Azərbaycançılıq və milli nəfəs alətləri: Azərbaycan tütəyi

Azərbaycan xalqının milli musiqi mədəniyyətində milli nəfəs alətlərinin - tütəyin, neyin, zurnanın, balabanın, tulumun və s. öz yeri, öz ifa tərzi, öz funksiyası vardır. Bunlardan ən dəyərlisi yanıqlı ifa tərzilə seçilən Azərbaycan tütəyidir.

A.Nəcəfzadənin verdiyi məlumata görə, tütək peşəkar nəfəs alətidir. E.ə. yaranan tütəyin ilkin formasının adı düdük olub. Onun adına “Kitabi -Dədə Qorqud” dastanında rast gəlirik. Düdük ilk fitli səsoyadıcısı olan alətimizdir. Belə alətlərin borusu üzərində çalğı dəlikləri olmayıb, onda yalnız yalançı səslər çıxarılıb, ovçuluqda istifadə edilib. Düdüyün borusu üzərində bir neçə çalğı dəliyi açıldıqdan sonra onda müəyyən musiqilər ifa etmək mümkün olub. Alət bir müddət düdək, daha sonralar tütək adlanıb. Ə.Xaqani, N.Gəncəvi (XII əsr) şeirlərində tütəyi vəsf ediblər.

Tütək 1938-ci ildə xalq çalğı alətləri orkestrinin tərkibinə daxil edilib, böyük və kiçik (pikkolo) tütəklərdən istifadə edilir. Əsasən, qamışdan hazırlanan tütəyin borusu üzərində 7 çalğı dəliyi, arxada bir dəlik açılır. Alət transpozisiyalıdır, in H (si) köklənir. Tütəyin notları kaman açarında yazılır, diapazonu kiçik oktavanın si səsindən III oktavanın re səsinə qədərdir.

Professor Səadət xanım Abdullayeva göstərir ki, tütəyin (bəzi rayonlarda düdük, tüttək, sümsü, blül, Naxçıvan MR-in Ordubad rayonunda şüvə deyirlər) silindr şəkilli gövdəsinin uzunluğu 280-350 mm, diametri isə 20 mm təşkil edir. Gövdə qarğı (daha yaxşı səslənir) və ya ərik, qoz, tut ağaclarından hazırlanır. Gövdənin yuxarı ucu çəpinə kəsilir və ona söyüddən hazırlanan 30-35 mm uzunluqda tıxac - dil keçirilir. Dilin üst tərəfi bir qədər yonulduğundan gövdənin daxili divarı ilə onun arasında seqment şəkilli boşluq qalır. Baş hissənin üst tərəfində dilin aşağı ucunun qurtaracağında səs alınması üçün kvadrat şəkilli dəlik açılır. Beləliklə, dil və dəlik fit verən xüsusi bir quruluş təşkil edir.

Azərbaycan xalq çalğı alətləri orkestrinin tərkibində, həmçinin, tütəyin kiçik (pikkolo) növündən də istifadə olunur. O adi tütəkdən bir az kirik ölçüləri ilə fərqlənir (uzunluğu 265 mm-ə qədər, diametri isə 18 mm-ə çatır).

Tarixi mənbələrə tütək haqqında məlumata təsadüf etmək olar. Alman alimi və səyyahı Adam Oleari (1603-1671) 1636-ci ilin sonunda Şlezviq-Holşteyn səfirliyinin katibi, sonralar isə müşaviri kimi Azərbaycana gəlmişdi. Onun 1638-ci ilin əvvəlində geriyə yolu yenə də bu ölkənin ərazisindən keçmişdi. O, əsasən, Şamaxıda (dörd aydan çox) və Ərdəbildə olmuş, Azərbaycanın musiqi alətləri, o cümlədən, tütək haqqında qiymətli məlumatlar vermişdir.

Şamaxıya yaxınlaşarkən səfirliyin üzvləri əllərində kərənay olan dörd süvari tərəfindən qarşılanır. Kərənay zahirdən aşağı tərəfi genişlənən mis borunu xatırladırdı və uzunluğu 4 dirsək (bir dirsək 0,5 m-dir) idi. Onlar ardıcıllıqla alətin aşağı ucunu göyə tərəf qaldıraraq “hər hansı xoş səsdən daha çox qorxunc böyürtünü” xatırladan səs çıxarırdılar. Göstərilən musiqiçilərdən başqa adi balabançılar (orijinalda dudoçnik), uzunsov küpələrə oxşar barabanları atların belinin üstündən salladılmış bir neçə barabançı da vardı. Daha sonra əyri buynuz və əl barabanları (buben) olan bir neçə musiqiçi görünürdü.

A.Olearinin xatırladığı barabanlar yəqin ki, qoşaköslər, əl barabanları dəflər, əyri buynuz isə sahnəfir olmuşdur. Şəhərə çatmağa dörddə bir mil qalmış onları qanun və ya santurda (orijinalda simbal), mis nimçələrdə (sinc), tütək (dudka) və digər “qəribə” alətlərdə çalan musiqiçilər dəstəsi qarşılamışdı. Səfirliyin üzvləri şəhər divarlarına yaxınlaşarkən divarın üstündə nağara (baraban), zurna (dudka) və kərənay (truba) çalanları görürlər. Belə ansambllar onları Ərdəbildə və Qəzvində də qarşılamışdı.

