"Təhsil sisteminə baxış dəyişməlidir”

Keçmiş Tələbə Qəbulu Üzrə Dövlət Komissiyasının sədri, Filologiya elmləri namizədi, Xəzər Universitetinin dosenti Vurğun Əyyub Sherg.az-a danışıb. Onunla ölkəmizin təhsil həyatındakı nöqsanlar, ölkə ziyalılarının televiziya efirlərinə dəvət olunmamaları, cəmiyyətdəki mədəni aşınmalar, gənclərin kriminala meyllənmə səbəbləri və başqa mövzular ətrafında maraqlı söhbət apardıq.

Sherg.az həmin müsahibəni təqdim edir:

-Vurğun bəy, bu günlərdə birinci qəbul imtahanları başa çatdı. Xeyli sayda 700 bal toplayan abituriyent oldu. Bu 700 balı Azərbaycan təhsilinin uğuru kimi dəyərləndirmək olarmı?

- 700 bal toplayanların sayının ildən ilə çoxalmasının səbəbi heç də təhsilimizin səviyyəsinin yüksəlməsi ilə bağlı deyil. Hesab edirəm ki, test sualları düzgün tərtib olunmayıb. Sualların testologiya elminin tələblərinə uyğun hazırlanmadığının göstəricisidir. 700 bal toplamaq nəzəri cəhətdən mümkündür. İmtahan verənlərin içərisində tək-tük bu balı toplayan ola bilər. Amma ümumən, bu sayın çoxalması hansısa doğru olmayan məqamlardan xəbər verir. Həm də sırf təbliğati məqsədlərə xidmət edir.

- Bu yaxınlarda təhsil naziri Mikayıl Cabbarov açıqlama vermişdi ki, xarici dil dərslikləri xarici ölkələrdən gətiriləcək və belə olan halda sözsüz ki, müəllif əcnəbi olacaq. Bu məsələ ilə bağlı ekspertlərin fikirləri haçalandı. Kimi xarici dilin öyrənilməsində bunun müsbət rol oynayacağını söylədi, kimi isə onun milli şüura, milli təfəkkürə zərbə vuracağını iddia etdi. Siz necə düşünürüsünüz?

- Mən də mətbuat səhifələrində və sosial şəbəkələrdə bu reaksiyaları oxudum. Cənab nazir ingilis dili dərslikləri üçün xaricdən mütəxəsis dəvətini nəzərdə tutmuşdu. Bizim bəzi haray-həşir salanlar bunu, ümumən, dərsliklərimizə aid etməyə çalışdı. Mən dərsliklər məsələsini ayrıca araşdırmışam. Daha sonra dərsliklərin yazılması və qiymətləndirilməsi ilə bağlı Xəzər Universitetində həyata keçirilən layihədə iştirak etmişəm. Tam məsuliyyətlə deyirəm ki, Azərbaycanda keyfiyyətli dərslik yaza biləcək mütəxəssis azdır. Üstəlik də o az saylı mütəxəssisləri müxtəlif üsullarla dərslik yazmaqdan kənarda saxlayırlar. Alternativ dərsliklər hazırlanmasına və müəllimlərin, şagirdlərin sərbəst seçiminə şərait yaratmaq lazımdır. Bilmək lazımdır ki, dərslik müəllim üçün yazılmır, dərslik şagird üçün yazılır. Müəllimlərimizin çoxu isə dərsliklərdə yazılanları şagirdlərə əzbərlətməklə işlərini bitmiş hesab edirlər. Səbəb? Səbəblər isə çoxdur: müəllimlərin maaşının azlığı, ümumi pedaqoji-nəzəri səviyyələrinin aşağı olması, gündəlik məişət ehtiyaclarını ödəmək üçün əlavə işlərlə yükləndiklərindən öz üzərlərində işləmək üçün vaxt çatışmamazlığı və sairə.

Xarici dil fənnlərindən dərsliklərin yazılmasında xarici mütəxəsislərin cəlb olunmasını alqışlayıram. Ümumiyyətlə, dərsliklərin hazırlanmasında ən azından ekspert rolunda xarici mütəxəsislərin cəlb olunmasının tərəfdarıyam. Milli dəyər, milli şüur ifadələrini bayraq edib, tərəqqinin, yeni, vacib metodologiyaların qarşısını kəsməyə gərək yoxdur.

