Azərbaycan mədəniyyətində

ümumbəşəri ideyalar və ənənələr

Dünya xalqlarının mədəniyyətləri əsrlər boyu qarşılıqlı əlaqə və təsir əsasında formalaşmış və inkişaf etmişdir. Hər hansı bir xalqın sırf milli özünəməxsus mədəniyyəti nisbi xarakter daşıyır. Qeyd edildiyi kimi hər bir mədəniyyətdə milli və ümumbəşəri dəyərlər vəhdət təşkil edir. Bu baxımdan Azərbaycan mədəniyyəti də istisna deyildir.

Azərbaycan mədəniyyətinə Şərqlə yanaşı Qərbin də ideya və dəyərlərinin təsiri olmuş, indi də bu proses davam etməkdədir. Qarşılıqlı təsirsiz mədəniyyətin inkişafından söhbət gedə bilməz. Ümumdünya mədəni əlaqələr şəbəkəsində ayrılan ölkələr durğunluğa və tənəzzülə məhkumdurlar. Hər bir milli mədəniyyət üçün başqa mədəniyyətlə tanışlıq geniş inkişaf imkanları açır. Başqa xalqların mədəni nailiyyətləri – maddi istehsal məhsulları və texnologiyası, ixtira və kəşflər, bədii və estetik dəyərlər fəlsəfi, əxlaqi, hüquqi, siyasi ideyalar – milli mədəniyyət tərəfindən mənimsənilir və onun xüsusi sərvətinə çevrilir

Şübhəsiz ki, ümumdünya ideya və ənənələri dedikdə həm Şərq və Qərbin, həm Şimal və Cənubun, Avropa və Asiyanın mədəni-mənəvi dəyərləri nəzərdə tutulur.

Qədim dövrlərdən ümumtürk mədəniyyətinin tərkib hissəsi kimi təşəkkül tapan, VII əsrdən türk-müsəlman mədəniyyətinə çevrilən, XIX əsrdə əsasən Şərq ideya və ənənələrilə sıx bağlı olan Azərbaycan mədəniyyəti XIX əsrdə parçalandı, Şimali Azərbaycan mədəniyyəti əsasən Qərb mədəniyyətinin təsirilə, Cənubi Azərbaycan isə Şərq mədəniyyəti kimi inkişaf etdi. Rusiya işğalı dövründəki Azərbaycan mədəniyyəti Orta Şərq və Anadolu türk kimliyindən qoparılmasına, Türküstan (MərkəziAsiya-Şərq türkülüyü) və Anadolu (Qərb Türkülüyü), Volqa-Ural (Şimal türkülüyü), Iran və Iraq türkləri arasında etnik, coğrafi və mədəni bütünləşdirici roluna (qızıl körpü) son verilməsinə rəğmən, sosio-mədəni həyatın bütün sahələrində ruslaşdırma siyasətinə məruz qaldığına baxmayaraq, millətləşmə və çağdaşlaşma prosesinə qədəm qoymuşdur.

Ümumdünya mədəni prosesdə Qərb dəyərlərinin nüfuzu artdı və özünün liberal demokratik dəyərlərilə bəşər həyatına güclü sirayət etdi. Fransa inqilabından sonra maarifçilik – mədəni ideyalar, sekulyarizm, humanizm, demokratiya, millətçilik, insan hüquq və azadlıqları ideyaları bütün Avropa və dünyada sürətlə yayıldı.

Feodalizm əvəzinə yaranan yeni burjua, kapitalizm münasibətləri, bütün ölkələri, o cümlədən, Rusiya vasitəsilə Şimali Azərbaycanı da öz ağuşuna aldı. Feodal ənənələri və Slavyan kimliyinə əsaslanan Rusiya müasir, sənayeləşmiş, kapitalist Avropa Rusiyasına çevrildi ki, o da öz növbəsində Azərbaycanın ictimai-siyasi, iqtisadi və mədəni həyatına təsir etdi.Rasional və mənəvi dəyərlərin nisbəti baxımından Azərbaycan Şərq və Qərb dəyərlər sisteminin birgə mənimsənilməsi və ortaq məxrəcə gətirilməsi sayəsində qabaqcıl mövqe tutur. Tarixən bir Şərq ölkəsi olaraq inkişaf edən və son min il ərzində islam mədəni-mənəvi dəyərlərini mənimsəmiş və özününküləşdirmiş olan Şimali Azərbaycan XIX əsrdən başlayaraq Rusiya imperiyasının tərkibində yeni mədəni-mənəvi dəyərlər sistemi ilə sıx əlaqəyə girmək və onları bəzən icbari yolla mənimsəmək məcburiyyətində qalmışdır. Rusiya vasitəsilə qabaqcıl Avropa ictimai-siyasi fikrinin və maarifçilik ideyalarının Azərbaycana keçməsi Şərq və Qərb dəyərlər sisteminin bu ölkədə qovuşması üçün münbit şərait yaratmışdır.

