Xəttatlıq sənəti

Nəstəliq xəttinin yaradıcısı Mir Əli Təbrizinin fəaliyyəti nəticəsində Azərbaycanda və müsəlman ölkələrində orta əsrlərdə mədəniyyətin, elmin və klassik poeziyanın, incəsənətin inkişafı ilə əlyazma kitablar yaranır və tədricən yaradıcılığın aparıcı sahəsinə çevrilir. Müsəlman dünyasında yazı və kitab müqəddəs hesab olunduğundan yazının təkcə gözəlliyi və dəqiqliyinə deyil, həm də bədii tərtibatına da xüsusi diqqət yetirilirdi. Kitabın məzmununa uyğun olaraq kitabın səhifələri, titul vərəqləri və üz cildi bədii formada tərtib olunurdu. Mövzunun xarakterindən asılı olaraq müxtəlif xəttatlıq üslublarından istifadə olunurdu.

Orta əsr Azərbaycanında daha erkən kitab tərtibatı ölkənin siyasi-mədəni mərkəzləri olan - Marağa, Sultaniyə, Təbriz, Şamaxıda fəaliyyət göstərən sənətkarlar tərəfindən həyata keçirilirdi.

XIV-XVII əsrlərdə Azərbaycanda hazırlanan İbn Bahtuşinin "Mənafi-əl-heyvan", Rəşidəddinin "Cəmi ət təvarix", Firdovsinin "Şahnamə"si, Nizaminin "Xəmsə"si, Hafizin, Füzulinin Divanları, Əbdürrəhman Caminin "Söhbətül Əbrar" və fəlsəfi traktatı "Silsilət-üs-zəhab" kimi elmi, tarixi və bədii əsərlər və çoxsaylı Quran kitabları günümüzə gəlib çatıb. Bu kitabların yazı üslubu, miniatürlərin xarakteri və əlyazmaların ümumi tərtibatı Azərbaycanda kitab incəsənətinin inkişafını göstərirdi. Quranı və digər dini məzmunlu əsərləri adətən "kufi", "nəsx", "reyhani", ya da "süls" ilə yazırdılar. Ədəbi-bədii, tarixi və elmi kitabları isə XIV əsrə qədər "nəsx" və "təliq", XIV-XV əsrlərdə isə əsasən "nəstəliq" ilə yazılırdı. XIV əsrdə yaranan "nəstəliq" xətti müasir dövrümüzdə də aparıcı xətlərdən hesab olunur.

"Nəstəliq" xətti ilə yazan ən ilk Azərbaycan xəttatı xacə Mir Əli ibn İlyas ət-Təbrizi (1330-1405) olub. Mir Əli Təbrizi XIV əsrin sonu XV əsrin əvvəllərində Azərbaycanda yaşayan məşhur və ziyalı şəxsiyyətlərdən olub. Mir Əli xəttatlıqla bərabər şairlik bacarığına da malik idi və Quran qarisi idi.

Mir Əlinin şeir nümunələrindən biri məlumdur ki, burada xəttat öz imzasını qeyd edib. Mir Əli Təbrizinin "nəstəliq" xətti ilə yazılan şeir parçası Tehranda doktor M.Bəyaninin şəxsi kolleksiyasında saxlanır. Bu çox nadir nümunə müəllifin həm şairlik, həm də xəttatlıq bacarığının mükəmməl sübutudur.

Gözəlliyi və yığcamlığı ilə seçilən "nəstəliq" XIV əsrə qədər müsəlman Şərqində geniş yayılan "klassik altılıq" və "təliq"i sıxışdıraraq aparıcı xəttə çevrilib. Bu dövrdə feodal təbəqənin ədəbiyyata və incəsənətə marağının artması ilə "nəstəliq" xətti bütün Yaxın Şərqdə geniş vüsət alıb. Ədəbi mənbələrə əsasən, bu xəttin yaradıcısı Mir Əli Təbrizi olub. O, bu xətti "nəsx" və "təliq" xətlərinin əsasında formalaşdırıb.

Yazı prosesinin, eləcə də xəttin yaranmasını dini mənbələrlə bağlayan orta əsr müəllifləri "nəstəliq" xəttinin yaranmasını da bu cür izah edirdilər. Rəvayətə görə, Mir Əli Təbrizi yazı yazmağı çox sevirdi və hər zaman Allahdan ona nə ondan əvvəlki, nə də ondan sonrakı xəttatların yarada bilməyəcəyi bir xətti özünün icad etməsini diləyərdi. Beləliklə, Mir Əli bir gecə yuxuda şiələrin I imamı Mürtəza Əlinin ona müraciətini görür: "Ey Allah bəndəsi! Diqqətlə ördəyi tətbiq et və onun əsasında bir xətt yarat!" Mir Əli heyranlıqla soruşur: "Ey aləmin sultanı! Bu cür qamətsiz varlığın görünüşü ilə necə xətt yaratmaq mümkündür?"

