Azərbaycan-Türkiyə arasında incəsənət sahəsində əlaqələr (sovet dövrü)

Heydər Əliyev incəsənət sahəsində Türkiyə ilə əlaqələrin genişləndirilməsinə çalışır və bundan ötrü mühüm qərarların qəbul edilməsinə nail olurdu. 1969-1982-ci illərdə MK bürosunun iclaslarında müzakirə edilən məsələlərdən biri xarici ölkələrlə, o cümlədən, Türkiyə ilə mədəni əlaqələrin genişləndirilməsi olmuşdu. Qeyd etmək lazımdır ki, həmin illərdə həyata keçirilən Azərbaycan-Türkiyə incəsənət əlaqələri sovet hakimiyyətinin bütün əvvəlki dövrləri ilə müqayisədə daha geniş, əhatəli və səmərəli idi.Bəzi faktların sadalanması əlaqələrin inkişaf dinamikasını aydın şəkildə göstərir. 1970-ci ildə Azərbaycan rəssamlarının əsərləri Türkiyədə nümayiş etdirildi və uğur qazandı. Nümayiş etdirilən tablolar, əsasən, Azərbaycanın milli tarixi ilə bağlı yerlərə həsr edilmişdi. 1969-cu ildən başlayaraq, demək olar ki, hər il Azərbaycan incəsənət xadimləri Türkiyədə səfərdə olur, mədəni əlaqələrin inkişafına öz töhfələrini verirdilər.

Heydər Əliyev görkəmli Azərbaycan dirijoru Niyaziyə Türkiyə ilə əlaqələri sıxlaşdırmağı məsləhət görmüşdü. Məhz bu tövsiyyələr əsasında Niyazi türk musiqiçiləri ilə yaxından əməkdaşlıq qurmuşdu. 60-cı illərin sonundan 70-ci illərin sonunadək Niyaziyə Türkiyədən 53 məktub gəlmişdi. Bu məktublarda türklər Azərbaycan respublikasına və xalqına, mədəniyyətinə sevgilərini, milli-mədəni inkişafda qazanılan uğurlardan məmnunluq hisslərini ifadə edirdilər. Ziyalılar əlaqələrin genişləndirilməsinə çalışaraq, bu işə öz töhfələrini verirdilər. Məsələn, 1970-ci ildə Türkiyənin təhsil naziri Orxan Oğuz Azərbaycan mədəniyyət naziri R.Hacıyevi Türkiyəyə səfərə dəvət etmişdi. Səfər mədəni əlaqələrin genişləndirilməsinə təsir etdi. Bundan sonra Azərbaycan artistlərinin Türkiyəyə qastrol səfərləri uğurla keçdi; 1972-ci ildə Azərbaycan bəstəkarları Türkiyəyə səfər zamanı həmkarları ilə əməkdaşlıq məsələlərini müzakirə etdilər; 1973-cü ildə Niyazi, Polad Bülbüloğlu və Fərəc Qarayev Türkiyədə səfərdə oldular; 1977-ci ildə Niyazi türk bəstəkarı A.Sayqının "Koroğlu" operasını tamaşaya qoymaq üçün Türkiyəyə səfər etdi.

