Azərbaycan xalqının yaranmasının dövlətçilik tarixində əhəmiyyəti

Azərbaycan xalqı öz tarixi ərazisində yaranmışdır ki, bu ərazidə Azərbaycan dövlətləri mövcud olmuşdur. Akademik Z.Bünyadov və professor Y.Yusifovun redaktorluğu ilə nəşr olunan "Azərbaycan tarixi" kitabında göstərilir ki, azərbaycanlıların xalq kimi yarandığı ərazi şimalda Dərbənddən, cənubda İranın Zəncan-Qəzvin bölgəsindən (bura da daxil olmaqla), şərqdə Xəzər dənizindən başlayır, qərbdə Tiflis, İrəvan (ind. Yerevan) və Urmiya gölünün qərb sahilini əhatə edirdi.

Azərbaycan xalqı bu geniş ərazidə yaşayan türk etnoslarının və qonşu ölkələrdən gəlib burada məskunlaşmış, türk dillərində danışan digər tayfaların qaynayıb qarışmasından yaranmışdı. Bütün xalqlarda olduğu kimi, azəri türklərinin də formalaşması prosesində və sonrakı dövrlərdə onun tərkibinə başqa dillərdə danışan ayrı-ayrı etnoslar, xüsusilə, farsdilli tayfalar daxil olmuşlar. Azərbaycan dili türk dilləri qrupuna daxildir. Azərbaycan türkləri erkən dövrdən türk (prototürk, erkən türk) dilində danışmış və heç bir başqa xalqdan dönməmişlər. Azərbaycan xalqını öz etnik və dil köklərindən qoparmaq üçün uzun müddət müxtəlif qondarma müddəalar ortaya atmış və belə nəzəriyyələri Azərbaycan xalqının tarixinə calamışlar. Bu proses indi də davam edir. Azəri türklərinin əsil soykökünü, dil və etnik kökünü araşdıranlara, yaxud bunun naminə səs qaldıranlara siyasi damğa və ləkə vurub sıradan çıxarırdılar. Bəzi tədqiqatçılarımız çeynənmiş konsepsiya ilə silahlanaraq xalqımızın farsdilli əhalidən, farslardan, şimalla Qafqaz dilli etnoslardan dönmə olduğu kimi əsassız fikri tariximizə sırımağa çalışırlar. Halbuki nə farsların, nə də Qafqaz dilləri ailəsinə mənsub olan etnosların kütləvi surətdə türkləşməsini göstərən heç bir tarixi dəlil və sübut yoxdur. Bu xalqların dönüb türk (Azərbaycan) dilində danışmasına nə siyasi, nə iqtisadi, nə də ideoloji (dini) şərait olmamışdır. Türk türklüyündə, fars farslığında, ləzgi də ləzgiliyində qalırdı, çünki bir xalq kimi qədimdən formalaşmış farsların, yaxud Azərbaycana Dağıstandan axıb gələn ləzgidilli etnosların etnik və dil tərkiblərini dəyişməyə ehtiyac duyulmamışdır. Vaxtilə Azərbaycanda məskən salmış Qafqaz və farsdilli etnoslar indiyədək öz dillərini saxlayırlar.

Müəlliflərin fikrincə, tarix boyu azəri türkləri farsmənşəli və Qafqazdakı digər etnoslarla qonşu olmuş, onların müəyyən qismi Azərbaycanda məskən salmış və xalqımızla bilavasitə ünsiyyət yaradaraq biri digərinə qarşılıqlı mədəni təsir göstərmişdi. Azərbaycanın ərazisində təmsil olunan etnosları ümumi bir cəhət- dini ideologiya birləşdirirdi. Azərbaycan əhalisi istər türklər, istərsə də digər etnoslar atəşpərəstlik və bütpərəstlik dini etiqadlarını saxlayır, xarici işğallara qarşı birgə müqavimət göstərir, bu və ya digər dövlətin hakimiyyətinə birgə tabe olurdular. Əhəmənilərdən başlayaraq arşaki və sasani sülalələrinin hakimiyyəti illərində Azərbaycanda İran mədəni təsiri güclənmiş, eyni zamanda, buraya tarixi qaynaqlarda əks olunmuş yeni türk etnoslarının Qafqazdan və Orta Asiyadan axını artmışdı. Buraya gəlib məskunlaşan və yerli yekdilli etnoslarla qaynayıb qarışan türk tayfaları müxtəlif adlar daşıyırdılar. Ləhcə fərqlərinə baxmayaraq, erkən orta əsrdə Azərbaycanda yerli və gəlmə türk etnoslarının vahid xalq kimi birləşməsi prosesi başladı, Azərbaycan dilini başqa türk dillərindən fərqləndirən bir sıra fonetik ünsürlər meydana gəldi. Azərbaycanda xristianlığın yayıldığı dövrdə azəri türklərinin bir xalq kimi türk dili əsasında yaranması prosesi gücləndi və ərəb istilası zamanı, yəni VII əsrin sonu-VIII əsrin əvvəlində etnik dil, ərazi və ideoloji birliyi olan xalq kimi formalaşdı. Xristianlıqla mübarizədə köhnə dini etiqadlara sitayiş ətrafında birləşmiş bu xalq islam dinini qəbul edir və ərəb xilafətinin hakimiyyəti altına keçir.