-Azərbaycanlı müəlliflərin yazdığı dərsliklərin çətin, ağır olması da müzakirə mövzusudur. Birinci sinif şagirdləri üçün yazılan dərslikləri belə o qədər çətin yazırlar ki, hətta bəzən müəllimlər belə onun öhdəsindən gəlib şagirdə izah verə bilmir. Bunu nə ilə əlaqələndirərdiniz?

-Dərsliklərin bu vəziyyətdə olmasının bir səbəbi də dərs proqramlarının ağırlığıdır. Bu ağırlığı da meydana gətirən ən ciddi və əsas səbəb isə orta təhsilin funksiyasına baxışın yanlış olmasıdır. 25 ildə dediyim fikri bir daha təkrarlamaq istəyirəm: "Nə qədər ki, sovet təhsil sistemindən əl çəkməmişik, təhsilə sovet ideologiyası prinsipləri ilə yanaşacayıqsa, problemlər davam edəcək". Yəni biz orta məktəb təhsilinə baxışı dəyişdirməliyik. Birdəfəlik bilmək lazımdır ki, orta təhsilin məqsədi şagirdin başını nəzəri biliklərlə doldurmaq (indi heç bunu da edə bilmirik), ali məktəbə tələbə hazırlamaq olmamalıdır. Məqsəd həyata hazırlıqlı, ən sadə problemlərinin həllində gənclərə yardım ola biləcək praktiki biliklərə sahib, ləyaqətli vətəndaş yetişdirmək olmalıdır. Daha çoxlu nəzəri bilikləri əzbərləyən, amma həyata atılarkən, problemlə qarşılaşarkən hətta 25 yaşında belə valideyn himayəsindən imdad diləyən əfəl, aciz insanlar yox. Əgər ildə 130 min məzunumuz varsa, Azərbaycan ali məktəbləri vur-tut 30-35 min tələbə qəbul etmək imkanındadır. Orta təhsili həmin 30-35 minə görə qurmaq olmaz. Orta təhsili düz qura bilsək, həmin 30-35 min tələbə onsuz da ortaya çıxacaq.

Bunlar olmayacaqsa, biz hər il şikayətlənəcəyik və hər dəfə də eyni dərsliklər qarşımıza çıxacaq.

-Ali və orta məktəblərə işə qəbulla bağlı da müəyyən arzuolunmaz hallar yaşanır. Əksər hallarda universitet rektorları işə götürdüyü kadrın istedadına, intellektual səviyyəsinə deyil, maddi səviyyəsinə nəzər yetirir. Açıq desək, kimdənsə rüşvət alıb, işə cəlb edib, auditoriyaya buraxırlar. Sonra isə deyirik ki, təhsil müəssələrimiz təhsil vermir. Sizcə, bu halın qarşısı niyə alınmır?

- Bu, konkret araşdırılma tələb edən məsələdir. Bu cür işlər varsa, konkret olaraq faktlarla aidiyyatı orqanlara müraciətlər olunmalıdır. Amerikada yaşamıram, mən də eşidirəm ki, xüsusilə dövlət univeristetlərində bu kimi hallar yaşanır. Amma konkret olaraq əlimdə faktım yoxdur ki, bu barədə konkret danışım. Bütövlükdə ölkəmizdəki rüşvət almaq, tanışlıqla işə düzəlmək ənənəsini göz önünə gətirmiş olsaq, bu iddialarda böyük həqiqət payının olduğu aydın görünür. Azərbaycan təhsilinin bərbad vəziyyətdə olmasının səbəblərindən biri də elə bu hesab oluna bilər.

- Vurğun bəy, bir az ölkəmizdəki mədəni aşınmalardan danışaq. Son illər yüngül əxlaq sahibi olan müğənnilərin və ya "sənət adamları"nın efirlərdən Azərbaycan ictimaiyyətinə dərs keçmə, mədəniyyət aşılama cəhdləri cəmiyyətdə etirazla qarşılanır. Sizcə, onlara niyə meydan verilir? Kim qınanmalıdır?