İncəsənət sahəsində əlaqələr SSRİ-də mövcud olan sovet rejimi şəraitində iki xalq arasında münasibətlərin inkişafında mühüm rol oynayırdı. Azərbaycan sənətçilərinin səfərləri münasibətlərdə olan bütün özünəməxsusluqları üzə çıxarırdı. Türklər bu konsertlər zamanı istismar olunan türk xalqlarının azad olunmasına dair şüarlar səsləndirir, respublikadan gələn qonaqların milli hisslərini qızışdırır, Azərbaycan rəhbərinə və xalqına öz dərin ehtiramlarını bildirirdilər. Məsələn, görkəmli müğənni Zeynəb Xanlarovanın 1977-ci ildə Türkiyədə verdiyi konsertlərin birində belə bir hadisə baş vermişdi. Konsert günlərində Türkiyədə fəaliyyət göstərən Azərbaycan, Dağıstan və Şimali Qafqaz xalqlarının mühacirət təşkilatları tərəfindən təşkil olunmuş "İstismar olunan türklərin azadlığı həftəsi" keçirilirdi. Onları Türkiyənin qatı antisovet təşkilatları açıq şəkildə müdafiə edirdilər. Sovet xüsusi xidmət orqanlarının məlumatında deyilirdi ki, bütün bu təşkilatları "Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi və yerli hakimiyyət orqanları maliyyələşdirdiklərindən kampaniya daha geniş xarakter daşıyır". Konsertlərin birində həmin təşkilatın yerli nümayəndələrindən bir nəfər səhnəyə qalxaraq əlindəki jurnalı Zeynəb xanıma təqdim edir. Jurnal istismar olunan türklərin ağır vəziyyətinə, onların azad edilməsi yollarının aranmasına həsr edilmişdi və SSRİ-nin türk xalqlarını rus müstəmləkəçilik əsarətindən qurtulmağa səsləyirdi. Z.Xanlarova jurnalı alaraq tamaşaçılara müraciətlə deyir: "Mən sizə sovet xalqının salamını və dostluğunu gətirmişəm. Mən belə kirli kağızları görmək istəməzdim". Zal onun bu cavabını gurultulu alqışlarla qarşılayır. Bir neçə gəncin antisovet şüarlar qışqırmasına tamaşaçılar elə də reaksiya vermirlər.

Qeyd etmək lazımdır ki, Türkiyədə səfərdə olan Azərbaycan musiqi kollektivlərinin konsertlərini bəzən Azərbaycan Kültür Dərnəyi təşkil edir, beləliklə, yığılan vəsaitin bir qismi dərnəyin ehtiyaclarına, o cümlədən, "Azərbaycan" dərgisinin nəşrinə xərclənirdi.

Türkiyəyə səfər edən Azərbaycan incəsənət xadimləri türk cəmiyyətinin müxtəlif təbəqələri, həmçinin, siyasi mühacirətin nümayəndələri ilə çoxsaylı görüşlər keçirirdilər. Maraqlı idi ki, bir çox türklər konsertlərə böyük həvəslə gəlir, fasilələrdə keçirdikləri görüşlərdə SSRİ-nin yeni Konstitusiyası, xüsusilə, milli dillərin statusu məsələsi ilə maraqlanır, suallar verirdilər. Məsələn, 1981-ci ildə görkəmli pianoçu Fərhad Bədəlbəylinin Türkiyə prezident simfonik orkestri ilə verdiyi konsert türk musiqi həyatında mühüm hadisəyə çevrilmişdi. Türkiyənin dövlət və hökumət rəhbərlərinin iştirak etdiyi bu konsert barədə türk mətbuatı çoxlu müsbət rəylər vermişdi. Məqalələrdə Azərbaycanda mədəniyyətin yüksək inkişafı, respublika rəhbəri Heydər Əliyevin ona verdiyi diqqət xüsusi vurğulanırdı.

Heydər Əliyevin hakimiyyəti illərində türkiyəli aktyorlar Azərbaycan səhnəsində rollar ifa edirdilər. Məsələn, 1981-ci ildə Azərbaycan Dövlət Opera və Balet Teatrında C.Rossininin "Sevilya bərbəri" tamaşasında Don Brazil, V.Huqonun "Faust" operasında Mefistofel partiyalarını ifa etmək üçün türk aktyoru Atilla Maniazadə Azərbaycanda oldu.

