Kimya elminin korifeyi

Alim haqqında mütəxəssis sözü

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, Bakı Dövlət Universitetinin rektoru, Milli Məclisin deputatı, YAP idarə heyətinin üzvü, akademik Abel Məmmədəli oğlu Məhərrəmov haqqında söz açmaq çox məsuliyyətli işdir. Belə bir alimlə bir yerdə tələbəlik illəri keçirmiş, aspiranturada birgə təhsil almış bir adam kimi mənim məsuliyyətim həm də ona görə birə beş artır ki, barəsində söz açılan şəxsin özü olduqca məsuliyyətli insandır.

1966-cı ilin avqust ayında Azərbaycanda ali məktəblərə qəbul zamanı böyük müsabiqə vardı. Elə fakültələr var idi ki, burada bir yerə 20-25 iddiaçı sənəd vermişdi. Həmin ildə həm onuncular, həm də onbirincilər orta məktəbi bitirdiyinə görə abituriyentlər çox idi. Onu da qeyd edək ki, 1966-1970-ci illəri əhatə edən səkkizinci beşillikdə Kosıginin həyata keçirdiyi islahatlar həyatın bütün sahələrində böyük canlanma yaratmışdı. Bakı bütün Zaqafqaziyanın elm-təhsil mərkəzinə çevrilmişdi. Həmin ildə Qərbi Azərbaycanın Amasiya rayonundakı Güllübulaq kənd orta məktəbini qızıl medalla bitirən Abel Məhərrəmov Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki BDU-nun) kimya fakültəsinə daxil olmaq arzusu ilə Bakıya gəldi. O, dəfələrlə İrəvanda keçirilən kimya üzrə respublika olimpiadalarının qalibi olmuşdu, Nekrasovun ali məktəblər üçün yazdığı "Ümumi kimya" dərsliyini əzbər bilirdi. Lakin daxilində bir narahatlıq var idi. Axı o, Bakıda görkəmli akademiklər və professorlar qarşısında imtahan verəcəkdi. 1966-cı il avqustun 1-də 50 nəfərdən çox medalçı xüsusi komissiya qarşısında imtahan verdi. Bu, mübaliğə deyil, həmin vaxtda bütün Bakı bu imtahandan danışırdı. Abelin suallara dəqiq və dolğun cavabları, məntiqli düşüncə tərzi, məsələnin optimal həlli yollarını asanlıqla tapması, xüsusən də gözəl kalliqrafik xətti komissiya üzvlərini çox razı saldı. Ünlü alimlər ona 5 (əla) yazdıqdan sonra onlardan biri yarıciddi-yarızarafat dedi: - Səni gərək II kursa qəbul edək, sən I kursun proqramını - Nekrasovun "Ümumi kimya"sını mükəmməl bilirsən.

Beləliklə, dərin biliyi, mükəmməl savadı, qeyri-adi istedadı ilə universitetin tələbələri sırasına daxil olan 16 yaşlı yeniyetmənin elmin olimpinə doğru zəfər yürüşü başladı. Bəlkə də kimə isə inandırıcı görünməyəcək, ancaq Abeli yaxından tanıyanlar bilir ki, bu, belədir: o, Bakıya ali təhsil almaq üçün yox, alim olmaq, özü də adaşı, görkəmli riyaziyyatçı, norveçli düha Abel kimi lap böyük alim olmaq üçün gəlmişdi. Bu arzusuna, niyyətinə çatmaq üçün o, zəkasına, təfəkkürünə, intellektinə, gündə 18 saat elmlə məşğul olmaq qabiliyyətinə arxalanırdı. Oxuduğu 5 il ərzində Abel bir dəfə də dərsə gecikməmiş, hazırlıqsız gəlməmiş, bir dəfə də olsun müəllimlərindən danlaq eşitməmişdir. Mühazirələr, seminarlar qurtardıqdan sonra onu universitet kitabxanasının, M.F.Axundov adına və Elmi-texniki kitabxanaların qiraət zallarında tapmaq olardı. Bunlarla yetərlənməyən Abel axşam universitetin yataqxanasındakı oxu zalında da 4-5 saat çalışardı. Ümumiyyətlə, gündə 18-20 saat elmlə məşğul olmaq tezliklə öz bəhrəsini verdi, Abel əlaçı tələbə kimi təkcə kimya fakültəsində deyil, bütün universitetdə tanındı. 1971-ci ildə universiteti əla qiymətlərlə bitirən Abel təyinatla Ümumittifaq Elmi-Tədqiqat Olefinlər İnstitutunda mühəndis kimyaçı kimi işə başladı. Görkəmli akademik Mark Dalinin rəhbərlik etdiyi bu institutda xalq təsərrüfatı üçün əhəmiyyəti olan elmi-tədqiqat işləri aparılırdı, nəticələr ümumiləşdirilib müzakirə olunurdu. Bu müzakirələrdə Abelin söylədiyi fikirlər, elmi işçiyə xas olan tədqiqatçı ehtirası onun yaxın gələcəkdə nüfuzlu bir alim olacağından xəbər verirdi. Akademiklər Mark Dalinin və Soltan Mehdiyevin Abelin aspiranturaya daxil olması üçün MDU-ya yazdıqları xasiyyətnamədə belə sətirlər vardı: "Yoldaş Abel Məhərrəmov öz biliyinin artırılması istiqamətində sistematik olaraq məşğul olur, tapşırılan işlərin yerinə yetirilməsində yaradıcı təşəbbüskarlıq göstərir. O, institutda yerinə yetirilən təsərrüfat hesablı "Butilenin katalizator iştirakı ilə polimerləşmə işini" və "Benzinin oktan ədədinin yüksəldilməsi məqsədi ilə izomerləşməsi" mövzusunda elmi-tədqiqat işinin yerinə yetirilməsində fəal iştirak etmişdir".