Xristianlığı qəbul etmiş müxtəlif dilli (türk, fars) Azərbaycan əhalisi, əsasən, Yuxarı Qarabağda (Arsaxda) qərar tapır və tədricən qriqoryan kilsəsinin təzyiqi altında erməniləşmə prosesinə məruz qalır. Eyni zamanda, müsəlmanlığı qəbul etmiş bir sıra digər etnoslar, yaxud onlara mənsub ayrı-ayrı qruplar tədricən Azərbaycan- türk dilinin ünsiyyət vasitəsi olduğu bir şəraitdə öz dillərini yadırğayaraq, Azərbaycan xalqına qaynayıb qarışırlar. Lakin bu halın özü də kütləvi xarakter daşımamışdır, çünki Azərbaycanda bəzi fars və Qafqaz dilli əhali iki dilli olmasına baxmayaraq, ana dillərini indiyədək saxlamışılar. Məlum olduğu kimi, hər bir xalqın mənşəyinin ayırd edilməsində dil mənsubiyyəti ən başlıca əlamət kimi çıxış edir. Dil cəhətdən isə xalqımız Azərbaycanda qədim zamanlardan bəri yaşamış və burada məskunlaşmış, türk dillərində danışan etnoslarla bağlıdır. Azərbaycan türk dili VII-VIII əsrlərdə artıq Azərbaycan xalqının dili və ölkədə ünsiyyət vasitəsi kimi formalaşmışdı.

Z.Bünyadov və Y.Yusifov göstərir ki, Azərbaycanda yaşamış erkən əhalinin etnik tərkibini müəyyən etmək üçün əsasən yazılı qaynaqların məlumatı köməyə gəlir. Bu qaynaqlar dövr etibarilə iki hissəyə bölünür. Birinci dövr e. ə. III-I minillikləri əhatə edir. Qədim dövr qaynaqlarının öyrənilməsi göstərdi ki, o zaman Azərbaycan ərazisində türk dillərində danışan etnoslar (erkən türklər) yaşayırdılar. İkinci dövr qaynaqları eramızın I minilliyini əhatə edir. Qaynaqların öyrənilməsi göstərir ki, bir sıra eyniadlı etnoslar qədim və erkən orta əsrlərdə Azərbaycan ərazisinin məskunları kimi qeyd olunmuşdular.

Qədim və erkən orta əsr dövründə Azərbaycanda alban, sakasen, uti, kaspi, mük, kadusi, qarqar, suvbi//sovde, turuki/türk, udi, anariak, mard və amard tayfa adları daşıyan əhali yaşayırdı. Bu tayfaların etnik və dil mənsubiyyəti barədə qaynaqlar məlumat vermir. Tədqiqatlarda onların dil mənsubiyyəti barədə müxtəlif mülahizələr yürüdülmüşdür. Əvvəlki fəsillərdə göstərildi ki, bu tayfa adlarının bir qismi (alban, anariak, sakasen) türk dillərində izah olunur, türk xalqlarını (uti//utiqur, qarqar, turuki//türk) bildirən etnonimlərdir, yaxud türkmənşəli Aran nəslinə (uti, qarqar, girdman, sovde) mənsub olmuşdur, bir neçəsi isə (mard, amard) pəhləvi-fars dillərində mənalandırılır. Qalan etnonimlərin (mük, kadusi udin) mənası_və dil mənsubiyyəti məlum deyil. Udin adı ilk dəfə məhz XVII əsrdə Qafqaz dilli udilərə və türk etnoslarına şamil edilmişdir. Beləliklə, qədim və erkən orta əsr dövründə Azərbaycan əhalisinin əsas etnik tərkibi sabit qalırdı. Bununla yanaşı, Azərbaycana başqa adlar daşıyan etnosların gəlməsi və burada məskunlaşması davam edirdi. Onlar yerli əhaliyə əsasən qohum olan etnoslar idi. Qaynaqlar qədim və erkən orta əsr dövründə iki böyük etnik axını qeydə almışdır. Birinci axın kimer, skit, sak tayfalarının Azərbaycanda məskunlaşmasına, ikinci axın isə hunların burada məskən salmasına şərait yaratdı. Türk tayfalarının Azərbaycana (eləcə də, bütün Ön Qafqaza və Ön Asiyaya) üçüncü axını orta əsrlərin başlanğıcında (XI-XII əsrlər) səlcu oğuzlarının adı ilə bağlıdır. Yerdəyişmə nəticəsində Azərbaycana gələn etnoslar yerli türk (adərbayqanlı və alban) əhalisi ilə dil, din və müəyyən dərəcədə etnik cəhətdən qohum idilər.

