Güney Azərbaycan mətbuatı...

Güney Azərbaycan mətbuatın inkişafına görə heç də Şimali Azərbaycandan geri qalmayıb. Mətbuat daim maarifçiliyi təbliğ etmək və insanların Vətən və millət anlayışlarını düzgün qavramasına xidmət edib. Hələ 1920-ci ildə Şeyx Məhəmməd Xiyabani Təbrizdə çıxan "Təcəddüd” qəzetinin 24-cü sayında "Azərbaycan” başlıqlı məqaləsində Azərbaycan xalqının tarixi qəhrəmanlıqlarını xatırladaraq oxucularında vətənsevərlik duyğularını oyatmaqla onları istiqlal mücadiləsinə səsləyib: "Ey Azərbaycan, ey demokratik Azərbaycan, başını qaldır!.. Zülm, işgəncə, əzab, müsibət, dar ağacları, zəncir və zindanlar möhkəm olsa da, sənin istiqamət və mətanətinin qarşısında bir-bir əzilib məhv oldu...

...Ey əziz Azərbaycan, sən bir iti gözsən ki, İran səninlə Qərb mədəniyyətinə baxır. Sən bir həssas və mütəəssir olan ürəksən ki, bu vətən dünya işığını səninlə hiss edir...”

Bu bir tarixi gerçəklikdir ki, Azərbaycan türkləri İranın tərəqqisində həmişə öndə olublar. Elə ötən 200 ildə yeni İranın yaranmasında Qacar sülaləsinin vəliəhdi Abbas Mirzənin bu istiqamətdə apardığı islahatlar ölkənin Avropa mədəniyyətinə, texnologiyasına yiyələnməsində əvəzedilməz rol oynayıb.

Qeyd edək ki, 1905-1911-ci illər Məşrutə inqilabında Güney Azərbaycan aparıcı və həlledici rol oynayıb. Bu inqilab Azərbaycan xalqının ictimai-siyasi və milli düşüncəsinin inkişafı üçün şərait yaradıb. Məşrutə fərmanı ölkədə siyasi fəzanın açılmasına gətirib. Gündən-günə genişlənən siyasi hadisələr və ictimai çəkişmələr ölkənin xəbər mərkəzinə çevrilməsinə, bu isə Azərbaycanda mətbuat bazarının yaranmasına gətirib çıxarıb, müxtəlif qəzetlər yayılmağa başlayıb.

İlk milli şuranın açılmasından və Azərbaycan nümayəndələrinin Tehrana gəlməsindən sonra Azərbaycan millət vəkillərinin təkidilə 1908-ci ildə senzura ləğv edilib. Bu qanunun qəbul edilməsindən əvvəl nəşr olunan qəzetlər haqqında Əhməd Kəsrəvi yazıb ki: "...Doğrudur, bu dövrdə ölkədə bir sıra qəzetlər nəşr edilirdi. Lakin onların çoxusu yersiz dualar, məddahlıq, qaranı ağ göstərmək və s. kimi yazılarla dolu idi. Ölkədə aparılan işlər və proseslərin tənqidindən söhbət belə gedə bilməzdi. Sanki burada məmurlar bütün işlərdən uzaq idi... Zəkaülmülk (Məhəmməd Hüseyn) "Tərbiyət” adlı qəzetdə bəzən fransızcadan etdiyi tərcüməsində çarəsizlikdən "qanun” sözü əvəzinə "qayda” sözünü işlədirdi”.

Lakin haqqında söhbət gedən qanun qəbul ediləndən sonra mətbuatın bütün ölkədə azad şəkildə nəşr edilməsinə başlanıb. Saray, hətta şəxsən Məhəmməd Əli şah belə tənqid edilib.

Bu dövrdə Azərbaycanda 50-yə yaxın qəzet və jurnal nəşr olunub. Tədqiqatçı Hüseyn Ümid onlardan səkkizinin Azərbaycan türkcəsində - farsca, birinin Azərbaycan türkcəsində, qalanlarının fars dilində çıxdığını qeyd edib. Bu dövrə xas olan xüsusiyyətlərdən biri də yaranan ədəbiyyatın ayrıca kitab və toplumda deyil, məhz mətbuat səhifələrində işıq üzü görməsi idi. Məsələn, Əşrəfəddin Gilani tərəfindən Rəştdə nəşr olunan "Nəsimi-Şimal” qəzetində əksər səhifələr şeir nümunələri ilə dolu olub. Yusif xan Etisam ül Mülkün redaktorluğu ilə çıxan "Bahar” qəzetində Yusif xanın şeirləri və rus, fransız, ərəb ədəbiyyatından etdiyi tərcümələr əsas yer tutub. "Sure-İsrafil” qəzetində bu mətbu orqanın baş yazarı Mirzə Əliəkbər Dehxudanın daimi rubrikası olan "Çərən və pərən” də dövr üçün yeni olan siyasi felyetonun nümunələri yaranıb.

