Ulu Öndər Heydər Əliyevin
birinci hakimiyyəti illərində SSRİ-İran əməkdaşlığı
çərçivəsində Cənubi Azərbaycan məsələsinə
diqqət verməsi
SSRİ-İran münasibətləri çərçivəsində
Ulu Öndər Heydər Əliyev
Cənubi Azərbaycan məsələsinə ciddi önəm
verirdi. Tarixi mənbələrdən də aydındır ki,
Cənubi Azərbaycan bütöv Azərbaycanın bir
parçasıdır. Ş.Tağıyeva, Ə.Rəhimli və
S.Bağırzadə "Güney Azərbaycan" məlumat
kitabında yazırlar: "Qeyd etmək lazımdır ki,
1813-1828-ci illərə qədər Bütöv Azərbaycanın
ərazisi 410 min kv.km. təşkil edirdi. 1813-1828-ci illərdə
Azərbaycan əraziləri cənubda, İran tərkibində
280 min kv.km., işğal edilmiş Rusiya əsarətində
isə Şimali Azərbaycanın sahəsi 130 min kv. km. idi.
"Cənubi Azərbaycan" adı altında İran ərazisində
müasir dövrdə aşağıdakı regionlar var:
Şərqi Azərbaycan, Qərbi Azərbaycan, Ərdəbil,
Zəncan, Həmədan, Qəzvin əyalətləri, Savə
mahalı, Astara şəhristanı (mahalı). Bu ərazilərin
sahəsi 174 min kv. km-dir. İranda yaşayan 29 mln. azərbaycanlı
ölkə əhalisinin 41,42%-ni təşkil edir."
M.Qasımlı
göstərir ki, bütün tarixi dövr ərzində Azərbaycanın
qabaqcıl ziyalılarının başlıca
qayğılarından biri Cənubi Azərbaycan məsələsi,
cənubda yaşayan soydaşlarımızın
hüquqlarının qorunması, vətənin yenidən birləşdirilməsi,
bütövləşdirilməsi idi. Tarixən, həm də,
türk ölkəsi olan İranı XX əsrin 20-ci illərinin
ortalarınadək azərbaycanlı sülalələr idarə
ediblər. Səttarxan və Bağırxan, Şeyx Məhəmməd
Xiyabani və Seyid Cəfər Pişəvərinin rəhbərliyi
altında müxtəlif dövrlərdə baş verən hərəkatlar,
eyni zamanda, Azərbaycan xalqının zəngin tarixinin
mühüm hadisələridir. İkinci dünya müharibəsi
illərində sovet ordu hissələri tərkibində azərbaycanlıların
Cənubi Azərbaycana getməsi, soydaşlarımızın
arasında hərbi, siyasi, ideoloji və mədəni tədbirlər
həyata keçirmələri Azərbaycan tarixinin
ayrılmaz bir hissəsidir. Şimaldan gedənlərin cənubdakı
fəaliyyətləri Vahid Azərbaycan uğrunda gərgin səylərin
və sevginin nümunəsi idi. Müharibə illərində
Cənubi Azərbaycanda fəaliyyət göstərən
tanınmış ictimai-siyasi və ədəbiyyat xadimlərındən
Ə.Əliyev, M.İbrahimov, S.Rüstəm, R.Rza və onlarla
başqlarının geri dönərək uzun illər boyu
yüksək dövlət və ictimai vəzifələrdə
işləmələri Şimali Azərbaycanda cənub
mövzusunun müxtəlif orqanlarda
çalışanların şüurunda və fəaliyyətində
müəyyən yer tutmasına təsir etmişdi. Eyni
zamanda, müharibə dövründə xususi xidmət
orqanlarının əməkdaşları kimi cənubda
işləyən, məhdud dairədən kənarda
tanınmayan bəzi gənclər də az sonra Azərbaycanda
vəzifələr tutaraq müharibə illərində
gördükləri işi artıq formalaşmış, yeni
şəraitə uyğun olaraq həyata keçrilməyə
çalışırdılar.
Hələ
20-ci illərdə tələbə ikən Cənubi Azərbaycanda
olan Əziz Əliyev buranın tarixini, coğrafiyasını
və əhalisinin vəziyyətini dərindən bilirdi.