İsfahanda, şah iqamətgahında onlar ud, kamança, ney, tütək (və ya balaban), dəf görmüşlər. Gözəl Dilfəribin başçılığı altında saray rəqqasələrinin məharəti nümayiş etdirilərkən dəflər səslənmiş, balabanlar inildəmiş, böyük türk barabanı (kus) gurüldamağa başlamışdı. Onlar iki kiçik çubuqla yeddi müxtəlif səviyyələrdə su ilə doldurulmuş çini kasanın lyutnyanın (udun) müşayiəti ilə səsləndirilməsinin də şahidi olmuşlar.

İsveç səfirliyinin nümayəndəsi kimi Azərbaycana gəlmiş alman təbiətşünası, həkim və səyyah Engelbert Kempfer (1651-1716) əvvəl Şamaxıda (1683-cü il dekabrın 19-da), sonra isə Bakıda (1684-cü il yanvarın 6-9-da) olmuşdur. Onun kitab şəklində nəşr edilmiş yol qeydlərinin qiymətli cəhəti odur ki, “XVII əsr Şərq musiqi mədəniyyəti” fəslində o özündən əvvəlki səyyahlardan fərqli olaraq 23 musiqi alətinin, o cümlədən, tütəyin rəsmini verir. Bu rəsmlərə əsasən onun təsvir etdiyi alətlər haqqında əyani təsəvvür yaranır. Qeyd etmək yerinə düşər ki, o, bu alətlərin səslərinin müxtəlifliyinə heyran olmuşdu.

Tütək haqqında məlumata XIX-XX əsrlərdə də rast gəlirik.

Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələri Mirzə Fətəli Axundov (1812-1878), Abbasqulu Ağa Bakıxanov (1794-1847), Mirzə Şəfi Vazeh (1792-1852), Qasım bəy Zakir (1784-1857), Seyid Əbdülqasım Nəbati (1812-1873), Seyid Əzim Şirvani, Abbas Səhhət (1874-1918), məşhur aşıqlardan Musa (təxminən 1795-1840), Alı (1800/1801-1911), Hüseyn Şəmkirli (1811-1891), Ələsgər (1821-1926), Molla Cümə (1845-1920) və Ağdabanlı Qurbanın (1895-1925) əsərlərində müxtəlif çalğı alətlərinin (saz, ud, bərbət, çəng, rübab, qanun, tar, setar, çəğanə, ərğənun, santur, kamança, tənbur, nay, musiqar, ney, tütək, balaban, zurna, kərənay, nəfir, şahnəfir, şeypur, dəf dairə, qaval, təbil, kus, nağara, zəng, cərəs, xəlxal, qumro) adları çəkilir.

Azərbaycan MEA-nın Memarlıq və İncəsənət İnstitutunun arxivində mühafizə olunan C.Bağdadbəyovun “Xatirələri”, Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmaları İnstitutunda saxlanılan Ağalar bəy Əliverdibəyovun “Rəsmli musiqi tarixi” və Əlihüseyn Dağlının “Ozan Qaravəlli”si diqqətəlayiqdir.

A.Əliverdibəyovun yarıməsrlik dövrü əhatə edən (1896-1944-cü illər) əlyazmasında qədim mədəni millətlərin musiqi tarixi, o cümlədən, çalğı alətləri, məşhur musiqiçilərin və sazəndə ansambllarının ifaçılıq fəaliyyəti təsvir olunur.

A.Əliverdibəyovun əlyazmasında göstərilir ki, ayrı qrup təşkil edən qaraçı musiqisi kamança və dairə ilə ifa olunurdu. Çobanlar isə qamış düdükdə (tütəkdə) qoyun sürüsünü idarə edirdilər. Onlar bir yerdə durub “Yaylımı” mahnısını çaldıqda, qoyunlar çəmənlərə dağılıb otlayırdılar. Günorta vaxtı “Yığımı” adlanan nəğməni çaldıqda, qoyunlar bir yerə cəm olub, su içməyə gedirdilər. Axşamçağı isə “Qayıtma” nəğməsini çalanda, qoyunlar öz “evlərinə” qayıdırdılar.

Tarixçi-etnoqraf Əsəd Əliyev (Təhləli) tütək haqqında qeyd edir ki, yaşlı adamların dediyinə görə, əvvəllər tütəyi arx, gölməçə, çay qırağında bitən içi boş qamışın hər iki tərəfini və üstünün müəyyən hissəsini kəsməklə düzəldirdilər. Ancaq üstünü elə kəsib götürürdülər ki, pərdəsi yerində qalırdı. Bununla da tütək hazır olurdu. Sonralar xalqımız ağacdan, sümükdən, metaldan və s. tütək düzəltmişdilər. Buna baxmayaraq, qamış tütək ərik, qoz, tut və s. ağaclardan düzələn tütəkdən daha üstün sayılmışdır. Xalq biliciləri bunu qamış tütəyin daha yaxşı səs çıxarması ilə əlaqələndirirlər.

