Azərbaycanda azad seçkilər, ölüm cəzasının ləğvi, amnistiyalar və Avropa standartları

Ümumiyyətlə, hər bir xalqın öz iradəsini ifadə etməsinin ən mühüm forması dövlət hakimiyyəti və seçkili yerli özünüidarə orqanlarına demokratik, azad seçkilər, habelə dövlət həyatının ən mühüm problemlərinə dair öz fikrini ümumxalq səsverməsi - referendum yolu ilə bildirməsidir. Bütün dünyada seçkilər və referendumlar dövlətin və ictimai həyatın idarə olunmasında vətəndaşların ən kütləvi (çox vaxt yeganə) iştirak formasıdır.

Adil Vəliyev göstərir ki, insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının təmin olunması, seçki ilə bağlı demokratik təsisatların inkişafı hüquqi dövlətin əsas məqsəd və vəzifələrindən biridir. Ümummilli Lider Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə əldə edilmiş ən mühüm nailiyyətlərdən biri ictimai-siyasi sabitlikdir.

Dövlət vətəndaşların seçki və referendumlarda öz iradələrini sərbəst surətdə bildirmələrinə demokratik prinsipləri və seçki hüququ normalarını müdafiə etmək yolu ilə təminat verir. 1995-ci ildə Konstitusiya qəbul edildikdən sonra seçki qanunvericiliyi bütövlükdə təzələnmişdir. Seçki hüququ isə qanunvericiliyin ən çox işlənilmiş sahələrindən birinə çevrilmişdir. İlk öncə "Referendum haqqında" 1997-ci il 30 dekabr tarixli Qanun, daha sonra "Azərbaycan Respublikası Prezidentinin seçkiləri haqqında" 1998-ci il 9 iyul tarixli Qanun qəbul edilmişdir. Bu Qanun müasir seçki qanunvericiliyinin əsasını qoyaraq, bir növ örnək Qanun olmuşdur. Daha sonra "Bələdiyyələrə seçkilər haqqında" 1999-cu il 27 iyun, "Milli Məclisə seçkilər haqqında" 2000-ci il 5 iyun tarixli qanunlar qəbul edilmişdir.

Yeni qəbul edilmiş Seçki Məcəlləsi seçkilər haqqında mövcud olan beş qanundan ibarət toplu əsasında tərtib olunmuşdur:

* Milli Məclisə seçkilər haqqında Qanun;

* Prezident seçkiləri haqqında Qanun;

* Referendum haqqında Qanun;

* Bələdiyyələrə seçkilər haqqında Qanun;

* Mərkəzi Seçki Komissiyası haqqında Qanun.

Beləliklə, Seçki Məcəlləsi seçkilərin və referendumun keçirilməsi barədə vahid sənəddir.

Son 10 ildə Azərbaycanda seçkilərlə bağlı kifayət qədər təcrübə toplanıb. Təkcə son 5 ildə prezidentliyə, Milli Məclisə, bələdiyyələrə seçkiləri və referendumu yada salmaq kifayətdir. Ancaq daim bir problem mövcud olub. Bu, qanunun eyni cür tətbiqi ilə bağlı problemdir. Yəni hər bir seçki ayrı-ayrı qanunlarla tənzimlənib və müxtəlif formalarda həyata keçirilir. Bu baxımdan məcəllənin əsas məqsədi seçkiləri və referendumu eyni qaydada tənzimləməkdir ki, bu da irəliyə doğru çox müsbət bir addımdır.

Eyni zamanda, qeyd edilməlidir ki, Seçki Məcəlləsini zəruri edən seçki qanunvericiliyinin daha da təkmilləşdirilməsi ilə bağlı Avropa Şurası Təşkilatı qarşısında götürülmüş öhdəlikdir.