Hələ XVIII əsrdə Qərbdə təşəkkül tapan bu ideya və dəyərlər ümumdünya mədəniyyət tarixində xüsusi bir mərhələ oldu. Dünyəvi və praktiki maraqlara, elmə və təcrübəyə əsaslanan dəyərlər, azadlıq, bərabərlik, qardaşlıq humanizm ideyaları dünya mədəniyyətinin inkişafına təsir edən güclü amil oldu. Yeni keyfiyyətli bu dəyərlər insan azadlığına və hüquq bərabərliyinə nail olmaq kimi çox bö yük və sərfəli vəzifələrin həllini öz qarşısına məqsəd qoymuşdu.

Hələ orta əsrlərdən başlayaraq Avropanın bütün tərəqqipərvər mütəfəkkirlərinin, sonralar baş vermiş demokratik inqilabların əsas məqsədi mütərəqqi ideyaların – təbii insan hüqüqları və azadlıqlarının bütün dünyada bərqərar olmasını təmin etmək idi.

Qərbdə fərdiyyəçilik, insan ləyaqətinin qiymətləndirilməsi, onun yüksək humanist əxlaq daşıyıcısı hesab edilməsi, insanın özünü reallaşdırmaq hüququ, hüquqi dövlət və vətəndaş cəmiyyəti, qanunun aliliyi, qanunlar çərçivəsində azad, ədalətli cəmiyyətin təşəkkülü, insan maraqlarının təbii hapmoniyası, vətəndaş həmrəyliyi, tolerantlıq, milli azlıqların dilinin, dininin, adət-ənənələrinin, mədəniyyətlərinin qorunması mütərəqqi ideya və dəyərlərdir. XX əsrin sonlarında liberal dəyərlər keçmiş postsosialist ölkələrinə də yayıldı. Qərbin, qərbçiliyin qələbəsi ona görə təsirlidir ki, liberalizmin yaşamağa qəbul heç bir alternativi qalmamışdır. Bununla da Qərb liberal-demokratik dəyərlərinin «universal xarakter alması» başa çatmış oldu. Bölünmüş dünya bütövləşdi, bir-birinə qovuşdu, siyasi-iqtisadi, sosial, mədəni-mənəvi vəhdət bərpa edildi. Tarixdən sonrakı dünyanın labüdlüyünü qəbul etməklə, mən Avropada 1945-ci ildən sonra özünün Şimali Atlantika və Asiya qolları ilə yaranmış sivilizasiyadan ötrü bu bədbin notlar nikbinliklə sona çatır, bu çoxəsrlik süstlük və üzüntü tarixi yenidən start götürməyə məcbur edəcəkdir.

Dünyanın ən ənənəvi özünəməxsus mədəniyyətləri belə Qərbin liberal-demokratik dəyərlərinin təsirindən yan qaça bilməmişdir. Bu baxımdan əsrlər boyu türk-müsəlman mədəniyyəti kimi formalaşan və inkişaf edən Azərbaycan mədəniyyəti XIX əsrdə Rusiya vasitəsilə qərbləşməyə, avropalaşmağa, müasirliyə qovuşdu.

Nəticədə türk, ərəb, Qafqaz, rus Avropa, Iran mədəniyyətinin, bir sözlə Qərblə Şərqin vəhdətindən, sintezindən ibarət Azərbaycan türk-müsəlman milli mədəniyyəti daha da inkişaf etdi, zənginləşdi. Bu təsirlərin tarixi orta əsrlərə gedib çıxır. Orta əsrlərdə Azərbaycanda mədəniyyət sahəsində qarşılıqlı əlaqə və əməkdaşlığın möhkəmlənməsində Azərbaycanla Orta və Kiçik Asiya, Iran, Suriya, Misir və Kiçik Asiya, Zaqafqaziya, Rusiya və Uzaq Şərqlə aparılan iqtisadi əlaqələr xüsusi rol oynayırdı. Azərbaycan Avropa və Yaxın Şərq arasındakı böyük karvan yolunun üstündə idi.

Məhz iqtisadi əlaqələr mədəni qarşılıqlı təsirlərə şərait yaradan bir amil olmuşdur. Azərbaycanın yerləşdiyi əlverişli, geosiyasi coğrafi mövqe, dünyanın müxtəlif xalqlarının mənəvi dəyərlərini əxz etməyə, öz mədəniyyətini zənginləşdirməyə imkan yaratmışdır. Azərbaycanın yerləşdiyi Qərb və Şərqin kəsişdiyi geosiyasi mövqe tarixən Azərbaycan xalqının milli təfəkkürünün formalaşmasında, onun siyasi, iqtisadi, mədəni həyatında mühüm əhəmiyyətə malik olmuşdur. Bir Şərq məkanı olmaqla Azərbaycan ictimai həyatı və mədəniyyəti Qərbin mütərəqqi ideya və dəyərlərini özündə yaşatmağa çalışmışdır.