Abelin məsuliyyətli insan olduğunu yuxarıda qeyd etmişdik, onun yaxşı xüsusiyyətlərindən biri də elmdə ən uca məqsədlərə çatmaq üçün yorulmadan-usanmadan çalışmasıdır. Dünya kimyaçılarının zirvələrindən sayılan Moskva Dövlət Universitetinin aspiranturasına sənəd verəndə bəlkə də bəziləri Abelin cəsarətinə heyrətləndilər. Axı, MDU-da əyalət universitetini bitirən şəxslərə, yumşaq desək, bir az yuxarıdan baxırdılar. Abel də öz gücünə arxayın idi, o, üzvi kimyaya dair rus, alman, ingilis, amerikan alimlərinin kitablarını oxumuşdu, elmi jurnallarda məqalələri çap olunmuşdu. Həmin vaxtda MDU-nun kimya fakültəsində üzvi kimya kafedrasının müdiri, dünya şöhrətli akademik Nikolay Serafimoviç Zefirov bir neçə dəfə Abelin nəzəri biliyini, laborator vərdişlərini yoxladıqdan sonra demişdi:

-Cavan oğlan, Sizin təkcə adınız qeyri-adi deyil, Siz olduqca unikal düşüncə tərzinə, paradoksal qərarlar qəbul etmək qabiliyyətinə malik adamsınız. İnanıram ki, yaxın onilliklərdə kimyada ulduz kimi parlayacaqsınız. Görkəmli alimi tanıyanlar yaxşı bilir ki, o, hər adamı tərifləməyi xoşlamır. N.S.Zefirovun təriflədiyi adam qeyri-adi istedad sahibi olmalıydı. Görünür, o da Allahın əmri, alın yazısı idi ki, bu qeyri-adi adlı şəxs kimyada uca zirvələr fəth etməli idi, xalqımıza şöhrət gətirən görkəmli alimə çevrilməli idi.