Ombudsman təsisatının yaradılması ilə Azərbaycanda demokratikləşmənin inkişafının davam etdirilməsi üçün sonrakı islahatların təməli qoyuldu. Ölkəmizdə belə bir təsisatın yaradılması üçün kifayət qədər əsaslar olmuşdur. Belə ki, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 22 fevral 1998-ci il tarixli "İnsan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının təmin edilməsi sahəsində tədbirlər haqqında" Fərmanı və "İnsan hüquqları müdafiəsinə dair Dövlət Proqramının təsdiq edilməsi haqqında" 18 iyun 1998-ci il tarixli Sərəncamına uyğun olaraq respublikamızda bu sahədə bir çox işlər görülmüşdür. Təbii ki, Avropa Şurası qarşısında götürülmüş öhdəliklərin yerinə yetirilməsi baxımından da Ombudsman təsisatının yaradılması zəruri idi.

Ombudsmanın mahiyyətinin nədən ibarət olduğuna aydınlıq gətirək:

* Bəzi dövlətlərdə (Fransa, ABŞ) Ombudsman icra strukturu tərəfindən təyin edilir ki, bu da təklif olunur. Ancaq elmi və ictimai fikirdə Ombudsman daha çox qəbul olunur, çünki bununla bu xidmət başqa hüquq-müdafiə sistemlərindən seçilir.

* Bu xidmətin nəzarət-təftiş funksiyaları şəffafdır, o vasitəçidir, müstəqil tədqiqatçıdır.

* Ombudsman - formal prosessual tələblərdən azad və konkret hüquqi çərçivə ilə məhdudlaşdırılmayan hüquqi yardım növüdür.

* Müasir dünyada Ombudsman inandırmaq təsisatıdır. O, qərəzsiz və müstəqil araşdırıcı rolu oynayır.

Müvəkkil təsisatının yaradılmasının konstitusiya xarakterli bir məsələ olduğunu və insan hüquqları üzrə Müvəkkilin özünün dövlətin siyasi-hüquqi sisteminin vacib bir komponenti olduğunu nəzərə alaraq, bu qanunvericilik aktı məhz Konstitusiya qanunu kimi, Konstitusiyaya əlavə kimi qəbul olunur.

A.Vəliyevin fikrincə, Ombudsman xidmətinin təsisi bugünkü gerçəkliyin mühüm tələbatı olmaqla yanaşı, bu təsisatın yaradılması nəinki hüquq-müdafiə strukturları sistemini tamamlayır, həm də mövcud olan hüquqi boşluqları doldurur, vətəndaşların hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi mexanizmində qüsurları aradan qaldırır.

İnsan Hüquqları üzrə Müvəkkil (Ombudsman) əməli hüquq-müdafiə fəaliyyəti göstərməklə, vətəndaşların real problemləri ilə yaxından tanış olur. O öz əməli fəaliyyətinin nəticələrini sistemləşdirib təhlil etməklə, qanunvericiliyin yeniləşməsinə də kömək edir. Bu təsisat insan hüquqlarının beynəlxalq müdafiə vasitələrindən istifadə üçün kamil hüquq-müdafiə strukturlarından biridir. Müvəkkil təsisatının yaradılması Azərbaycanın dünyanın vahid hüquq məkanına, inteqrasiyasına təkan verdi.

Avropa Şurasının tövsiyələrinə uyğun olaraq "Beynəlxalq Qırmızı Xaç Komitəsi"nin azadlıqdan məhrumetmə yerlərində səlahiyyətlərinin həyata keçirilməsinin təmin edilməsi barədə" Azərbaycan Respublikası Hökuməti və Beynəlxalq Qırmızı Xaç Komitəsi arasında 2000-ci il iyunun 1-də saziş imzalanmışdır. Bu saziş Beynəlxalq Qırmızı Xaç Komitəsi nümayəndələri tərəfindən azadlıqdan məhrumetmə yerlərində zəruri olan daxili intizam və əsas təhlükəsizlik qaydalarına riayət edilərək həbs edilmiş, saxlanılmış və ya başqa üsullarla azadlıqdan məhrum edilmiş şəxslərə, məhkumlara, habelə məhkum olunmamış şəxslərə, onların həbsdə olduqları bütün mərhələlərdə baş çəkilmə prosedurlarının həyata keçirilməsini tənzimləyir.

