Azərbaycan diasporasının inkişafında mühacir mətbuatının rolu…

Azərbaycan diasporunun bugünkü vəziyyətə çatması, onun uğurlu inkişaf yolu keçməsində heç şübhəsiz tarixin müxtəlif dövrlərində ayrı-ayrı ölkələrdə yaşayan mühacir azərbaycanlıların rolu böyük olub. Bu sırada mühacir Azərbaycan mətbuatının tanınmış nümayəndələrinin yorulmaz fəaliyyətini xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Yaxın və uzaq tarixə nəzər salarkən aydın görünür ki, mühacir Azərbaycan mətbuatının nümayəndələri fəaliyyət göstərdikləri ölkələrdə bir növ Azərbaycan diasporunu təmsil ediblər. Onların istər birgə, istərsə də fərdi fəaliyyətlərində bütün bu amillər ön planda olub. Mühacir mətbuat nümayəndələri yaşadıqları və fəaliyyət göstərdikləri ölkələr vasitəsilə Azərbaycanın haqq və hüquqlarının dünya ictimaiyyətinə çatdırılmasında da müstəsna rol oynayıblar. Ona görə də haqlı olaraq qarşıya məqsəd qoyulur ki, Azərbaycan mühacirətini bir qurum kimi öyrənməli, elmi-nəzəri şəkildə onun demoqrafik, siyasi-ictimai və sosioloji təsnifatını verməliyik. İndiyə qədər məlum səbəblərdən bu sahədə, yəni Azərbaycan mühacirətinin öyrənilməsi sahəsində çox az iş görülüb. Bu sahədə ciddi, sanballı tədqiqatlar demək olar ki, son zamanlara qədər olmayıb.

Çünki mühacirətə birtərəfli münasibət, bu münasibətdəki bədnam sinfilik prinsipi uzun zaman hakim ideologiyanın tərkib hissəsi olub. Son dövrlərdə isə bu sahədə bir sıra təqdirəlayiq işlər görülüb. Azərbaycan mühacirəti, o cümlədən mühacirət mətbuatı ilə bağlı araşdırmalar meydana çıxıb. Bu gün də Azərbaycan mühacir mətbuatı ilə bağlı tədqiqatlar davam etdirilir. Kütləvi informasiya vasitələrində ayrı-ayrı müəlliflərin bu mövzuda maraqlı yazıları dərc edilir. Araşdırmalardan aydın olur ki, Türkiyənin İstanbul və Ankara şəhərlərində, Almaniyada, Polşada, Fransada çoxlu sayda qəzetlərimiz, jurnallarımız, kitablarımız nəşr edilib. Mühacirət mətbuatımızın dəyərli nümunələri sayılan bu media orqanlarında Azərbaycanın mədəniyyəti, tarixi, ədəbiyyatı, incəsənəti və folkloru ilə bağlı yazılar çap edilib. Lakin sovet dövründə həmin qəzet və jurnalların Azərbaycana gətirilməsi və geniş təbliği qeyri-mümkün olub. Yalnız 1991-ci ildə SSRİ rəsmən dağıldıqdan və Azərbaycan Müstəqillik Aktını qəbul etdikdən sonra digər sahələrdə olduğu kimi, ölkəmizin tarixinə yeni baxışlar sistemi formalaşıb. Nəticədə bu istiqamətdə yeni araşdırmalar, tədqiqatlar, kitablar ortalığa qoyulub. Azərbaycan mühacirət tarixinin yaranma səbəbləri, milli istiqlalımız uğrunda mübarizəsi və əsas fəaliyyət istiqamətləri

olduqca maraq kəsb edən mövzudur. Mühacirət irsinin sistemli şəkildə öyrənilməsi uzun illər sovet ideologiyasının təsiri altında formalaşmış tariximizin qaranlıq məqamlarına aydınlıq gətirir. Xüsusi qeyd olunmalıdır ki, mühacirət mətbuatı hər cür ideoloji təsirdən uzaq olub və faktları obyektiv işıqlandırıb. Türkiyənin, Almaniyanın, Polşanın arxivlərində saxlanan Azərbaycan mühacirət irsi, mətbuat və milli Azərbaycan nəşriyyatı nümunələri bu sahənin aktuallığı ilə bağlı daha yeni fikri və tendensiyanı formalaşdırır.