İkinci dünya mühanbəsinin gedişində Cənubi
Azərbaycanda sovet ordu hissələri tərkibində siyasi təbliğatçılar
qrupunun rəhbəri işləyən Ə.Əliyev,
heç şübhəsiz, bu problemə azərbaycanlılar
içərisində ən yaxşı və incəliyinə
qədər bələd olan dövlət xadimi idi. Qeyd etmək
lazımdır ki, kommunist və qeyri-kommunist olmasından
asılı olmayaraq, bütün azərbaycanlıların qəlbində
İran Azərbaycanını Şimali Azərbaycana birləşdirmək
istəyi həmişə olub.
Artıq
qeyd edildiyi kimi, müharibə illərində xüsusi xidmət
orqanlarında işə başlayan Heydər Əliyev Cənubi
Azərbaycanda fəaliyyət göstərərək, azərbaycanlıların
siyasi və ictimai təşkilatlarının
yaradılmasında, onlar arasında müstəqillik, birlik
ideyalarının formalaşmasında, Şimali Azərbaycana
birləşmə istəklərinin gücləndirilməsində
mühüm rol oynamışdı. Heydər Əliyev Cənubi
Azərbaycan problemini həm nəzəri-tarixi, həm də
praktiki baxımdan dərindən bilirdi. Heydər Əliyev lap
gənc yaşlarından cənubi azərbaycanlıların
hüquqları, istiqlalı uğrunda mübarizə
aparmış bir şəxs idi. O, Təbrizdə işlərkən
cənublu gənclərin Pişəvəri hərəkatında
iştirak etmələri, Azərbaycan Demokrat Partiyasına
üzv olmaları yolunda fəal təbliğat aparmış və
bu partiyada çalışmışdı.
Buna
görə də, hakimiyyəti illərində Heydər Əliyevin
Cənubi Azərbaycan məsələsinə münasibəti
bir neçə istiqaməti əhatə edirdi: Cənubi Azərbaycandan
olan ziyalılara xüsusi qayğı göstərir, cıənub
mövzusunun unutdurulmamasına çalışır, elmi
araşdırmaların aparılmasını təşviq
edir, ağır sovet rejimi şəraitində nəinki
böyük ustalıqla bu işin öhdəsindən gəlir,
eyni zamanda, həmin ideyanın yayılmasına kömək
edir, alim, yazıçı və şairləri cənub
mövzusunda yazmağa çağırır, Cənubi Azərbaycandan
olan şair və yazıçıların məişət
şəraitinin yaxşılaşdırılması məqsədilə
sərəncamlar verir, onları mənzillə təmin edir,
İrana və Cənubi Azərbaycan şəhərlərindəki
kitabxanalara nəşrlər göndərilməsini
artırırdı və s.
Dahi
Öndər Heydər Əliyev hakimiyyətə gələn
kimi, ilk növbədə, İrana Azərbaycan ədəbiyyatı
göndərilməsi işi genişləndirildi. Qeyd etmək
lazımdır ki, 70-ci illərin əvvəllərindən
etibarən İranda Azərbaycan kitabına olan ehtiyac xeyli
artmışdı. Ona görə də, "Azərkitab"
İrana 5 min nüsxə kitab göndərmək barədə
İran naşirləri ilə müqavilə imzaladı. Təbriz,
Urmiya, Zəncan və b. şəhərlərdəki ali məktəb
kitabxanalarına çoxlu Azərbaycan kitabı göndərildi.
Bunların içərisində Azərbaycan ədəbiyyatı,
tarixi və mədəniyyətinə, digər elm sahələrinə
dair kitablar üstünlük təşkil edirdi. Kitab göndərilməsi
işində Azərbaycan kitabxanaları da fəal iştirak
etməyə başlamışdılar. 1971-1973-cü illərdə
Azərbaycan EA kitabxanası və M.F.Axundov adına kitabxana
İrana 900-dən çox kitab və jurnal göndərilmişdi.
Ulu
Öndər Heydər Əliyev belə hesab edirdi ki,
SSRİ-nin İranla normal münasibətlərinin qurulması, inkişaf etdirilməsi,
rəsmi nümayəndə heyətlərinin
və ictimaiyyətin səfərləri cənubi azərbaycanlıların
öz problemlərini başa düşmələririnə, həlli
yolları barədə düşünmələrinə
kömək edər.
