Tokay Məmmədov – 85

Sənətkarın "Şərəf" ordeni ilə təltif edilməsi yaradıcılığına böyük töhfədir

Son illərdə Azərbaycanda milli mədəniyyətin inkişafı sahəsində mühüm nailiyyətlərin əldə edilməsi ölkəmizin imicinin dünya miqyasında daha da artırılmasına səbəb olan amillərdəndir. Bu uğurlar mədəniyyətimizə ayrılan diqqətlə yanaşı, zəngin mədəni irsimizə dəlalət edir. Belə zənginliyi yaradan sənətkarlara dövlət tərəfindən hər zaman böyük diqqət, qayğı göstərir. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı ilə Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafındakı xidmətlərinə görə, görkəmli rəssam, heykəltəraş Tokay Həbib oğlu Məmmədovun "Şərəf" ordeni ilə təltif edilməsi bu böyük diqqətin nümunəsidir. 85 illik yubileyinə ən böyük töhfə olan "Şərəf" ordeni onun səntkarlığına olan qiymətdir.

Ziyalı ailəsində dünyaya gələn rəssamın - Tokay Məmmədovun anası Zivər xanım Azərbaycanın ilk qadın heykəltəraşı olub. Elə sənət olan meyili də yaşadığı ailədən qaynaqlanıb. İlk təhsilini anasından alıb. Belə ki, kiçik yaşlarında, o, Zivər xanımla bərabər emalatxanaya gələrək, rəngli plastilindən müxtəlif fiqurlar düzəldərdi. Zivər xanımın sənət həmkarı Pyotr Sabsay, da öz növbəsində, həmişə Tokaya düzgün istiqamət göstərib. Sonralar P.Sabsay qeyd edirdi ki, "Tokay uşaqlıqdan heykəltəraşlıq sənəti ilə maraqlanırdı, bu uşağın gələcəkdə gözəl sənətkar olacağına şübhəm belə qalmamışdı. Artıq onun yaradıcılığı bizə məlumdur".

Orta təhsilə yiyələnən Tokay Bakı Rəssamlıq Məktəbinə daxil olur. O zaman Bakı Rəssamlıq Məktəbinin nəzdində heykəltəraşlıq şöbəsi yenicə təşkil edilmişdi. P.Sabsay, F.Əbdürrəhmanov, C.Qaryağdı həmin heykəltəraşlıq şöbəsində fəaliyyət göstərirdilər. Tokay, bilavasitə, ilk milli heykəltəraşımız F.Əbdürrəhmanovdan dərs almağa başlayır. Leninqrad Rəssamlıq Akademiyasını bitirmiş F.Əbdürrəhmanov şagirdlərini dünya klassik incəsənətinin ən mütərəqqi ənənələri ilə tanış edirdi.

Tokay Məmmədov Bakı Rəssamlıq Məktəbinin üçüncü kursunu bitirərək, Leninqrad şəhərinə gedir və İ.E.Repin adına Rəssamlıq Akademiyasının heykəltəraşlıq fakültəsinə qəbul olur. Burada oxuduğu illər ərzində, o, görkəmli rus sənətkarları V.Senayski, A.Matveyev və M.Kerezindən dərs alır, heykəltəraşlıq sahəsində kamil ustalıq vərdişlərinə yiyələnir.

Ali təhsil aldığı dövrdə, Azərbaycanın xalçaçı rəssamı Lətif Kərimovun portret büstünü hazırlayır. Bu portretin yaradılması təsadüfi deyildi. Lətif Kərimovu uşaq vaxtlarından tanıyan heykəltəraş müstəqil şəkildə ilk dəfə görkəmli alimin portretini canlandırır. Sonrakı dövrlərdə yaratdığı portretlərdən geri qalmasına baxmayaraq, bu əsəri gənc heykəltəraşın ilk uğuru kimi qiymətləndirmək olar. Tokay Məmmədov 1948-ci ildə Moskvada təşkil edilmiş sərgidə rus şərqşünaslığının banisi, görkəmli Azərbaycan alimi Mirzə Kazım bəyin portretini nümayiş etdirir.

Tokay Məmmədov ali təhsilini bitirdikdən sonra Leninqradda heykəltəraş kimi işə başlayır və Leninqrad Rəssamlar İttifaqına üzv qəbul edilir. Heykəltəraş Bakıya qayıtdıqdan sonra Əzim Əzimzadə adına Rəssamlıq Məktəbində pedaqoji fəaliyyətə başlayaraq, burada yetişən gənc rəssamlara həm rəsm, həm də heykəltəraşlıqdan dərs deyərək, onlara sənətin sirlərini öyrədir.