Mühacirət mətbuatının həm tədqiqi, həm də tədrisində iki məsələ xüsusi qeyd edilməlidir. Birincisi, bütün müəlliflər istisnasız olaraq 1923-cü ilin sentyabr ayında Türkiyənin İstanbul şəhərində Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin və Səid Əfəndinin redaktorluğu ilə çıxan "Yeni Qafqasya”nı ilk mühacir qəzet hesab edirlər. Böyük qələm sahibi, ömrünün sonuna qədər Azərbaycanın istiqlalı uğrunda ideoloji mübarizə aparan azadlıq aşıqı Mirzə Bala Məmmədzadənin 1937-ci ildə qələmə aldığı "Milli Azərbaycan Hərəkatı” adlı əsərindəki "Yeni Qafqasya” yalnız azərbaycanlıların deyil, rus əsarəti altındakı bütün türklərin xaricdə çıxardıqları ilk məcmuə sayılırdı. Mirzə Bala Məmmədzadənin Azərbaycanın milli hərəkatında misilsiz xidmətləri olub. Həmin dövrə nəzər salsaq görərik ki, mühacirət mətbuatının əsas diqqət yetirdiyi məsələlərdən biri xarici ölkələrdə məskunlaşmış azərbaycanlıların problemlərini üzə çıxarmaq, onları işıqlandırmaq idi. Həmçinin mühacirət mətbuatı ayrı-ayrı ölkələrdə yaşayan azərbaycanlıların birlik və bərabərliyinə çağırış edən materiallarla da çıxış edirdi.

Cəlil Məmmədquluzadənin 1921-ci ildə qədim Azərbaycan şəhəri Təbrizdə nəşrini davam etdirdiyi "Molla Nəsrəddin” jurnalı da mühacir nəşr hesab edilə bilər. Çünki həmin illərdə o, bir dövlətdən başqa bir dövlətin ərazisinə köçmüşdü. Hələ sağlığında "bütün türk dünyasının mücahidi” adını qazanmış görkəmli ideoloq, publisist, filosof Əli bəy Hüseynzadənin yaradıcılığında mühacirət jurnalistikası nümunələri xüsusi mərhələni təşkil edir. Hələ 1904-cü ildə Misirdə çıxan "Türk” qəzetində türk birliyi, hətta panturanizm ideyasını ortaya atan Əli bəy Hüseynzadə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurulması, onun ideoloji kursunun müəyyənləşməsində mühüm rol oynayıb.

Azərbaycan mühacirət jurnalistikası tarixində böyük şərqşünas-alim, publisist, tənqidçi, ideoloq və görkəmli ictimai xadim Əhməd bəy Ağaoğlunun xüsusi çəkisi və yeri var. Millətinə və dövlətə xidmət göstərmək istəyən hər bir kəs, xüsusilə qələm sahibləri üçün ideal bir nümunə səviyyəsinə yüksələn Əhməd bəy Ağaoğlu hələ Fransada təhsil aldığı 1885-1894-cü illərdə Parisdə çıxarılan "Nouvel Revyü” kimi tanınmış mətbu orqanında qələmini sınayıb. Əhməd bəy Ağaoğlu da digər mütəfəkkirlər kimi istər Türkiyədə, Fransada, istərsə də digər ölkələrdə yaşadığı mühacir həyatı dövründə həmin ölkələrdə yaşayan soydaşlarımızla mütəmadi olaraq görüşüb. Onların birlik və bərabərliyi üçün çağırışlar edib, məqalələr yazıb. Sonralar Vətənə dönən Əhməd bəy Ağaoğlu "Kaspi” qəzeti ilə sıx əməkdaşlıq etməyə başlayır və bir müddət həmin mətbu orqanın redaktoru vəzifəsində çalışıb. Əhməd bəy Ağaoğlunun Azərbaycan xalqı qarşısındakı ən böyük xidmətlərndən biri 1905-ci ildə onun erməni millətçiliyi, erməni vəhşiliyinə, "Daşnaksütyun” Partiyasına "Dur” deməyi bacaran "Difai” Partiyasını yaratması olub. 1908-ci ildə Bakı Filarmoniyasında ona qarşı edilən hörmətsizlikdən sonra Əhməd bəy Ağaoğlu Türkiyəyə gedib. O, Bakıda başladığı jurnalistlik fəaliyyətini İstanbul şəhərində daha geniş vüsət və çoşqunluqla davam etdirib. Həmin dövrdə Əhməd bəy Ağaoğlu Azərbaycan mühacirət jurnalistikasının ən parlaq nümunələrini yaradıb. Bütün həyatı fırtınalar içərisində keçən Əhməd bəy Ağaoğlu 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhurriyətinə yardım üçün Bakıya gələn Türkiyənin Qafqaz Ordusu tərkibində müşavir kimi Vətənə gəlib, müstəqil dövlət quruculuğunda fəal iştirak edib, Azərbaycan parlamentinə üzv seçilib. 1919-cu ildə isə Əhməd bəy Ağaoğlu Paris sülh konfransına yollanan nümayəndə heyətinin tərkibinə daxil olub. Lakin bu səfər baş tutmayıb. Çünki İstanbulda ingilislər Əhməd bəy Ağaoğlunu həbs ediblər. O, sözdə ermənilərə qarşı soyqırımda təqsirli bilinərək keçmiş İttihad və Tərəqqi Partiyasının liderləri ilə birlikdə Malta adasına sürgünə göndərilib. 1921-ci ilin may ayında isə iki illik sürgün həyatına son qoyulub. Anadoluya, Milli Qurtuluş Hərəkatının rəhbəri Mustafa Kamal Paşanın yanına gəlib. 1923-cü ildən Əhməd bəy Ağaoğlunun həyat və yaradıcılığında yeni bir mərhələ başlayıb.