Ümummilli
Lider Heydər Əliyev dönəmində İrandan gələn
bütün qonaqlara xüsusən azərbaycanlılarla
böyük ehtiram göstərilirdi. Məsələn, Azərbaycan
KP MK bürosunun 1970-ci il 4 dekabr tarixli iclasında İran
şahının həyat yoldaşı Fərəh Pəhləvi
və onun anası Fəridə Dibanin Azərbaycana səfəri
haqqında məsələ müzakirə edildi. Müzakirə
nəticəsində beş maddədən ibarət qərar qəbul
edildi. Qərarda, eyni zamanda, deyilirdi ki, təsdiq edilmiş
proqram qonaqların istəyinə uyğun olaraq dəyişdirilə
bilər.
Dekabr
ayının 9-11-də keçirilən səfərdə Fərəh
xanımı və anasını 7 nəfər rəsmi, 5 nəfər
şəxs isə qeyri-rəsmi şəkildə
müşayiət edirdi. İranın SSRİ-dəki səfiri
və həyat yoldaşına da böyük hörmət və
ehtiram göstərirdi. Onlar Azərbaycan Dövlət Opera və
Balet Teatrında, Bakı şəhərinin tarixi yerlərində,
Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasında, Azərbaycan
tarixi muzeyində, C.Qaryağdının emalatxanasında oldular.
Səfər qonaqlarda Azərbaycan haqqında dolğun təsəvürün
yaradılmasında mühüm rol oynadı.
1972-ci
ildə İran şahı Məhəmməd Rza Pəhləvinin
SSRİ-yə, həmin ildə SSRİ Ali Soveti Rəyasət
Heyətinin sədri N.V.Podqornının, 1973-cü ilin mart
ayında isə SSRİ Nazirlər Sovetinin sədri
A.N.Kosıginin İrana səfərləri təkcə
münasibətlərdə istiləşmə yaratmadı,
eyni zamanda, ölkə haqqında geniş informasiyanın
yayılmasına kömək etdi. Yenə həmin ilin avqust
ayında İranın baş naziri Əmir Abbas Hüseyni
SSRİ-də səfərdə oldu. İki ölkə
arasında siyasi münasibətlərin inkişafı digər
sahələrdə də əlaqələrə təsir
edirdi.
Bu
dövrdə sovet rəhbərliyi ümumi siyasi, strateji və
hərbi məqsədləri naminə İranda yaşayan azərbaycanlılar
barədə dəqiq informasiyalar alırdı. SSRİ-nin
İrandakı səfirliyinin birinci katibi V.Baranov 1978-ci il 30
iyul tarixli "İranda azərbaycanhların vəziyyəti
haqqında məsələyə dair (informasiya)" adlı
iki nüsxədən ibarət olan məlumatında
yazırdı ki, azərbaycanlılar İranın türkdilli
xalqları arasında ən çoxsaylıdır və
farslardan sonra ikinci yeri tuturlar. 1976-cı ildə əhalinin
siyahıya alınmasına görə, azərbaycanlılar
Şərqi Azərbaycanda 3,2 mln., Qərbi Azərbaycanda 1,4
mln, Zəncanda 0,6 mln. nəfər yaşayırdılar. Həmədan,
Qəzvin və b. şəhərlərdə də azərbaycanlılar
çox idi. Məlumatdan aydın olur ki, İranda yaşayan
33,6 mln. əhalinin 7 mln. nəfərini azərbaycanlılar təşkil
edirdi. Bütün ölkə miqyasında əhalinin ümumi
artımı 2,7% olsa da, bu, İran Azərbaycanında 3,1% təşkil
edirdi. Məlumatda deyilirdi ki, yaxın illərdə azərbaycanlıların
sayı 8 mln. nəfərə çatmalıdır. Azərbaycanlı
əhalinin 65%-i kənd yerlərində yaşayır, əsasən
maldarlıq, üzümçülük, əkinçilik və
bağçılıqla məşğul olurdu. Şəhərlərdə
yaşayan azərbaycanlıların 10%-ə qədəri
dövlət qulluğunda və şirkətlərdə
çalışırdı. Böyük bizneslə məşğul
olan azərbaycanlılar da var idi. Təbrizdə çıxan
bir neçə milyonçu ailə Tehran bazarına nəzarət
edirdi. İranın sənaye-ticarət burjuaziyasını əsasən
azərbaycanlılar təşkil edirdilər. İranın din
xadimləri içərsində çoxlu azərbaycanlı var
idi.
