək "Şumer padşahlığının qaytarılmasını Enlil mənə etibar etmişdir" ifadəsini işlədirmiş. Utuhenqal Tirnkana qarşı döyüşə urukluların qüvvəsilə hazırlaşır. Muru yaxınlığında (Umma şəhərindən bir günlük məsafədə yerləşirdi) döyüş baş verir. Hücum qəflətən olduğundan Tirikanın dəstələri məğlub olur və o, Dubrum şəhərindəki iqamətgahına qaçır. Tirikan burada ailəsi ilə birlikdə əsir düşür. Mənbə bu haqda belə yazır: "Kutium hökmdarı Tirikan tək qaçdı. Sığınacaq tapdığı Dubrumda onu mehriban qarşıladılar. Dubrum əhalisi biləndə ki, Enlilin iradəsilə Utuhenqal hökmdar olmuşdur, Tirikanı buraxmadılar. Utuhenqalın göndərdiyi adamlar Tirikanı və onun ailəsini Dubrumda tutaraq əllərini ağac buxova saldılar və gözlərini (?) bağladılar. Tirikanı Utuhenqalın yanına gətirərək, onun ayaqları altına atdılar, Utuhenqal ayağını onun boğazına qoydu. O, (belə) alçaldıldı və ...Kutium, dağların zəhərli ilanı onun ərazisindən uzaqlaşdırıldı..., (beləliklə o) padşahlığı Şumerə qaytardı". Utuhenqal e. ə. 2104-cü ildə kutilərin hakimiyyətini asanlıqla ləğv edə bildi, çünki kutilər İkiçayarasında böyük hərbi qüvvə saxlamırdılar. Maraqlıdır ki, Tirikan öldürülməmiş, ancaq ölkədən çıxarılmışdı. Tirikanın məğlubiyyətinin əks-sədası tarixdə uzun müddət yaşamışdı. Sələvkilər dövründə tərtib edilmiş sənəddə Tirikanın məğlubiyyəti onun üçün əlverişsiz təbii əlamət - ayın tutulması ilə izah olunmuşdur. İkiçayarasında kutilərin ağalığına son qoyulduqdan sonra Kutiumun özündə də dövlət süquta uğrayır, xırda hakimiyyətlər yaranır.

E. ə. III minilliyin sonunda Kutium, eləcə də, Lullubum dövlətləri süquta uğrayaraq xırda hakimiyyətli vilayətlərə parçalanırlar. Bu hal e. ə. I minilliyin əvvəlinə kimi davam edir. Azərbaycanın erkən dövlətlərini türk mənşəli sülalələr idarə edirdilər.

Vahid ÖMƏROV,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs .- 2012.- 12 iyul.- S. 14.