Həmin ildə Ankarada Opera və Balet Teatrında görkəmli bəstəkar Arif Məlikovun "Məhəbbət əfsanəsi" baleti böyük uğurla oynanıldı. Prezident Kənan Evrenin, Milli Təhlükəsizlik Şurası üzvlərinin, nazirlərin, deputatların, türk ictimaiyyətinin nümayəndələrinin iştirak etdiyi tamaşa Türkiyənin mədəni və ictimai həyatında geniş əks-səda doğurdu. SSRİ-nin Türkiyədəki səfiri A.Rodionov Heydər Əliyevə yazdığı 1981-ci il 9 iyun tarixli məktubunda Arif Məlikovun "Məhəbbət əfsanəsi" baletinin Ankara Dövlət Opera və Balet Teatrında yüksək səviyyədə oynandığını, tamaşada yüksək vəzifəli dövlət adamlarının iştirakını, tamaşanın iki ölkə arasında münasibətlərin inkişafında mühüm rol oynadığını böyük razılıq hissi ilə qeyd edərək vurğulayırdı: "Çox hörmətli Heydər Əlirza oğlu, fürsətdən istifadə edib sovet-Türkiyə əlaqələri məsələlərinə daimi qayğı və diqqət göstərdiyinizə görə Sizə bir daha təşəkkür etmək istərdim". Sovet səfiri iki ölkə arasında dostluq münasibətlərinin inkişafından ötrü Azərbaycandan daha çox mədəniyyət və incəsənət xadimlərinin Türkiyəyə göndərilməsini təklif edirdi.

Məktubu oxuduqdan sonra Heydər Əliyev MK-nın ideologiya katibi H.Həsənova belə bir dərkənar yazmışdı: "MK bürosu üzvlərini tanış etməyinizi xahiş edirəm. Kütləvi informasiya vasitələrində bu barədə yaxşı material vermək olardı". Məhz həmin göstərişdən sonra Azərbaycan mətbuatında tamaşa haqqında geniş məqalələr dərc edildi. Heç şübhəsiz, belə yazıların verilməsi Azərbaycanda Türkiyə haqqında məlumatın yayılmasına, dostluq əlaqələrinin möhkəmlənməsinə kömək edirdi.

Azərbaycan artistləri 1982-ci ildə Türkiyədə uğurla konsertlər verdilər. Öz növbəsində, 70-80-ci illərdə Azərbaycanda Türkiyə incəsənət ustalarının konsertləri də yüksək səviyyədə keçir və azərbaycanlıların rəğbətini qazanırdı. Qeyd etmək lazımdır ki, həmin illərdə Türkiyəyə səfər etmiş mədəniyyət və incəsənət xadimləri 90-cı illərin əvvəllərində Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin bərpa edilməsi prosesində mühüm rol oynadılar, erməni separatizminə və Ermənistanın təcavüzünə qarşı mübarizədə ən yüksək kürsülərdən cəsarətlə öz sözlərini dedilər.

Heydər Əliyev dönəmində hətta tələbə gənclərin Türkiyədən gəlmiş qonaqlarla ünsiyyətinə şərait yaradılırdı. Məsələn, monoqrafiya müəllifi tələbə yoldaşları ilə birlikdə 70-ci illərdə Azərbaycana səfər etmiş Türkiyənin həmkarlar ittifaqlarından birinin nümayəndəsilə indiki Xətai Mədəniyyət Sarayında keçirilən görüşə getmişdi. Salonda oturanlar qonağın söhbətini başa düşdüyü halda, tərcüməçi Azərbaycan dilinə bəzən yanlış çevirdiyindən türkiyəli qonaq onu dayandıraraq, səhvini düzəldib nitqinin anlaşıldığını deyib, tərcüməçisiz danışmağa davam etmişdi. Bu isə ona olan rəğbəti artırmış və hərəkəti alqışlarla qarşılanmışdı.