Cənub
məsələsini incəliklərinə qədər dərindən
bilən Heydər Əliyevin azərbaycanlıların belə
vəziyyətinə sovet dövlətinin ümumi siyasəti
çərçivəsində biganə qalması
mümkün deyildi. Buna görə də, Heydər Əliyev
Cənubi Azərbaycan məsələsində geniş fəaliyyətə
başladı. Bu fəaliyyət möhtəşəm olub bir
neçə istiqaməti əhatə edirdi. Cənubi Azərbaycan
problemini, orada yaşayan xalqın vəziyyətini,
düşüncələrini və istəklərini
yaxşı bilən Heydər Əliyev Azərbaycan SSR-də
yaşıyan cənublulara xüsusi diqqət yetirməyə
başladı. Qeyd etmək lazımdır ki, 1969-cu il
yanvarın 1-nə olan məxfi məlumata əsasən
SSRİ-də 12 min 212 nəfər siyasi mühacir, 5 min 431 nəfər
onlara bərabər tutulan şəxs yaşayırdı.
Onların 16 min 749 nəfər övladı var idi ki, bunlarm da
15 min 538 nəfəri SSRİ-də doğulmuşdu. Bu
mühacirlərin 5 min 109 nəfəri Azərbaycanda idi.
1970-ci il yanvarın 1-də Azərbaycanda 4670, 1971-ci il
yanvarın 1-də 4614 nəfər, 1973-cü ildə 4617
siyasi mühacir yaşayırdı. Onlara hüqüqca bərabər
olan adamların sayı 1836 nəfər idi. Həmin ildə
siyasi mühacirlər üçün 142.500 rubl daimi
yardım ayrıldı. Siyasi mühacirlər İrandakı
qohumlarına 12480 rubl pul baratı göndərmişdilər.
1974-cü ildə isə bu məbləğ 13960 rubl təşkil
etmişdi. MK-nın göstərişi ilə Azərbaycanda
olan cənublu mühacirlərə əlavə olaraq maddi
yardımlar göstərildi.
Ümummilli
Lider Heydər Əliyevin tapşırığına uyğun
olaraq mühacirlərin mənzil problemlərinin həlli sahəsində
ciddi addımlar atılırdı. Azərbaycan SSR Nazirlər
Sovetinin 1971-ci il iyul ayının 28-də qəbul etdiyi 184/ 9
N-li qərara uyğun olaraq, ehtiyacı olan mühacirlərin mənzillə
təmin edilməsinə başlanıldı. 1973-cü ildə
Bakıda 76, Sumqayıtda 15, Gəncədə 15, Şəkidə
5, Əli Bayramlıda 5 mühacir ailəsinə mənzil
verildi.
1974-cü
ilin üçüncü kvartalında cənublu siyasi
mühacirlərə 115. 469 rubl daimi, 39. 368 70 rubl məbləğində
müvəqqəti yardım edildi.
Ulu
Öndər Heydər Əliyev cənublulara göstərdiyi
qayğı və respublikada qazanılan uğurlar onlar tərəfindən
rəğbətlə qarşılanırdı. Azərbaycan
Demokrat Partiyası MK-nın sədri Q.Y.Danişyan Heydər Əliyevə
ünvanladığı 1974-cü il oktyabr ayının 3-də
109 N-li məktubunda yazırdı ki, partiya adından qan
qardaşlarımızın əldə etdikləri yüksək
nailiyyətlər münasibətilə Sizi təbrik edirik. Bu
nailiyyətlər bizi İranın imperializm və irtica əsarətindən
azad olmaq uğrunda mübarizəyə ruhlandırır.
VAHİD ÖMƏROV,
fəlsəfə üzrə fəlsəfə
doktoru
Səs.- 2013.- 2 aprel.- S.14