Bu proses bir tərəfdən Qərbin ideya və dəyərlərinin mənimsənilməsi və milli mədəniyyətimizin zənginləşməsi, digər tərəfdən milli-mədəni dəyərlərimizi Qərbə aşılamaq və təqdim etmək kimi özünü göstərmişdir. XIX-XX əsrlərdə müstəqilliyə qədər bir çox elm və mədəniyyət xadimimiz rus mədəniyyəti və rus dili vasitəsilə Qərbin ideoloji çərçivəyə salınmış müəyyən ideyalarını mənimsəməklə yanaşı, yüksək təfəkkürləri, Qərb və Şərq dillərinə dərindən yiyələnmələri və bir fikir adamı olaraq milli şüurun oyanışı və yüksəlişi üçün hiss etdikləri tarixi məsuliyyətlə müxtəlif qadağa və ideoloji buxovlardan azad olaraq, Azərbaycan mədəniyyətini, ictimai fikrini müasir dünya mədəniyyəti və düşüncə və səviyyəsi ilə qovuşdurmağa çalışmışlar. XXI əsrdə qloballaşma, siyasi, iqtisadi, mədəni inteqrasiya ümumdünya prosesinə çevrilmişdir.

Dünya xalqları təkcə Qərbi ideya, dəyərləri vəənənələrini deyil, bir-birinin mədəniyyətlərini tanıyıb mənimsəməklə, qlobal mədəni inteqrasiyanı və qlobal dialoqu möhkəmləndirmək olar. Bu mənada Azərbaycan tədqiqatçısı, fəlsəfə elmləri doktoru R.Aslanovanın fikirləri maraq doğurur: "Avropada mədəni müxtəlifliyin və mənəvi irsin qorunması dialoqun məzmununu təşkil edir. Istər Avropa Birliyinə, Avropa Şurasına üzv olan ölkələr, istərsə də bütün dünya xalqları öz mədəniyyəti və ədəbiyyatlarını bu dialoqda səsləndirməlidir. Son nəticədə Avropanın mədəniyyətlərarası dialoq məkanı kimi bərqərar olmalıdır".

Müəllifin təkcə Qərbə, Avropaya üstünlük verməməsilə razılaşmaq olar. O, haqlı olaraq xalqların qarşılıqlı təsirini, mədəniyyətlərarası dialoqu yüksək qiymətləndirir. Lakin son məqamda inteqrasiyanın ən qədim "modeli" kimi "Avropa modelinin", "Vahid Avropa" ideyasının həyatiliyi və yaşarlığından bəhs edir. «Avropa ruhunun», Avropa-mədəni dəyərlərinin bəzi daşıyıcılarının avropa sentrizm mövqeyi elə Avropa tədqiqatçıları tərəfindən də kəskin tənqid edilir. Qərb tədqiqatçısı Temi Braq "Avropa Roma yolu" əsərində yazır: "Avropa ruhu", yaxud "Ruhun Avropası" o yerdədir ki, orada insanların əziz saydığı dəyərlərə hörmət edirlər, əxlaqi-etik normalara riayət edirlər, Avropa ruhu… ən yaxşı təhsil imkanlarının verildiyi… sülh nümunələrinin yazıldığı məkanlardandır.

Şübhəsiz ki, burada söhbət qarşılıqlı əlaqələrə, qarşılıqlı hörmətə, əmin-amanlığa, sülhə tolerantlığa və dialoqa əsaslanan mədəni inteqrasiyadan gedir.

Müasir Azərbaycanın universal inteqrasiya modeli və milli praktikasında qarşılıqlı təsir, qarşılıqlı mənimsəmə və qarşılıqlı zənginləşmə prinsipləri əsas yer tutur. Azərbaycan iyirmi birinci əsrə Avropa ailəsi kimi qədəm qoymuşdur. Mədəniyyətimizin üfüqlərini bu geniş məkana qədər yaymaq, onu tanıtmaq, qarşılıqlı bəhrələnmək və zənginləşmək üçün dövlətimiz və cəmiyyətimiz qarşısında mühüm vəzifələr durur.