Bildiyimiz kimi, erkən orta əsrlərdə Sasani şahları Azərbaycanın şimal hissəsinə pəhləvi-fars ləhcələrində danışan etnoslardan köçürmüşdülər. Bir qisim fars dilli əhali özünün arzusu ilə buraya köçərək məskunlaşmışdı. Bu əhali sonrakı dövr qaynaqlarda tat adlandırılmışdı. Orta əsrlərdə formalaşmış tat dili, əslində, pəhləvi (orta fars) dilinin ləhcələrindən biri idi. Tat məfhumu, ümumiyyətlə, dil mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, İrandan çıxmış əhaliyə tətbiq edilirdi. Şimali Azərbaycana köçmüş, yaxud köçürülmüş tatların müəyyən qismi iki dildə danışan azəri türkləri idi. Yeni şəraitdə onlar tədricən tat dilini unutmuş və Azərbaycan dilini saxlamışdılar. Azərbaycan dili indi də cənubda tatların ünsiyyət dili hesab olunur.

Erkən orta əsrlərdə Azərbaycanda əsas etnik zəmini türk dilində danışan əhali təşkil edirdi. Bu etnik tərkibə yeni türk tayfaları əlavə olunurdu. Burada hun tayfa birləşməsinə daxil olan etnik qruplar, etnoslar məskunlaşırdılar. Qaynaqlar erkən orta əsrlərdə Azərbaycanda hun, peçenq, kəngər, heptal, sabir, xəzər və başqa türk etnoslarının məskən salması barədə məlumat saxlamışdır. Azərbaycan etnik dil baxımından, türkdilli areala daxil idi, siyasi cəhətdən isə Sasani imperiyasının hakimiyyəti altında qalırdı. Ərəb qaynaqlarında deyilir ki, "Azərbaycan qədimdən türk tayfaları tərəfindən məskunlaşmış ölkədir". Ərəblərin Azərbaycana yürüşü zamanı onlara müqavimət göstərənlər, əsasən, yerli türklər olmuşdur.

Erkən orta əsrlərdə Azərbaycana gəlmiş türkdilli etnoslar hun ittifaqında birləşmişdilər. Bu ittifaqa bir çox türk etnosları, o cümlədən, kəngər, peçeneq, bulqar, qıpçaq, sabir, utiqur, onoqur, xəzər, türk, uz, heptal, barsil tayfaları daxil idi. Bu tayfalar qədim qaynaqlarda müxtəlif cür, məsələn, kimmer, sak, skit, nevr, massaget, saurmat adları altında göstərilir. "Hun" erkən orta əsr türkdilli tayfaların ümumi adı olmuşdur. VII əsrə yaxın "türk" adı ümumiləşdirici ad-etnonim kimi işlədilmişdir.

