I BakıI türkoloji qurultayı azərbaycan mətbuatında

1926-cı il fevralın 26-da martın 6-dək davam edən I Bakı Türkoloji Qurultayının 90 ili tamam olur. Müstəqil Azərbaycan dövlətini tarixi irs və varislik prinsipləri üzərində inkişaf etdirən Prezident İlham Əliyev bu qurultayın tarixi əhəmiyyətini nəzərə alaraq sərəncam imzalayıb. Sərəncama uyğun olaraq ölkənin elm, təhsil, mədəniyyət ocaqlarında silsilə tədbirlər, elmi-praktik konfransların keçirilməsi planlaşdırılıb. I Bakı Türkoloji Qurultayın Azərbaycan jurnalistikası tarixində də böyük əhəmiyyəti var. Latın əsaslı yeni türk əlifbasına keçid, ədəbi dilin formalaşması, çap nəşriyyat işinin Avropa standartlarına uyğunlaşdırılması və terminologiyadan istifadə qaydaları, ortaq türkcənin yaradılması kimi böyük əhəmiyyəti olan məsələlərin müzakirəsi və qurultayın qərarları jurnalistikanın inkişafına böyük töhfələr verdi. Qurultay haqqında Azərbaycan, Türkiyə və digər türk cümhuriyyətlərinin alimləri müxtəlif istiqamətdə elmi tədqiqat aparıb, monoqrafiya və kitablar nəşr etsələr də, Azərbaycan mətbuatının bu sahədəki fəaliyyəti araşdırılmayıb. Qurultayın stenoqramları rusca tərtib edildiyindən, türk dilinin müxtəlif qruplarında oxunan məruzələr stenoqrafik hesabatlardan kənarda saxlanılıb. Dünyanın məşhur türkoloqlarının, dilçilərinin Azərbaycan mətbuatına verdikləri müsahibələr, təəssüratlar qurultay barədə daha geniş faktların əldə olunmasına yardım edir.

Qeyd edək ki, ruscadan tərcümə olunan stenoqrafik hesabatlarla məruzəçilərin mətbuatda çap olunan məruzələri arasında fərqliliklər mövcuddur. Bütün bunları nəzərə alıb I Bakı Türkoloji Qurultayı barədə Azərbaycan mətbuatındakı yazıları sistemli şəkildə oxuculara və türkoloqlara çatdırırıq.

Türkoloji qurultayın təşkili

Şuralar şərqində şura hökumətinin bərpasından sonra birinci beş il müddətindəki maarif cəbhəsində böyük müvəffəqiyyətlər əldə edilməsi ilə bərabər son illər maarif işlərinin daha da genişlənməsi və dərinləşməsində, türk dillərinin nə haqqlarca geridə qalması və yoxsulluğu böyük müamələr törətmişdir. Bu halın başlıca səbəbləri əlifbalar, yazılar, istilahlardır. İmlaların tədris üsulları və türk -tatar dilləri mədəniyyətindəki başqa əsas ünsürlərin qənaətedici bir vəziyyətdə olmaması və uyğunsuzluqdan ibarətdir.

Bütün Şura cümhuriyyətləri və yanlarında türk-tatar əhalisinin böylə ağır vəziyyəti nəzərə alınaraq, bütün cümhuriyyətlərin əlaqədar təşkilatları tərəfindən maarif-mədəniyyət işlərinə aid olan bu ümumməsələlərin bərabər həll edilməsinin lazım olduğu təsdiq edilmişdir. Bütün bu məsələlər xüsusi qurultayda, yaxud konfransda bərabər olaraq müzakirə edilməsi vasitəsilə mümkün ola bilər.Zira,bütün cümhuriyyət və əyalətlərin maarif təşkilatlarının nümayəndələri bu qurultayda, yaxud konfransda özlərinin gördükləri işlərin təcrübə müvəffəqiyyətlərindən bəhs edərək alimlər və elm xadimlərinin fəal surətdə iştirak etməsi, yardımları ilə elmi əsəslar üzrə mübahisəli məsələləri həll edə biləcəkdir.