- Bu əxlaq məsələsi xeyli dərəcədə mürəkkəb və mübahisəli məsələdir. Hər hansı TV rəhbərliyinə irad tutsaq deyəcək ki, mən filankəsi efirə buraxıramsa, siz də onun hansı əxlaq sahibi olduğunu bilə-bilə hələ bir 10-15 min də pul verib toylarınıza, şənliklərinizə dəvət edirsiniz, qoşa şəkil çəkdirməyinizlə fəxr edirsiniz. Günah, yanlışlıq kütləvi olanda konkret şəxsləri qınamaq olmur. Məncə, bu məsələlərdə sərt yanaşmalarla bir şey əldə edə bilməyəcəyik. Təbii ki, cəmiyyət müxtəlif, marağa, zövqə sahib olan insanlardan ibarətdir. Hərənin də özünə görə arqumenti var. Biri deyəcək ki, məni müğənninin əxlaqı yox, ifası maraqlandırır. Biri deyəcək ki, əxlaqsızlıq başqa anlayışdır. Burda əxlaq polisi rolunda çıxış etmək gərəkli nəticə vermir. Cəmiyyətin ümumi səviyyəsinin artması qayğısına qalmaq lazımdır. Ona görə də elmi yazının az oxunması, intellektual verilişlərə az tamaşaçının maraq göstərməsi, heç bir halda əsas vermir ki, intellektual verilişləri və yazıları dövriyyədən çıxaraq. Bir də ki, siz demişkən cəmiyyətə nəyi təqdim edirsənsə, cəmiyyət onlardan örnək götürür. Biz ancaq şou verilişləri təqdim etsək , təbii ki, cəmiyyət bu axınla da davam edəcək. Çünki kütlə düşünməyi sevmir, düşünmək, öyrənmək əzabına qatlaşmaq istəmir. Yüngül və zövqsüz zövqünü oxşayacaq şeylərə baxmaq istəyir. Onları nə güllələmək mümkündür, nə də sürgün etmək. Onların da maraqları ödənilməlidir. Amma bu, heç də intellektual kəsimin maraqlarının kənara atılması hesabına olmamalıdır. Bu barədə televiziya kanallarının rəhbərləri ciddi düşünməlidir.

-Niyə ziyalılar efirdə az görünür?

- Ziyalını efirə buraxmırlarsa, necə görünsünlər? Bu məsələdə ziyalıları efirə çağırmaq bir şərtdir, kimləri çağırmaq isə bir ayrı şərtdir. Biz hələ də cəmiyyət olaraq aydınlaşdıra bilməmişik ki, ziyalı kimdir, kimə deyilir? Belə baxanda telekanallarda professor, müəllim, mühəndis, bir sözlə, diplomlu, ziyalı adlanan xeyli şəxs çıxış edir. Amma görək onları ziyalı kateqoqriyasına daxil etmək olarmı? Ümumiyyətlə, televiziyalar müstəqil fikri, düşüncəsi olan, tənqidi münasibət sərgiləyən insanları dəvət etməkdən qaçırlar. Mən tənqidi münasibət deyəndə hər bağa bir daş atan adamları nəzərdə tutmuram. Söhbət sağlam tənqiddən gedir. Telekanallar cəmiyyətin problemləri və onun səbəbləri haqqında əsaslı tənqidi fikirləri efirdən səsləndirməyə cəsarət etmirlər. Burada təhlükə görürlər. Gözü çıxan qardaşlarını gözlərinin önünə gətirirlər. Ara-sıra mətbuatda da oxuyuruq ki, hansısa jurnalistin bir millət vəkilinin fikirinin əleyhinə müstəqil bir mövqe ortaya qoyması sonda onun işini itirilməsi ilə nəticələnir. Belə şeylər cəmiyyətin gözünü qorxudur. Ölkəmizdə telekanalların açılmasında, fəaliyyətində azad rəqabət, şəffaflıq, bitərəflik yoxdur

- Bu da iddia olunur ki, ziyalılarla gənclərin arasında uçurum yardılır. Sanki gənclər müstəqil fikirli ziyalıların yanına buraxılmır. Bu, doğru yanaşmadırmı?