Cavabında isə: "Onun gözləri, boğazı və dimdiyinə diqqət yetir, onların dairəliyi, qabarıqlığı, batıqlığına nəzər sal və xətt yarat!" Bu axırıncı cümlə "nəstəliq" xəttinin xüsusiyyətlərini tam olaraq xarakterizə edir. Nəzərə alsaq, əvvəllər dini mətnlərin və Quranın yazılmasında "nəstəliq"in istifadəsinə icazə verilmirdisə, bu rəvayətə əsaslanaraq klassik xətlərdən başqa, "nəstəliq"lə də dini mətnlərin yazılmasında istifadə olunmağa başlandı. Tədricən, Quranların da üzünün köçürülməsində "nəstəliq" xəttindən istifadə olunurdu.

Bir çox xəttatlar hər hansı bir xəttin formasını yaradarkən öz təxəyyüllərindən deyil, sadəcə olaraq həyatda onları əhatə edən varlıqların formalarından istifadə edirdilər. Çox vaxt onlar hərflərin formasını gözəllərin qamət və simasına, quşun bədəninə və ya musiqi alətlərinin formasına bənzədirdilər. Yalnız bunu Mir Əliyə aid etmək olmaz. O, "nəstəliq" xəttinin yaradılmasında sırf öz təxəyyülündən istifadə edib.

Orta əsr traktatlarında rast gəlinən dini rəvayətləri kənara qoyduqda, "nəstəliq" xəttinin yaranmasında Mir Əlinin böyük zəhməti olduğunu görürük. O, "nəstəliqi" digər xətlərdən fərqləndirən qaydalar tərtib edib. Türk müəllifi Mustafa Əli Çələbinin dediyinə görə, Mir Əli bu xəttə orijinallıq və ciddilik verib.

Bu xətt "nəsx" və "təliq"in konkret elementləri və formalarının təkrarı deyil. Müəllif bu xətlərə yaradıcı yanaşaraq tamam orijinal və yeni bir forma yaradıb.

Əgər bir xətt üslubunu bütünlükdə bir xəttata aid etmək olmazdısa, bu, Mir Əliyə aid deyildi. Çünki bütün traktatlarda o, bu xəttin yaradıcısı kimi qeyd olunur. "Nəstəliqi" nizama salaraq sərbəst bir xəttə çevirən Mir Əli onu öz oğlu Mir Abdullaha da öyrədir.

Əmir Teymurun dövründə Mir Əli Təbrizi məşhur və Möhtərəm xəttatlardan idi. Mirzə Sanqlah öz "Təzkirət ül-xəttatin" adlı əsərində Mir Əli Təbrizinin ahıl yaşlarınadək yaşadığını və 850-ci (1446) il hicri qəməri təqvimində vəfat etdiyini qeyd edir. Yalnız bu tarixin səhvən 805 yerinə 850 yazıldığını ehtimal etmək olar. Çünki daha erkən dövrə aid olan "Serət üs-sutur"(1514) və "Mirət ul-aləm" (XVII əsr) əsərlərdə Mir Əli Təbrizinin 803-cü il hicridə (1400) vəfat edən şair şeyx Kamal Xocəndi ilə eyni dövrdə yaşadığı qeyd olunur.

Mir Əli Təbrizinin qələmindən çıxan gözəl xəttatlıq nümunələri bir çox məşhur dünya muzeylərini və şəxsi kolleksiyaları bəzəyir. Onun qitə formasında "fəqir Mir Əli" və "vazeyi nəstəliq" ("nəstəliqin" yaradıcısı) imzası ilə yazdığı məktubu xəttatın müəllifi olduğu dəyərli nümunələrdən hesab olunur. Bundan başqa, onun Britaniya muzeyində saxlanılan 1396-cı ildə üzünü köçürdüyü Xacə Kirmaninin poemasının əlyazması da məlumdur. Orta əsr görkəmli xəttat və miniatürçilərdən olan Dust Muhəmmədin traktatına əsasən Mir Əli hələ cavan yaşlarında olarkən sultan Uveysin dövründə (1358-1374) Firdovsinin "Şahnamə"sinin üzünü köçürüb. Bu əlyazmanın miniatürlərini isə rəssam Şəmsəddin işləyib.

M.Bəyaninin tədqiqatlarına əsasən bir sıra əlyazmaları və xəttatlıq parçalarını onların yazılma tərzi, dövrü və digər xüsusiyyətlərinə görə Mir Əlinin yaradıcılığına aid etmək olar. Yalnız bu nümunələrdə Mir Əlinin tam imzasına rast gəlinmədiyindən, onları əminliklə xəttat yaradıcılığına aid etmək çətindir. Bu imzalarda ya Təbrizi, ya da Mir sözü qeyd olunmayıb. Azərbaycanın orta əsr xəttatlıq sənətində, eləcə də islam incəsənətində bütünlükdə bir xəttin yaradıcısı kimi xüsusi y er tutan xəttat Mir Əli Təbrizi öz adını tarixə qızıl hərflərlə yazdırmağa nail olub.

Səbinə Zeynalova,

Azərbaycan Rəssamlıq Akademiyasının

İncəsənət əsərlərinin bərpası və ekspertizası

fakültəsinin magistrantı

Şərq .- 2012.- 22 sentyabr.- S. 12.