Hələ 70-ci illərin əvvəlləri idi, gənc aspirant ona bəslənilən ümidləri doğrultmaq üçün həm nəzəri məşğələlərdə, həm də laboratoriya işlərində xeyli diqqətli olmalı idi. Laboratoriyada ikiqat-üçqat diqqətli olmaq lazım idi. Alınan maddənin, reaksiyanın başa çatma müddəti düzgün müəyyənləşdirilmədikdə aylarla çəkilən əziyyət hədər gedərdi. MDU-nun kimya fakültəsi ayrıca möhtəşəm bir korpusda yerləşir. Burada bir mərtəbə üzvi kimya kafedrası üçün ayrılmışdır. Buradakı laboratoriyalarda tələbələr, aspirantlar, doktorantlar çalışırdılar. Abel üçün ayrılan iş stolu özünün səliqə-sahmanı, qeyd jurnalındakı yazıların səliqəliliyi ilə hamını heyran qoyurdu. Bəzi reaksiyalar 10-12 saat çəkirdi, belə günlərdə Abel bir an da olsun qurğunun qarşısından kənara çəkilmirdi, bir tikə çörəyi, bir qurtum suyu ayaqüstü yeyib-içirdi. Abelin liderlik qabiliyyəti hələ BDU-da oxuyarkən formalaşmışdı. 23-24 yaşına rəğmən həmin illərdə Moskvada təhsil alan bir çox azərbaycanlı aspirantlar, doktorantlar onun aspirantlar yataqxanasının 12-ci mərtəbəsində yerləşən otağına toplaşar, elmdən, incəsənətdən, mədəniyyətdən söhbət açardılar. Bu söhbətlərin yönəldicisi, istiqamətləndiricisi, əlbəttə ki, Abel idi. Abeli daha yaxşı nailiyyətlər qazanmağa ruhlandıran amillərdən biri ulu öndərimiz Heydər Əliyevin Azərbaycanın Moskvadakı daimi nümayəndəliyində keçirdiyi görüşlər olurdu. Bu görüşlərin təsiri altında uzun müddət yaşayan Abel həmişə deyirdi: - Dövlətimizin başçısı bizə böyük ümidlər bəsləyir, gələcəkdə Azərbaycan elmini, təhsilini ucalaıqra qaldıracağımıza inanır. Gərək biz elə edək ki, bu etimada layiq olaq.

Elə bu məsuliyyətin, işgüzarlığın və təşəbbüskarlığın nəticəsi idi ki, nəzərdə tutulan 3 il ərzində namizədlik minimumlarından uğurla keçən, nüfuzlu elmi jurnallarda dissertasiyasının müəyyən hissələrini çap etdirən Abel Məhərrəmov 1976-cı ildə akademik N.S.Zefirovun rəhbərliyi ilə MDU-nun İxtisaslaşmış Elmi Şurasında namizədlik dissertasiyasını müdafiə etdi.

1976-cı ildə kimya elmləri namizədi kimi doğma BDU-ya qayıdan Abel Məhərrəmov 1991-ci ildə doktorluq dissertasiyasını müdafiə etmiş və professor adına layiq görülmüşdür.

Abel Məhərrəmovun alim kimi tədqiqat obyekti çox geniş və əhatəlidir. Onun elmi tədqiqatlarının ən əsas nailiyyətlərindən biri "dopinq birləşmə" adı ilə "zərif üzvi sintez" sahəsində məşhurlaşmış elektrofil birləşmə reaksiyalarının yeni sintetik istiqamətinin müəyyən edilməsi olmuşdur.

Abel Məhərrəmov tərəfindən ilk dəfə olaraq on iki üzvlü tsikllərin konformasion analizi öyrənilmişdir. Bu məqsədlə əvvəlcə o, nəzəri olaraq Kremer-Popla parametrlərinə əsasən kvant mexaniki hesablamalar aparmış, sonra isə on iki üzvlü tsikllərin doymuş və doymamış törəmələrini sintez edərək rentgenstruktur analiz vasitəsi ilə onların molekulyar və kristallik quruluşlarını öyrənmişdir.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Abel Məhərrəmov elm sahəsində qazandığı nailiyyətlərlə arxayınlaşan, yetərlənən alimlərdən deyil. Müntəzəm olaraq elmi işlərini davam etdirən Abel müəllim 1999-cu ildən Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, 2008-ci ildə isə AMEA-nın həqiqi üzvü seçilərək akademik adını qazanmışdır. Onun yüksək səviyyəli alim olduğunu oxuculara çatdırmaq üçün Rusiya Elmlər Akademiyasının akademiki N.S. Zefirovun 1998-ci il iyunun 10-da AMEA-nın Rəyasət Heyətinə göndərdiyi zəmanətin bir hissəsini sizə təqdim edirik:

"Mənim ən yaxşı tələbələrimdən biri olan professor Abel Məmmədəli oğlu Məhərrəmov üzvi kimyanın bir neçə mühüm sahəsində-ikiqat rabitələrə elektrofil birləşmələrdə, habelə zərif üzvi sintez sahəsində fundamental işlər görmüşdür. Onun tərəfindən üzvi kimyanın yeni sintetik istiqaməti nəzərə çarpacaq dərəcədə inkişaf etdirilmişdir. Onun dopinq effektdən istifadə etməklə apardığı reaksiyalar sintetik metodlar arsenalına daxil olmuş, bu nəticələr müasir rus və xarici ölkələr ədəbiyyatında geniş yer almışdır. O, ilk dəfə olaraq yeni reaksiya mexanizmləri üçün effektiv stimulyator kimi güclü elektrolitləri tətbiq etmiş, bu da ona yeni reaksiyaları həyata keçirməyə imkan vermişdir. Abel Məhərrəmovun sintetik kimyanın kükürdün üzvi birləşmələrinin, oksiranın və böyük tsikllərin kimyasının inkişafında fundamental işləri ona ümumdünya şöhrəti gətirmişdir".