Hun ittifaqında adı çəkilən bir çox tayfalar qədim dövrdən Ön Qafqaz ölkələrinin sakinləri olmuşlar. Onların adı ilə bağlı bir çox toponimlər yaranmışdı. Azərbaycanın Gürcüstanla sərhədlərində hun adını daşıyan Hunarakert və Hunan toponimləri erkən orta əsrlərdə artıq mövcud idi. Həmin dövrdə orada Kanqar (Kənkər) adı toponim və oronim kimi məlum idi. Arsaxda peçeneq etnonimini əks edən Paizkank vilayət adı meydana gəlmişdi. Mets-İrank kənd adı (Arsaxda) "ir" (-an+k şəkilçidir) tayfa adını əks etdirir. "İr" türk dillərində "kişi, ər, cəsur" mənasını daşıyan etnonimdir. Erkən orta əsrlərdə Azərbaycandakı Xursan, Qoroz toponimləri xoros, Tornavan toponimi xəzər tarna/torna türk tayfa adlarını saxlamışdır. Çola//Çora yer adı və Çlax vadi adı türkmənşəli sul//sur etnonimindən, Arkuqet və Kolman toponimləri isə müvafiq surətdə arkaqut//arqu və kol türk etnonimləri əsasında yaranmışdır. Onoquris (Gürcüstanda) toponimi onoqur, Trtu// Tərtər hidronimi isə tərtər türk tayfalarının adını daşıyırdı. Erkən orta əsrlərdə Arsaxdakı Trtuakan toponimi də həmin etnonimdən yaranmışdır. Armeniya ərazisindəki Vənənd, Quşar, Kanqark, Karadunis və başqa erkən orta əsr toponimləri müvafiq türk etnonimlərindən əmələ gəlmişdir.

Erkən orta əsrlərdə Azərbaycanda və qonşu torpaqlardakı bir çox yer adları qaynaqlarda türk dillərində izah olunur. Toponimlərin bir qismi türk tayfalarının hunların tərkibində gəlişi ilə əlaqədar yaranmış, digər qismi isə hunlardan əvvəlki yerli türk etnoslarına mənsub olmuşdur. Beləliklə, hunlarla bərabər Azərbaycana və qonşu ərazilərə yeni türk etnosları gəlmiş, burada dil cəhətdən qohum olduqları yerli azəri türkləri arasında məskunlaşmış və onlarla qaynayıb qarışmışlar.

M.İsmayılov "Azərbaycan xalqının yaranması əsərində tarixi mənbələrə əsaslanaraq yazır ki, tarix ədəbiyyatında Azərbaycan xalqının və dilinin təşəkkülü XI-XII yüzilliklərdə Azərbaycan torpaqlarına kütlə halında gəlmiş oğuzlar və qıpçaqlarla bağlamaq kimi səhv, heç bir elmi əsası olmayan fikir, mülahizə vardır. Bir az aşağıda bu mülahizə üzərinə qayıdacağımızdan burada onun barəsində söhbət açmayacaq. Burada təkcə onu qeyd etmək lazımdır ki, oğuzların və qıpçaqların Azərbaycana gəlişlərini XI-XII yüzilliklərdə bağlamaq da səhvdir. Bu, bir tarixi həqiqətdir ki, onlar XI yüzilliyə qədər də, ondan çox qabaq da mövcud olmuşlar. Onlar tarixin müəyyən dövrlərində (XI yüzillikdən qabaqkı dövr nəzərdə tutulur), həmin dövr "öğuzlar yüzilliyi", "oğuzlar dövrü" adlandırılmışdır. Bu, "Kitabi-Dədə Qorqud"da da öz əksini tapmışdır. V.V.Bartold və A.Y.Yakubovski kimi görkəmli alimlər bu dövrü XI yüzillikdən çox qabağa aparırlar. Birincinin fikrincə, "oğuzlar yüzilliyi" islamın meydana çıxması dövrünə aid edilməlidir. İkincisi isə islamdan qabaq oğuzların olmasına şübhə etmir. Təsadüfi deyildir ki, Azərbaycan dilinin təşəkkülünü VII yüzilliyə aid edən mərhum Ə.Ə.Dəmirçizadə və başqa dilçilər belə hesab edirlər ki, ilk orta yüzilliklərin məhsulu olan "Kitabi-Dədə Qorqud"un dili yerli və kəlmə soyların, həmçinin, oğuzların və qıpçaqların qaynayıb-qarışması nəticəsində təşəkkül tapmış xalqın ümumi dilidir.

Qıpçaqlar eramızın ilk yüzilliklərində Azərbaycana gəlmiş hunların arasında olmuşlar. Orta yüzilliklər tarixinin tədqiqatçıları belə hesab edirlər ki, xəzərlər VIII yüzillikdə Albaniyaya soxularkən, qıpçaqlar Albaniyanın müdafiəçiləri arasında olmuşlar. IX yüzilliyə dair gürcü qaynaqlarında qıpçaqlarla bağlı Ança toponimi qeyd olunur. Bu isə, qıpçaq soylarından biridir. Qıpçaqların tərkibinə daxil olan Qasaq soyu öz adını Azərbaycanın Qazax şəhərinin adında qorumuşdur. Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, Qazax toponimimini saklarla da bağlayanlar vardır. Qazağı qıpçaqlarla bağlayanlar qeyd edirlər ki, bu şəhər qıpçaqların bu yerlərə kütləvi axınından beş yüz il qabaq, VII yüzillikdə salınmışdır.