Bu məsələlərin bu tərzdə həll edilməsi Tatarıstan, Krım, Daşkənd və sairə cümhuriyyət və əyalətlərin bir çox pedaqoji və elmi konfranslarında lazım görülmüşdür.

Birinci Azərbaycan Türkoloqlar qurultayın və il yarım bundan əvvəl elm akademisi üçün ittifaq elm cəmiyyəti dəxi buraya gəlmişdir. Qurultayın çağırılma məsələsi Azərbaycanda birinci dəfə olaraq, hələ bir il bundan əvvəl ali firqə və şura təşkilatlarında irəli sürülmüşdü və bu il müddətində bu məsələ Moskva, Leninqrad (Sankt Peterburq - A.A.) Bakı və sair şəhərlərdə şuralar ittifaqının məşhur alimlərinin iştirakı ilə çağırılmış bir çox hazırlıq məsələləri də müzakirə edilmişdir. Bu il avqust ayında şuralar ittifaqı xalq komissarlar şurası qurultayının təşkilat komitəsinin sədri Mixail Yuryeviçin məruzəsi üzrə 1925 -ci il kanunu əvvəl ayında Bakıda qurultay çağırılması barəsində qərar çıxarılmış və beləliklə, qurultayın çağırılması məsələsi qəti sürətdə həll edilmişdir. Deməli, bütün arzu və kuralların həyata keçirilməsi üçün kanuni-əvvəl ayında Bakıda türkoloji qurultay çağırılacaqdır. Müzakirat bu mənada nəzəri məsələlərdən başqa elmi məsələləri dəxi əhatə edir.

Bunun üçün də qurultayın gərək elmi cəhətdən və gərəksə birinci növbədə bir çox xəstə məsələlərin həlli üçün artıq dərəcədə böyük əməli əhəmiyyəti olacaqdır. Qurultayın iş proqramına yazı qaydaları ilə əlaqədar olaraq türk dilləri və ləhcələrinin müqayisəli (fonetiq) türk dillərində müxtəlif vücudə gətirilməsi, ərəb əlifbasında islahat yapılması ilə əlaqədar olaraq müqayisəli morfoloji və yeni əlifabaya keçmək, türk dillərinin imlası, elmi qərarlar və istilahlar , türk- tatar dillərinin tədrisi üsulları və ləhcə kibi bir çox ən mühüm məsələlər daxil edilmişdir.

Qurultayı çağıran təşkilat komisyonu türk-tatar əhalisi olan əlaqədar cümhuriyyət və əyalətlərin lazımi məsələlər ilə bahəm bu məsələlərin qurultayda ətraflıca müzakirə edilməsi üçün məramnamələr hazırlayır.

Mədəni cəhətdən daha qüvvətli olan cümhuriyyətlərdə qurultayın gündəlik məsələlərinə aid bir çox hesab materialları, xüsusi elmi əsərlərin nəşrinə başlanılmışdır. Mahallarda ən yaxın aylar müddətində qurultay ilə əlaqəyə dair olan məsələlərin müzakirəsi üçün xüsusi müşavirələr və konfranslar çağrılacaqdır.

Türkoloji qurultayın çağrılması barəsindəki xəbər bütün türk-tara cümhuriyyətləri və əyalətlərində atəşin surətdə alqışlanmışdı. Bütün türk-tarat cümhuriyyətlərində məzkur qurultaya hüsn- rəğbət göstərilir və lazımı yardım göstəriləcəyi izhar olunur. Bununla əlaqədar olaraq 3-4 həftə müddətində təşkilat komitəsi külli miqdarda teleqraf , təliqə, tezis və sairələr almışdır. Məsələn, Özbəkistan özünün hərarətlə qurultaya hazırlandığını xəbər verir. Özbəkistanlılar qurultaya çağırılmış, qurultay münasibəti ilə bir çox elmi əsərlərin nəşrinə başlanılıb, Özbəkistan mətbuatı isə qurultayın görəcək işlərinə artıq diqqət verir.