- Müstəqil fikir söyləyən, cəmiyyəti doğru yola istiqamətləndirən, dərin düşüncə sahibi olan insanları kənarda saxlayırılar. Bu cür insanların gənclərlə, eləcə də cəmiyyətin müxtəlif təbəqələri ilə görüşünə imkanlar yaradılmır. Hətta bu cür görüşə gedən gənclər hədələnir, müxtəlif təzyiqlərə məruz qalırlar. Bu, idarəetmə prinsipləri və fəlsəfədən doğan qüsurlardır. Ümumən, "belə görüşlər olmur" demək də doğru olmaz. Olur, ancaq çox məhdud sayda və balaca auditoriyalarda. Mən özüm də belə görüşlərdə iştirak edirəm. Sözsüz ki, toplaşmaq üçün məkanın, şəraitin olmaması, ora gələn gənclərə soyuq münasibət, bu cür görüşlərin ardıcıl və geniş miqyaslı olmasına əngəllər törədir.

-Cəmiyyətdə eynəksiz görünən problemlərdən biri də gənclərimizdə kriminal aləmə və eyni zamanda kriminal hadisələrə meylin artmasıdır. Bunlar nədən irəli gəlir?

- Burada bir neçə məsələ var. Təbii ki, çəmiyyət təhsildən , tərbiyədən uzaq düşəndə bu cür hallara meyllər artır. Bu bir. İkincisi, bu məsələdə qələm sahiblərinin günahı heç də az deyil. Biri var cəmiyyətə hər hansı bir kriminal hadisə haqqında məlumat verəsən. Bir də var ki, açıq, ya üstüörtülü şəkildə onun təbliğatçısına çevriləsən. İndi qəzetlər, saytlar görəndə ki, hər hansı bir kriminal avtoritetdən yazanda oxucusunun sayı çoxalır, bu xətti daha da gücləndirir. Belə olan halda həmin Əgər bir qələm sahibi, baş redaktor oxucu sayı naminə kriminalın təbliğatı ilə məşğuldursa, günahı kimdə axtarırlar? Oxucunun, xüsusən gəncliyin krimanaldan bəhs edən yazılara maraq göstərməsi həmin qələm sahiblərinə əsas verməməlidir, desin ki, cəmiyyət belə məsələlərə maraq göstərir və mən də ona görə çap edirəm. Bəs o qəzet redaktorunun məsuliyyəti haradadır? Cəmiyyət qarşısında borcu haradadır? Bir daha deyirəm ki, söhbət kriminal hadisələr barədə cəmiyyəti məlumatlandırmaqdan yox, onu təbliğ xarakterli yazılar çap etməkdən gedir. Mən ürək ağrısı ilə izləyirəm ki, gənclər arasında kriminal avtoritetlərə çox böyük meyl var. Hətta hər hansı bir kriminal avtoritetin ünvanına sadəcə bir tənqid söyləmək üstündə bıçağa əl atan gənclər görmüşəm. Kriminal şəxslər haqqında yazılan kitabların satışında olan "uğurlar” da vəziyyətin acınacaqlı olduğunu göstərir. Bu, çox təhükəli meyldir. Kökləri isə çox əvvəllərə gedib çıxır. Sovet dövründə hüquq-mühafizə orqanlarında olan ədalətsizliklər həbsxanalarda "oğru dünyası”nın meydana çıxmasına və avtoritetlərin yaranmasına gətirib çıxardı. Bu avtoritetlərin haqq-ədalət mücəssəməsi olması barədə düşüncələr günümüə qədər gəlib çıxdı və bu cür fikirlərin möhkəmlənməsində qələm və digər sənət adamlarının da rolu az olmadı. Gəncliyin nəzərində kriminal aləmin, avtoritetlərin elə bir obrazı yaradıldı ki, gənclik daha çox onların həyat tərzinə meyl etməyə başladı. Üstəlik də indi ölkəmizdə hüquq-mühafizə orqanlarında baş vermiş və baş verməkdə davam edən haqsızlıqlar kriminal aləmə olan marağın artmasına münbit şərait yaradır. Bu, çox təhlükəli tendensiyadır.

Ayyət ƏHMƏD

Şərq.- 2017.- 16 may.- S.6.