Penitensiar müəssisələrin fəaliyyətinin beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılması üçün 2000-ci ildə Cəzaların İcrası Məcəlləsi qəbul olunmuşdur. Bu Qanun hazırlanarkən BMT-nin 1955-ci il "Məhkumların davranış qaydalarının minimum standartları", Avropa Şurası tərəfindən qəbul olunmuş "Avropa Penitensiar qaydaları" və digər beynəlxalq Konvensiya və aktlar nəzərə alınmışdır.

A.Vəliyev yazır: "Yeni qanunvericiliklə məhbuslara şəxsi təhlükəsizlik, vicdan və din azadlığı, telefon danışıqlarından istifadə hüququ, məzuniyyət və digər hüquqlar verilmiş, növbəti bağlama və sovqat alınmasında, məktub və teleqram göndərilməsində nəzərdə tutulmuş məhdudiyyətlər aradan qaldırılmış, onlara bir sıra yeni imtiyazlar verilmişdir.

Bu məcəllə ilə məhbusların saxlanılması şəraiti yaxşılaşdırılmış, onların hüquqları genişləndirilmiş, penitensiar sistemdə dərin islahatların əsası qoyulmuşdur.

Məhbuslara münasibətdə Azərbaycan dövləti öz üzərinə götürdüyü öhdəliklərə hörmətlə yanaşır və onların yerinə yetirilməsi üçün mühüm işlər görür".

Belə ki, ilk növbədə Azərbaycanda ölüm cəzasının ləğvi və cəza siyasətinin humanistləşməsi ölkəmizin Avropa ailəsinə qoşulmasını təmin edən mühüm amillərdən biri olmuşdur.

Bir çox Avropa dövlətləri ölüm cəzasını ləğv edənə qədər uzun illər bu məsələni araşdırmış və çox zaman da qəti qərar verməkdə çətinlik çəkmişlər. Təsəvvür edin ki, 1950-ci ildə qəbul edilmiş İnsan Hüquqlarına dair Avropa Konvensiyasında yaşamaq hüququ maddəsində ölüm cəzasının mövcudluğu qeyd olunub. Ancaq 1983-cü ildə Avropa Şurası tərəfindən qəbul edilmiş bu Konvensiyanın 6 saylı əlavə Protokolunda ölüm cəzası birdəfəlik ləğv olunmuşdur.

A.Vəliyevin qeyd etdiyi kimi, ölüm cəzasını birdəfəlik ləğv etmək üçün Avropa dövlətlərinə uzun illər lazım olmuşdur. Əbədiyaşar Prezidentimiz hakimiyyətə gəldikdən sonra ilk qərarlarından biri ölüm cəzasına moratorium qoyulması oldu. Bundan sonra ölüm cəzasınin ləğv olunması yolunda bir neçə siyasi addımlar atıldı. Heydər Əliyev ölüm cəzasının ləğvi ilə bağlı qəti qərar verməzdən əvvəl bu məsələ ictimaiyyət tərəfindən müzakirə olundu. Müzakirələrdən sonra ölkə Prezidenti qətiyyətli və humanist bir addım ataraq Şərqdə ilk dəfə ölüm cəzasının ləğv olunması ilə bağlı qərar qəbul etdi.

1998-ci il fevral ayının 3-də Prezident Heydər Əliyev Milli Məclisə ölüm cəzasının ləğv olunması ilə bağlı müraciət etdi. Müraciətdə deyilirdi: "Mən cinayət-hüquq siyasətini hərtərəfli təhlil edərək ədalət, azadlıq, humanizm və insanpərvərlik kimi yüksək ideallara sadiq qalaraq ölkəmizdə ölüm cəzasının ləğv edilməsi qənaətinə gəlib bu tarixi bəyanatı vermişəm. Ölüm cəzasının ləğvini məhz bu siyasətin məntiqi nəticəsi kimi qiymətləndirirəm".

Parlament ölüm cəzasının ləğvi ilə bağlı ölkə Prezidentinin təklifini dəstəklədi və Azərbaycanda ölüm cəzası ləğv olundu.