Tatarıstan Cümhuriyyətində dəxi qurultayın çağrılması məfkurəsi özünə böyük nüfuz qazanmışdır. Tatarıstan Cümhuriyyətinin mərkəzi icrayyə komitəsi və xalq komissarları şurasının sədri göstərdikləri xüsusi təliqədə qurultaya hər bir cəhətdən yardım göstərəcəyini vəd ediyorlar. Tatarıstan xalq maarif komissarlığının akademik mərkəzi bu xüsusda birinci müşavirələr çağırmış, qurltayın gündəlik məsələrinə aid məruzəçilər ayırmışdır.

Tatarıstan mətbuatı isə qurultay ətrafında kompaniya açmış və müzakirəyə aid məsələləri müzakirə etməyə başlamışdır.

Türküstan Cümhuriyyətinin xalq maarif komissarlığı türkmən dilində çıxmış bütün nəşrləri qurultaya göndəriyor. Görülmüş işlər və türkmən yazıları üçün latın əlifbası barəsində məruzlər hazırlayır.

Şimali Qafqaziya xalqlarının ölkə birliyi özünün Rostovdakı ölkə mərkəzi ilə bərabər və mərkəzi hökumət , bu xalqların ölkəşünaslıq təşkilatları (qaraçaylar, kabardinlər, bolqarlar, osetin, çeçen, noqay, türkmənlər və başqaları ) qurultayda öz nümayəndələrini təmin etməyə çalışırlar.

Ermənistan elm və incəsənətlər institutu üzvlərindən birininin türk və erməni dillərinin bir-birinə təsirləri barəsində xüsusi məruzədə bulunmaq üçün qurultaya göndəriləcəyi xəbər verilir. Krımda xalq komissarlığı alimləri və müəllimləri qurultaya hazırlıq yapmaq üçün ümumi vahid bir mərkəz vücudə gətirmişlərdir. İşlərin geniş bir planı düzənləndirilmişdir. Krımlılar məruzəçilər ayrımışlar və türk dillərində tədris üsulları barəsində oxunacaq məruzəyə aid nəzəriyyə göndərmişlərdir. Bundan başqa qurultayı çağıran komisyon başqa türk xalqlarından dəxi bir çox məlumat almışdır. Bu məlumatlarda məzkur xalqlar arasında qurultay münasibəti ilə hazırlıq görüldüyü aşkar olur.

İttifaqımızın məşhur alimləri dəxi qurultayın çağırlması məfkurəsinə səs vermişlər və bir çox professorlar və akademiklər qurultay işlərində iştirak etmək arzusunda olduqlarını bildirmişlərdir. Ümumittifaq elm akademisi akademik Bartold və Şişərbəyovu qurultaya göndərəcəkdir. Şuralar İttifaqı yanındakı şərqşünasların ümumcəmiyyəti xəbər vermişdir ki, cəmiyyətin məsul rəhbərləri qurultayın əsas məsələləri barəsində məruzələr hazırlamaqdadırlar. Bununla bərabər cəmiyyət bir çox təşkilatlardan qurultayda nümayəndələrinə yer verilməsi barəsində məktub göndərilməsi barədə məktublar aldığını xəbər vermişdir. Qurultaya hazırlana bilmələri üçün Kazan,Simferapol, Daşkəntdə qurultayın çağırılmasına yardım göstərəcək bir çox komitələr vücudə gətirilmişdir. Hökumətin məşhur üzvləri, elm xadimləri və bu cümhuriyyətlərin maarif işçiləri bu komitələrin işlərində iştirak edirlər.