Məlumdur ki, qamış və ağac materalı torpaqda uzun müddət olduğu kimi qala bilmir və çürüyüb gedir. Ona görə də bu musiqi alətinin dəqiq tarixini vermək çətinlik törədir. Lakin buna baxmayaraq, arxeoloji qazıntı zamanı Azərbaycan ərazisindən təxminən yaşı iki min ildən artıq olan üzük tapılmışdır. Üzüyün üzərində tütəyə oxşar musiqi aləti də təsvir olunmuşdur.

Bundan başqa, akademik Teymur Bünyadov “Əsrlərdən gələn səslər” əsərində yazır ki, eramızın IV-V əsrlərinə aid edilən və albanlara məxsus zərif naxışlarla bəzədilmiş bir tunc cam tapılmışdır. Qabın üzərində rəqqasə və çalğıçı rəsmləri arasında tütəyə oxşayan nəfəsli musiqi aləti də təsvir edilmişdir.

Bu musiqi alətinin adına Xaqani Şirvaninin əsərlərində də rast gəlirik. Şair yazırdı:

Bir körpə zəncirdir tütək, on dayəsi var, ağ, qəşəng,

Doqquz gözüysə şux-şəng, yüz gözsə heyran onda, gör.

Və yaxud:

Şahlıq tacın var ikən nə lazım həsir papaq?

Sənin Barbud sazın var, qoy tütək çalsın çoban.

Deməli, Xaqaninin dövründə tütəyin doqquz gözü var imiş və bu musiqi alətini çobanlar çalırmış.

Uzun müddət çobançılıqla məşğul olmuş Qarayazı bölgəsinin Ağtəhlə kənd sakini, 69 yaşlı Tanrıverdi Əsəd oğlu Əliyevin və Tatyanovka kənd sakini, 79 yaşlı İsrafil İsmayılovun verdiyi məlumata görə, Qarayazı və azərbaycanlılar yaşayan başqa bölgələrin əhalisi tütək çala bilməyən çobanı “əfəl”, “fərasətsiz” adlandırırdı. Hətta xalqımız tütəklə bağlı “sürü köpəksiz, çoban tütəksiz olmaz” kimi məsəl də yaratmışdır. Onun dediyinə görə, tütəyi çobanların özləri düzəldirdi.

Qoyun sürülərinin yaxşı otlaması, bölünüb-itməməsi üçün tütəyin böyük əhəmiyyəti olmuşdur. Onu da deyirlər ki, tütək gənc çobanların sevgisinin danışan dili idi. Bulaq başında, çay qırağında görüb sevdikləri qıza onlar dillə deyə bilmədiklərini bu musiqi alətinin dili ilə deyirdilər. V.Əzizin yazdığı misralar da sanki bu fikrin təsdiqi kimi səslənir:

Sədalar çəmənin, çölün həyatı,

Ürəyin sözünü tütək yayıbdır.

Qəzəbli şimşəklər yaran qayanı,

Tütək bayatıyla sığallayıbdır.

Yaxud Ç.Əlinin şeirinə diqqət yetirək:

Bir tütək nədir ki, adi bir çubuq,

Di gəl ki, hər səsi bir mənzərədir.

Barmaqla öpüşən hər kiçik oyuq,

Dünyaya açılan bir pəncərədir.

Xatırladaq ki, sonralar tütəyi təkmilləşdirərək, onun üzərindən yeddi deşik açmışdılar. Bu isə onun müxtəlif səslər çıxarmasına imkan yaradır.

Haqqında danışdığımız tütək bu gün xalq çalğı alətləri ansambllarında istifadə olunmaqla bərabər, çobanlar arasında öz əhəmiyyətini saxlayır.

Azərbaycan xalqının milli-mənəvi tərbiyəsində, o cümlədən, azərbaycançılıq ideyalarına qovuşmasında milli musiqi mədəniyyətimizin, musiqi alətlərinin rolu haqqında Fikrət Əmirov demişdir: “Musiqi folklorumuzu toplamaq, nəşr etdirmək, onlardakı sadəliyin, güclü emosiyanın sirlərini öyrənmək böyüklü-kiçikli hamımızın əsas vəzifəmiz olmalıdır. Bu misilsiz xəzinəyə xor baxanlar heç vaxt sevilməmişlər. Novator olmaq o demək deyildir ki, milli musiqiyə arxa çevirəsən. Əsil yenilikçi o bəstəkardır ki, öz xalqının musiqi folklorunu mütləq gözəl bilmək, ürəkdən sevmək, ondan faydalanmaqla yanaşı, qardaş xalqların, habelə, dünya xalqlarının da yaratdığı ən yaxşı musiqi əsərlərini öyrənir və yeri gələndə, onlardan yaradıcılıqlı istifadə edə bilir, cəmiyyəti düşündürən mühüm məsələlərə vaxtında cavab verir, bu günün qəhrəmanlarının səmimi hisslərini, təmiz duyğularını, böyük ideallarını musiqinin ecazkar dili ilə tərənnümə çalışır”.

Vahid ÖMƏROV,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2012.- 2 may.- S.14.