Bu mühüm vəzifələrin yerinə yetirilməsi üçün yeni tipli əməkdaşlıq formalarından istifadə edilməli, qlobal mədəni inteqrasiyaya dünya səviyyəli milli-mədəni dəyərlərlə daxil olunmalıdır. Mütəxəssislər "qlobal mədəni məkana güclü mədəni potensiala və mənəvi enerjiyə malik olan, regionda və dünyada mədəni şəraitin nizamlanmasına qabil olan bərabərhüquqlu tərəfdaş kimi daxil olmaq üçün məqsədyönlü konsepsiyaya əsaslanan mədəni siyasət hazırlanmasını" tövsiyə edirlər. Bu cür mədəni siyasət aşağıdakıları nəzərdə tutur:

· Mədəni inkişafın və onun prinsiplərinin müxtəlifliyin vəhdəti üzərində qurulması:

· Bəşəriyyətin gələcəyini həll edən problemlərin çözülməsində mədəniyyətlərin birliyinə əsaslanan yeni dünya düzəninin formalaşması;

· Müasir texnoloji inqilabın gətirdiyi təsirlər nəticəsində mədəni identiklikdə baş verən proseslərin təşkili və həlli, elektron vasitələrin mədəni ekpansiyaya deyil, inteqrasiyaya xidmət etməsi.

Qlobal mədəni inteqrasiyada hər hansı bir dəyərə deyil, mədəniyyətlərin birliyinə əsaslanan bərabərhüquqlu tərəfdaşlığa üstünlük verilməlidir:Müasir dövrdə Şərq və Qərbin qarşılaşdırılması, onların fikir tərzində olan özünəməxsusluğun mütləşləşdirilməsi və yalnız bu və ya digər tərəfə üstünlük verilməsi heç bir müsbət nəticəyə gətirə bilməz. Müasir təfəkkür hətta müxtəlif sivilizasiyaların bir-birindən köklü surətdə fərqli olan düşüncə tərzlərini "barışdırmağı" onların mütərəqqi cəhətlərini birləşdirməyi nəzərdə tutur.

Bu gün Azərbaycan mədəniyyətinin modernləşməsinə təsir edən amillər içərisində ümumdünya ideya və ənənələri əsas yer tutur.

XX əsrdə siyasi, ictimai, iqtisadi, elmi-texniki sahələrdə olduğu kimi mədəni sahədə də modernləşmə prosesi baş vermişdir. Buna bəzən mədəni modernləşmədə deyilir. Modernləşmə ilə modern ümumi cəhətlərə malik olsa da lakin özünəməxsusluqları ilə də fərqlənir. Belə ki, modernləşmənin yaranmasında modernin böyük əhəmiyyəti olmuşdur. Lakin onları fərqləndirən cəhətlər də mühüm mahiyyət daşıyır. Əgər modern tərz mənasını ifadə edərək müəyyən ənənələrə istinadı nəzərdə tutursa, modernləşmə əsasən yeniləşmə, müasirləşmə mənaları ilə sinonimlik təşkil edir. Modern anlayışı isə müasirliyi xarakterizə edən, onun ümumi xüsusiyyətlərinin mövcudluğunu ifadə edən metodoloji konsepti özündə ehtiva edir. Bizcə, modernləşmə yeniləşmə və müasirləşmə ilə sinonim deyil, məhz həmin mənaları ifadə edir. Modernləşmənin müasir dövrün yeni tələb və normalarına uyğunlaşması kimi də səciyyələndirirlər. Lakin modernləşmə heç də təkcə uyğunluşma deyil, bütün sahələrdə, o cümlədən mədəniyyətdə baş verən yeniliklər, təbəddülatlardır. Modernləşmənin müxtəlif növlərini əks etdirən "modellər"lə yanaşı qərbləşmə, postmoderiləşmə, neomodernləşmə prosesləri də baş verir. Modernite – bütün dünyanı bürüyən ekspansiya sayəsində bütün dünya ölkələri və cəmiyyətlərinə təsir edən Qərbin hakim paradiqmasıdır. Bəzən bunu «qərbləşmə kimi də yozurlar. Modernləşmə Azərbaycanda ailə, dil, din, incəsənətin daxil olduğu mədəniyyət sahəsinə təsir edib dəyişikliklərə səbəb olduğu kimi, milli mədəniyyətimizin modernləşməsinə ümumdünya ideya və ənənələri də təsir edir, onu sürətləndirir. Dünya ölkələrində modernləşmə Qərbin təsəvvüründə ənənəvi cəmiyyətlərin «modernitu» cəmiyyətlərinə çevrilməsi deməkdir. Ənənəvi cəmiyyətlərə Qərbdə mənfi münasibət bəslənir: modernizm baxımından çoxəsrlik dini – milli normalar "gerilik" əlaməti sayılır.

Bu yazı Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyi ilə "İnsan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi, vətəndaşların hüquqi, siyasi mədəniyyət səviyyəsinin yüksəldilməsi, sosial və siyasi fəallığının artırılması" istiqaməti çərçivəsində hazırlanıb

Səs.- 2020.- 16 may.- S.15.