Abel Məhərrəmov üzvi kimyada yeni istiqamətin müəllifi kimi ABŞ-da, Fransada, Yaponiyada, Türkiyədə, Rusiyada uzunmüddətli elmi ezamiyyətlərdə olmuş, öz elmi işləri barədə məruzə etmişdir.

Biz bir neçə kəlmə də Abel müəllimin rəhbər işçi kimi məziyyətlərindən danışmaq istəyirik. O, universitetdə tədris hissəsinin müdiri, 1984-1993-cü illərdə kimya fakültəsinin dekan müavini, 1993-1999-cu illərdə kimya fakültəsinin dekanı, 1999-cu ilin 11 yanvarından isə ulu öndərimiz Heydər Əliyevin sərəncamı ilə Bakı Dövlət Universitetinin rektoru təyin edilmişdir. Rektor təyin edilərkən ulu öndərimiz Heydər Əliyev onunla bir saata yaxın söhbət etmişdir. Bu görüşü Abel Məhərrəmov ömrünün ən böyük akademiyası, ən böyük elmi məktəbi, bütün ömrü boyu unudulmayacaq hadisəsi hesab edir.

Akademik Abel Məhərrəmov həm də mükəmməl elm təşkilatçısı kimi Bakı Dövlət Universitetində maddi-texniki bazanın möhkəmləndirilməsinə, burada Avropa və dünya standartlarına cavab verən problem laboratoriyalarının yaradılmasına xüsusi diqqət göstərir. Elə onu demək kifayətdir ki, BDU-da fəaliyyət göstərən, ümumi dəyəri 400 min manatdan çox olan nüvə maqnit rezonansı aparatı Zaqafqaziya ali məktəblərinin heç birində yoxdur. Bu aparat vasitəsilə yeni alınmış maddələrin 30-dan çox fiziki xassələri on mində bir dəqiqliklə ölçülüb identikləşdirilir ki, bu da BDU-da yerinə yetirilən elmi işlərin dəyərini, sanbalını ölçüyəgəlməz dərəcədə yüksəldir. BDU-dan göndərilən elmi-tədqiqat işləri nüfuzlu beynəlxalq kimya jurnalllarında dərc olunur.

BDU-da unikal elmi mərkəzlərdən biri də nanotexnologiya laboratoriyasıdır. Gələcəyin-XXI əsrin sonrakı onilliklərin elmi adlandırılan nanotexnologiyada on üstü mənfi doqquz tərtibli sistemlərin, yəni atomların xüsusiyyətləri öyrənilir. Bu da gələcəkdə nanorobotların yaranmasına imkan verəcəkdir ki, yeni sahə müdafiə sənayesindən tutmuş, xalq təsərrüfatının bir çox sahələrini əhatə etməklə bəşəriyyətə xidmət göstərəcəkdir

Akademik Abel Məhərrəmov onlarca gənc alimin doktorluq və namizədlik dissertasiyasına rəhbərlik etmişdir. Abel Məhərrəmov bir çox nüfuzlu kimya jurnallarının redaksiya heyətinin üzvü kimi səmərəli və məhsuldar fəaliyyət göstərir.

Məlumdur ki, ən çətin iş idarəetmədir, idarəetmək məharəti ədalətliliklə bağlıdır. Hər bir rəhbər işçinin böyüklüyü, əzəməti, fəzilətinin gücü onun ədalətliliyində, obyektivliyində, prinsipiallığında və sadəliyindədir. BDU-nun rektoru Abel Məhərrəmov bu keyfiyyətlərə malik olan şəxslərdən biridir. Biz bu yazıda Abel müəllimin Milli Məclisin deputatı, YAP idarə heyətinin üzvü kimi geniş və məhsuldar fəaliyyətindən qəsdən söz açmadıq. Çünki universal fəaliyyət sahibi olan akademik Abel Məhərrəmovun təkcə elmi-pedaqoji fəaliyyəti belə onu bir vətəndaş kimi daha yaxından tanımağa imkan yaradır.

Fəxrəddin Fərzəliyev

Şərq.- 2010.- 21 oktyabr.- S. 7