Qıpçaqların tərkibinə daxil olan qasaq soyu, şübhəsiz ki, Qazaxıstan ərazisində, yaxud da ola bilsin ki, başqa yerlərdə məskun olmuş saklarla bağlıdırlar. Biz ona görə, ilk növbədə, Qazaxıstanın adını çəkdik ki, qazaxlar və onların diyarının adı məhz Qasaq adından götürülmüşdür, biz bu barədə yuxarıda məlumat vermişik. Qıpçaq soylarından olub Azərbaycanda öz adını bir kəndin - Qaymaqlı kəndinin adında qoruyub saxlamış qaymaqların adı VIII yüzillikdən məlumdur.

Gördüyünüz kimi, adlarını çəkdiyimiz və çəkə bilmədiyimiz digər qıpçaq soyları Azərbaycan ərazisində onların bu torpağa kütləvi axınından xeyli qabaq məskun olmuşlar. Gətirdiyimiz külli miqdarda materiallar və mülahizələr göstərir ki, orta yüzilliklərdə, islam dininin bu ərazidə yayılmasından qabaq, ola bilsin ki, lap çox qabaq, Azərbaycan ərazisi əhalisinin böyük əksəriyyəti artıq Azərbaycan ərazisi böyük əksəriyyəti artıq azərbaycandilli idi, yerli və gəlmə soylar qaynaq olmuş, vahid xalqla onun vahid dili təşəkkül tapmışdı.

Müəllif belə qənaətə gəlir ki, milladdan qabaq VII yüzillikdən başlayaraq, Azərbaycan ərazisində məskun olmuş, sayca xeyli çox olduqlarına görə, əhəmənilərin hakimiyyəti dövründə Araz çayının sağ və sol sahilləri boyu böyük ərazini tutmuş, cənubdan Urmiya gölü sahilinə qədər ərazini əhatə edən sahədə böyük çarlıq yaratmış, eyni vaxtda həmçinin, sonrakı dövrlərdə, o cümlədən, ilk orta yüzilliklərin əvvəllərində bu ərazidə çarlıqları olmuş məskutlar. Bizim dilimizin kökündə dayanan soyların dilində danışan belə bir böyük kütlənin yurdumuzun ərazisində məskun olmalarının nə demək olmasını söyləməyə ehtiyac yoxdur. Əlbəttə, biz bununla heç də onu söyləmək istəmirik ki, Azərbaycan ərazisində başqa dillər qruplarına daxil olan soylar məskun deyildilər. Məskun idilər. Lullubeylər, xurritlər, kutilər, qafqazdillilər, irandillilər də olublar. Ancaq onlar əvvəllər, III-II minilliklərdə, bəlkə də I minillikdə də sayca üstünlük təşkil etsələr də, sonrakı yüzilliklərdə öz mövqelərini bizim dilimizdə, onun ləhcələrində danışan soylara təslim etməyə məcbur olmalarını, onlarla qaynayıb-qarışmağa məcbur olmalarını güman etmək olar.

Daha sonra, miladdan xeyli əvvəl bizim torpaqların aborigenləri olan albanlar, saspirlər-savirlər, Gəncə-Qanzaq şəhərinin əsasını qoymuş gəncəklər, buntürklər, qarqarlar, bulqarlar-vənədlər, bulqar soylarından qarxunlar, qazmaçilər, alışlar, keştazlar, selsuslar, kuyvarlar, çakarlar, kurigirlər, qullar, qazanlar, iskillər, bunlardan əlavə ijmaxlar, kamaklar, muğanlar, kənkərlər, qaşqaylar və onlarla başqaları. Bu soyların hamısı da olmasa, böyük əskəriyyəti bizim ərazidə əsasən miladdan qabaq, qismən də eramızın birinci yüzilliklərində məskun olmuşlar. Daha sonra, bizim eranın əvvəllərindən, II yüzillikdən hun, sabirlər, peçeneqlər, çollar, onoqur, sarıqur, Xəzər axının, sabirlərin birdən-birə on min ailə Azərbaycan ərazisində yerləşdirilməsi, varsanlar, sabunçilər, çovdarlar, uranlar, qədim oğuzlar, qədim qıpçaqlar və s. və s. Göründüyü kimi, Azərbaycan xalqının yaranması dövlətçiliyimizlə sıx bağlıdır.

VAHİD ÖMƏROV,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2012.- 8 sentyabr.- S.14.