T.Məmmədov bir çox şairlərin, alimlərin, sadə əmək adamlarının, dövlət xadimlərinin və öz sənət dostlarının büst- portretlərini ustalıqla yaradıb. O, 1953-cü ildə ilk dəfə ağacdan Azərbaycanın klassik şairi Nizami Gəncəvinin təsvirini yonub. Heykəltəraşın yaratdığı "Nizami Gəncəvi" portreti 1955-ci ildə Varşavada Gənclərin Beynəlxaq Ümumdünya sərgisində uğurla nümayiş etdirilib. Əsər şairin adını daşıyan Ədəbiyyat Muzeyində qorunub saxlanıraq nümayiş olunur.

Azərbaycan heykəltəraşlığında ağac materialdan ilk dəfə olaraq, Tokay Məmmədov istifadə edib. Ağacın növlərini və onların keyfiyyətlərini dəqiqliklə öyrənən gənc sənətkar bu material əsasında bir çox insan simalarını canlandırır. Tokayın yaratdığı ağac portretlərində yüksək psixoloji keyfiyyətləri göstərə bilməsi diqqət çəkir. Sənətkar müxtəlif illərdə ağac materialdan bir çox şairlərin, dövlət xadimlərinin və sadə əmək adamlarının portretlərini yaradır. Bu sırada onun "Səməd Vurğun", "Xalq rəssamı Qəzənfər Xalıqov", dövlət xadimi, həkim və yazıçı "Nəriman Nərimanov", uzunömürlü azərbaycanlı "Şirəli Müslümov" və başqa portretlərini qeyd etmək olar.

Heykəltəraş Tokay Məmmədovun yaratdığı portretlər qalereyasında, həmçinin, mərmər, tunc, gips materiallardan yüzlərlə portret mövcudur ki, bu cür materiallarda sənətkar xarici görünüşlə yanaşı, daxili psixoloji keyfiyyətləri də göstərməyə müvəffəq olub. Onun Azərbaycanda opera janrının əsasını qoymuş, musiqiçi alim "Üzeyir Hacıbəyov", xalq rəssamı "Rüstəm Mustafayev", qadın rəssamımız "Vəcihə Səmədova", yazıçı "Süleyman Rəhimov", polyak bəstəkarı "F.Şopen" və Avstriya bəstəkarı "V.A.Motsart" kimi dahilərin büst portretləri bu qəbildəndir.

Heykəltəraşın yaradıcılığı monumental heykəllərlə zəngindir. Şəhərsalmanın inkişafı nəticəsində, sovet dövründən başlayaraq, Azərbaycanın bir çox şəhərindəki park və meydanlarda şair və dövlət xadimlərinin monumental heykəlləri ucaldılırdı. Tokay Məmmədovun monumental sahədə canlandırdığı obrazlarda Azərbaycanın şairləri, alimləri, dövlət xadimləri və qəhrəmanlarının surətləri durur.

Tokay Məmmədov yaradıcılığının ilk günlərindən başlayaraq, heykəltəraşlığın qabartma sahəsində bir çox insanın surətlərini canlandırıb. Bu qabartmalardan ən dəyərlisi Sovet İttifaqı Qəhrəmanı Mehdi Hüseynzadənin portretidir. Mərmərdən yaradılan bu qabartmada qəhrəman bir əlində qumbara tutmuş vəziyyətdə təsvir edilib. Bu əsər heykəltəraşın gənclik illərində yaratdığı və ona uğur qazandırdığı əsərlər sırasında durur. Əsər bir çox beynəlxaq sərgidə uğurla nümayiş etdirilərək, yüksək qiymətə layiq görülüb.

Tokay Məmmədov bir neçə qəbirüstü abidənin də müəllifidir. O, 1956-ci ildə Şuşa şəhərində musiqiçi alim, xəttat və rəssam Mir Möhsün Nəvvabın qəbirüstü abidəsini düzəldib. Heykəltəraş Azərbaycanın ilk professional vokal sənətinin banisi Bülbülün də qəbirüstü abidəsini yaradıb.

Tokay Məmmədov yaratdığı işlərə görə, 1978-ci ildə SSRİ Dövlət Mükafatı, 1982-ci ildə isə Azərbaycan Dövlət Mükafatına layiq görülüb. O, həmçinin, "Şərəf nişanı", "Xalqlar dostluğu", "Şöhrət" ordenləri ilə təltif olunub.

Dövlət tərəfinidən qayğı ilə əhatə olunan sənətkara "Şərəf" ordeninin təqdimi sənətkarın yaradıcılığına ən böyük qiymətdir.

ZÜMRÜD

Səs.- 2012.- 20 iyul.- S. 12.