Türk ordusunun 1974-cü ildə Kiprdə başladığı xilaskarlıq hərəkatına azərbaycanlı tələbə-gənclər rəğbət bəsləyirdilər. Heydər Əliyev türk xalqının istiqlal savaşına hörmətlə yanaşır, milli azadlıq mübarizəsi tarixini və Türkiyə Cümhuriyyətinin tərəqqisini ən ali kürsülərdən daim yüksək qiymətləndirirdi. Məsələn, o, 1977-ci il may ayının 16-da Bakıda keçirilən beynəlxalq konfransdakı məruzəsində deyirdi ki, milli azadlıq hərəkatının coşqun yüksəlişi Türkiyənin milli suverenliyinin möhkəmlənməsinə gətirib çıxardı.

Heydər Əliyev sovet sistemi şəraitində ziyalıların gücündən istifadə edərək, Azərbaycan-Türkiyə əlaqələrini qırılmağa qoymurdu. Sonralar o deyirdi: "Əgər xalqlarımız əsrlər boyu yaşayıblarsa, mübarizə apararaq öz mənliyini qoruya biliblərsə, öz milli xüsusiyyətlərini itirməyiblərsə, böyük mərhələlərdən keçərək indi müstəqil xalq kimi, dövlət kimi yaşayırlarsa, bütün bunlara görə xalqlarımız öz içərisindən çıxan mütəfəkkirlərə, yazıçı və şairlərə, bəstəkarlara, rəssamlara, memarlara, alimlərə minnətdardırlar. Böyük iftixar hissilə demək olar ki, xalqlarımız bu sahədə çox zəngindirlər. Bu zənginlik xalqlarımızda milli ruhu, milliliyi, milli ənənələri yaşadıb, nəsildən-nəslə keçirib, bu günə gətirib çıxarmışdır.

Soyuq müharibə illərində SSRİ-Türkiyə münasibətlərində müəyyən problemlər yaranmasına, zaman-zaman gərginliklər yaranmasına baxmayaraq, Azərbaycan mətbuatında Türkiyə haqqında əsasən xoş məramlı məqalələr dərc edilirdi;

- Türkiyə mətbuatında da Azərbaycan əleyhinə verilən yazıların sayı azalmışdı. Heydər Əliyev Azərbaycan haqqında yazan jurnalistləri, səhifələrində Azərbaycan mədəniyyətinə, tarixinə, adət-ənənələrinə yer ayıran qəzet və jurnalların redaktorlarını respublikaya dəvət etdirir, onlara xüsusi qayğı göstərirdi. Türk mətbuatında Heydər Əliyev xalq adamı, milli lider, milli-mənəvi dəyərləri inkişaf etdirən, respublikanı tərəqqiyə aparan, milləti ucaldan rəhbər kimi təqdim olunurdu;

- Türkiyədə yaşayan Azərbaycan mühacirətinin nümayəndələri Heydər Əliyevin milli-mədəni inkişafa göstərdiyi qayğıdan razı qalır, onu tədqir edir, Moskvaya daimi işləməyə aparılmasına, dünyanın fövqəldövlətinin rəhbərlərindən biri olmasına sevinirdilər;

- Türkiyə tarixini, coğrafiyasını, iqtisadiyyatını, türk xalqlarının yaratdıqları dövlətlərin tarixini, türk dilini mükəmməl bilən Heydər Əliyev öz nitqlərində türk xalqının milli azadlıq mübarizəsini, Türkiyənin suverenliyinin möhkəmləndirilməsini yüksək qiymətləndirirdi;

- Azərbaycanın xüsusi xidmət orqanları verdikləri məlumatlarda Türkiyə ərazisində antisovet radiostansiyaların fəaliyyət göstərmədiklərini yazırdılar;

- Sovet dövründə Türkiyə ilə birbaşa əlaqələrin qurulmasına imkan verilməsə də, məhz Heydər Əliyevin səyləri nəticəsində iki xalq arasında əsrlər boyu mövcud olan dostluq və qardaşlıq münasibətləri daha da inkişaf etdi.

Vahid ÖMƏROV,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Səs.- 2013.- 17 mart.- S.14.