1939-cu il, ömrünün sonuna qədər Əhməd bəy Ağaoğlu əməli, ağlı, zəkası və qələmi ilə həmişə sadiq qaldığı mərama xidmət edib.

Azərbaycanın mühacirət jurnalistikasının parlaq simalarından biri istiqlal hərəkatının fəal iştirakçılarından sayılan, eyni zamanda milli qurtuluş hərəkatının ideoloqu və lideri Məhəmməd Əmin Rəsulzadədir. Gənc yaşlarından Bakıda siyasi fəaliyyətə başlayan Məhəmməd Əmin Rəsulzadə 1908-1911-ci illərdə Tehranda, 1911-1913-cü illərdə İstanbulda sözügedən sahəyə uyğun fəaliyyət göstərib. İranda Məşrutə İnqilabından sonra Məhəmməd Əmin Rəsulzadə bu ölkədə "Yeni İran” qəzetinin nəşrinə başlayıb. Lakin çox keçmədən İran irticası Məhəmməd Əmin Rəsulzadəni bu ölkədən İstanbula köçmək məcburiyyətində qoyub. O, Türkiyədə gənc millətçilərin birləşdiyi "İttihad və Tərəqqi” Partiyası ilə əlaqə saxlayıb. Bu qurumla yaxından əməkdaşlıq edib. Paralel olaraq Məhəmməd Əmin Rəsulzadə "Türk Ocağı”na daxil olub və 1911-ci ildən nəşrə başlayan "Türk Yurdu” jurnalında məqalələr dərc etdirib. Onun "İran türkləri”, "İran tarixçeyi-inqilabi” silsilə məqalələri böyük əks-səda doğurub. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutundan bir müddət sonra İstanbulda məskunlaşan Məhəmməd Əmin Rəsulzadə əvvəlcə "Qafqasya”, sonra isə "Azəri-türk”, "Odlu Yurd”, "Bildiriş” kimi milli nəşrlərin işıq üzü görməsinə nail olub. Həmin qəzet və jurnallarla yanaşı, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Türkiyə, Fransa və Almaniyada çıxan digər nəşrlərlə də əlaqə saxlayır, əməkdaşlıq edib. Azərbaycanın istiqlal mücadiləsi tarixində ilk istiqlal şairi isə Məhəmməd Hadi hesab edilir. Məhəmməd Hadi 1910-cu ildə Türkiyənin İstanbul şəhərinə gələrək burada çox sevdiyi mühitə qovuşub. O, İstanbulda qəzet və jurnallara məqalələr yazırdı. Azərbaycanın istiqlalı uğrunda ideoloji mübarizə tarixində böyük rol oynamış şəxslərdən biri də istedadlı yazıçı-publisist, tərcüməçi, tədqiqatçı, redaktor Ceyhun Hacıbəylidir. O, bütün gücü ilə kommunizmin iç üzünü dünyaya açıqlayıb, güclü qələmi ilə bir çox dillərdə müqəddəs davasını dünyaya bəyan edib. O, hələ tələbə olanda Parisin nüfuzlu qəzetlərinə məqalələr yazıb, tədricən jurnalist kimi püxtələşib. Tale Ceyhun Hacıbəyliyə sonuncu mühacirətdən əvvəl də Parisdə yaşamağı qismət edib və həmin dövrdə də Ceyhun Hacıbəyli öz qələmini yerə qoymayıb. Ceyhun Hacıbəyli bütün dünyada məşhur olan "La Revue de Doux Mondes” jurnalının uzun illər əməkdaşı kimi çalışıb. Ceyhun Hacıbəylinin zəngin irsində onun mühacirət jurnalistikasına aid olan materialları mühüm yer tuturdu. "Azadlıq” radiosunun Ceyhun Hacıbəylinin vəfatı ilə bağlı verdiyi xəbərdə deyilirdi: "Ceyhun bəy əziz Vətəninin və xalqının qurtuluş mübarizəsinə liderlik edənlərdən biri olub. Eyni zamanda istedadlı bir publisist olan Ceyhun Hacıbəyli istilaya uğrayan Vətəninin haqq və hüquq davasını bütün dünya ictimaiyyəti qarşısında layiqli müdafiə edirdi”.

İsmayıl

Şərq.- 2016.- 9 iyun.- S.11