Məmləkətlərdən gələn bu məlumatlar qurultayın elmi cəhətdən əhəmiyyətli olacağını və gözəl nəticələr verəcəyini irəlidən söyləmək üçün bir əsasdır.

Çağırılacaq qurultayda 130 nəfər iştirak edəcək. Qurultayda şuralar ittifaqının 30 dan yuxarı cümhuriyyət və əyalətlərində yaşayan əməkçi türk-tatarların nümayəndələri iştirak edəcəklərdir.

Qurultay işlərində ümumittifaq elm akademiyası, şərqşünasların ümumittifaq elm cəmiyyəti nümayəndələri, cümhuriyyətlərdəki dövlət darülfünunları, institutları, elmi pedaqoji təşkilatları iştirak edəcəklərdir.

Bundan başqa qonaq sifətiylə xarici məmləkətlərdən, xüsusən Türkiyə və İrandan türkoloqlar dəvət ediləcəkdir.

Qurultayı çağıran təşkilat komitəsi qurultayın çağrılacaq vaxtını, yerini və müzakirə komissiyasını qəti sürətdə bəyan etmişdir. Qurultayda akademik Bartold, professorlar Samalyoviç və başqaları kimi məşhur akademiklərimiz və Almaniya alimi Yanğ, Köprülüzadə və başqaları kimi bir çox xarici alimlər çıxışlarda bulunaraq məruzə oxuyacaqlardır. Şərqşünasların ümumittifaqı cəmiyyətinin rəyasət heyəti üzvləri dəxi çıxışlarda bulanacaqlardır. Qurultayda bütün məruzələr türk və rus dillərində oxunacaq, türk dilini bilməyənlərə öz ana dillərində yaxud, müəyyən xalq dillərinin birində olaraq məruzədə bulunmaq imkanı veriləcəkdir. Qurultayı çağıran təşkilat komissiyası mahalların müvəffəqiyyətlə qurultaya hazırlanması üçün təşkilat komisyonu məzmun-əxbarını nəşr etməyə başlayacaqlar. Bu əxbarın birinci nümunəsi bu günlərdə çıxacaqdır. Təşkilat komisyonu böyük türk şairi Nəvainin 500 illik yubileyi qurultayın açılış günü təsdiq ediləcəkdir. Bu məqsədlə komisyon Nəvainin əsərlərini nəşr etmək üçün məsuldur. "Azərbaycan” nəşriyyatı təşkilatları isə şairin klassik əsərlərini nəşr etməyə başlamalıdır. Bundan başqa Azərbaycanda türk mətbuatının 50 illik yubiley günü qurultay günüdə təsdiq etdiriləcək və Azərbaycan incəsənətlərinin birinci sərgisni hazırlayacaqlar. Bunan əlavə kitab sərgisi dəxi qurultayda təsdiq etdiriləcək. Bu sərgidə məqsəd türk-tatar əhalisi olan məmləkətlərdə nəşriyyat işlərinin tarixi, vəziyyəti və əldə etdikləri böyük nailiyyətlər göstərdiklərindən ibarətdir. Bu sərginin təşkilində lazımı müvəfəqiyyət əldə edilməsi üçün nəşriyyat idarələrinə müraciət edərək özlərinin türk-tatar dillərində şuralar şərqində işlətdikləri bütün əlifbada nəşrlərinin vaxtında göndərilməsini rica etmişdir. Təşkilat komitəsi aşağıdakı yoldaşlardan ibarətdir: Ağamalıoğlu (sədr), Mixailoviç (sədr müavini), üzvlər: akademik Bartold, professor Samalyoviç, Cəlil Qorxmazov, E. İ.Yuryev, F.A.Birudu,Turyaqulov, Zidmet,Alimcan İbrahimov, Pepinov,professor Çobanzadə, professor Aşmarin, Odabaşı, Baytursun, Nuşrivanov,Əli Yusifzadə (komissiyanın katibi).

Akif Aşırlı

Şərq.- 2016.- 3 may.- S.7