Heydər Əliyevin hakimiyyətə qayıdışdan sonra atdığı ilk addımlardan biri də Əfv İnstitutunun bərpası olmuşdur. Belə ki, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 4 may 1995-ci il tarixli Fərmanı ilə Bağışlama Məsələləri Komissiyası yaradılmışdır. Həmin dövrdən bu günə qədər komissiya tərəfindən minlərlə məhkumun sənədləri araşdırılmışdır. Nəticədə, Azərbaycan Prezidenti tərəfindən 37 Əfv Fərmanı imzalanmışdır.

Bu dövr ərzində məhkum olunmuş şəxslərə münasibətdə əfv siyasəti ilə yanaşı, amnistiya aktlarının tətbiqi nəticəsində də humanistlik göstərilmişdir. Beləliklə, 1995-ci ildən indiyə kimi imzalanmış 37 Əfv Fərmanı və 8 amnistiya aktı 65 min məhbusa şamil edilmişdir.

Amnistiya məhkumun cəza çəkməkdən azad edilməsini, yaxud cəzanın daha yüngül cəza ilə əvəz edilməsini nəzərdə tutur. Amnistiyanın tətbiq edilməsi humanizmin və cinayət törətmiş şəxslərə göstərilən etimadın təzahürüdür.

A.Vəliyev qeyd edir ki, hər hansı bir dövlətdə amnistiya tətbiq edilərkən bu aktın cəmiyyətdə doğura biləcəyi nəticələr, onun qəbul edilməsini zəruri edən şərait, cinayətkarlığın vəziyyəti, iqtisadi səmərə, dövlətçilik mənafeləri və digər problemlər hərtərəfli tədqiq edilir.

Bu baxımdan, son dövrlərdə respublikada yaranmış ictimai-siyasi sabitlik, cinayətkarlıqla mübarizənin gücləndirilməsi və hazırda kriminogen vəziyyətin sabitliyi, iqtisadi durumun getdikcə yaxşılaşması amnisiya aktlarının qəbul edilməsini şərtləndirən ən mühüm amillərdəndir.

1999-cu ilin fevral ayının 11-də Ümummilli Liderimiz Heydər Əliyev "İslah-əmək müəssisələrində və istintaq təcridxanalarında qanunçuluğun möhkəmləndirilməsi, cəzaların icrası qaydalarının təmin edilməsi və hüquqi islahatların həyata keçirilməsinə dair tədbirlər haqqında" Fərman imzalamışdır. Bu qanunverici sənəd Azərbaycanın penitensiar sistemində aparılan islahatların hüquqi bazasını daha da möhkəmləndirmiş və cəzaçəkmə yerlərinin fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi üçün əlverişli zəmin yaratmışdır. Bu Fərmanla Azərbaycan Respublikası Prezidentinin yanında dövlət komissiyası yaradılmışdır. Komissiyaya islah-əmək müəssisələrində və istintaq təcridixanalarında qanunvericilik, təşkilati və digər məsələləri nəzərdə tutan tədbirlər proqramı hazırlamaq, cəzaçəkmə yerlərinin beynəlxalq standartlara uyğun təşkili və fəaliyyətinin təmin edilməsi üçün onların maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsi, müasir nəzarət, mühafizə, mühəndis-texniki qurğularla və digər xüsusi vasitələrlə təchiz olunması üçün zəruri tədbirlər görmək, penitensiar müəssisələrin əməkdaşlarının sosial-müdafiəsinin yaxşılaşdırılması, onların əmək haqqının artırılması, cəzaçəkmə yerlərində məhkumların saxlanılması şəraitinin daha da yaxşılaşdırılması sahəsində tədbirləri davam etdirmək tapşırılmışdır. Dövlət Komissiyası ölkə başçısının fərmanına əsasən Tədbirlər Proqramı hazırlamış və təsdiq edilmişdir. Bu Proqramda Azərbaycanın penitensiar sistemi qarşısında duran bir çox vacib problemlər öz həllini tapmışdır.

Vahid ÖMƏROV

Səs.- 2016.- 23 yanvar.-S.13