İstanbul şəhərində o illərdə azərbaycanlı ziyalıların daha iki mətbu orqanı çap olunub. Bunlardan biri Seyyid Həsən Təbrizi və Seyyid Məhəmməd Tofiqin rəhbərliyi ilə 1909-1920-ci illərdə nəşr olunan "Şəms” qəzeti olub. İstanbulda nəşr olunan digər qəzetin redaktoru Təbrizli Hacı Həsən xan Cəfərzadə idi. Türk və fars dillərində nəşr olunan bu qəzetlər demokratik yönlü idi və öz səhifələrində siyasi satirik materiallara geniş yer ayırıb. İstanbulda təhsil alan azərbaycanlı tələbələr qəzetdə fəal iştirak ediblər.

İnqilab illərində İranın digər şəhərlərində də azərbycanlı inqilabçı publisistlər tərəfindən bir sıra qəzetlər nəşr olunub. Tehranda Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin və Əbu Ziyanın redaktorluğu ilə "İrane-nou” (Yeni İran), S.H.İbrahimzadənin redaktorluğu ilə "Carçiye-milli”, Ruşdiyyənin qələmi ilə "Tehran”, Həsən xan Təbrizinin mühərrirliyi ilə "Əsr”, Mahmud Əfşarın redaktorluğu ilə "Cənteye-paberenha”, Xorasanda Məhəmmədsadıq Təbrizli və S.H.Ərdəbilinin redaktorluğu ilə "Xurşid” və "Xorasan” qəzetləri çıxmış, Tehran sosial-demokrat təşkilatının orqanı "Sure-İsrafil” qəzetinin redaktorlarından biri Mirzə Qasım xan Təbrizi (Sure İsrafil) olub. Cənubi Azərbaycan tərəqqipərvər ziyalıları, o cümlədən S.Salmasi, Mirzə Qaffar xan Zunuzi, Heydər xan Əmioğlu və başqaları Cənubi Qafqaz mətbuatında da, xüsusilə "İrşad” qəzetinin İrana aid səhifələrində, Tiflisdə çıxan sosial-demokrat qəzetlərində İranda ictimai-siyasi vəziyyətə və inqilabi mübarizəyə həsr edilən demokratik məzmunlu məqalələrlə çıxış ediblər.

O illərdə təzə nəşr olunmağa başlayan "Molla Nəsrəddin” jurnalı İran və Güney Azərbaycan mövzusuna geniş yer ayırıb.

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı şöbəsinin aparıcı elmi işçisi, ədəbiyyat üzrə fəlsəfə doktoru Pərvanə Məmmədlinin son əsrlər İranda dərc edilən Azərbaycan mediası ilə bağlı mətbuata açıqlamasında qeyd etdiyinə görə, Güney Azərbaycanın mətbuat tarixi ilə milli azadlıq hərəkatı həmişə paralel olub. Hər inqilabdan sonra mədəni həyatda da irəliləyiş olub. Lakin, hakim İran rejiminin siyasəti milli tərəqqinin qarşısına Çin səddi çəkib.

Molla Nəsrəddin” jurnalı çap olunmamışdan hələ 14 il öncə 1892-ci ildə Təbrizdə Azərbaycan türkcəsində "Şəbnamə” adlı kiçik formatlı, illustrasiyalı, yeni ideyalarla zəngin, çox düşündürücü satirik mətbu orqanı mövcud olub. Onun səhifələrində xalqı narahat edən sosial problemlərə toxunulub, mövcud quruluşdakı çatışmazlıqları tənqid edən kəskin yazılar hazırlanıb. Qəzetin redaktoru sonralar da Təbrizdə "Ehtiyac”, "İqbal” və "Azərbaycan” satirik dərgilərini çıxaran istedadlı publisist təbrizli Əliqulu Səfərov olub.

Qəzet redaktorları, yeni tipli üsuli-cədid məktəblərinin baniləri və digər mütərəqqi düşüncəli şəxsiyyətlər hər cür təzyiqlərə məruz qalsalar da, o zamanlar yeni yaranan maarif və mədəniyyət ocaqlarının ətrafında toplanır və gizli fəaliyyətlərini davam etdiriblər. Vətənə xidmət edən, onun tərəqqisinə çalışan ziyalılar, naşir və redaktorlar, ölkədə söz və mətbuat azadlığına imkan və şərait olmadığı üçün öz qəzetlərini xaricdə çap edib, İranda, Güney Azərbaycanda yayıblar. Ölkədən xaricdə nəşr olunan bu qəzetlər xalqın oyanmasında, kütlələrin dövrün mütərəqqi ideyaları ilə tanış edilməsində mühüm rol oynayıb. Bu qəzetlərdə qoyulan əsas məsələlər bunlar idi: mövcud rejimin ifşası, mütləqiyyət rejiminin konstitusiyalı rejimlə əvəz olunması, ölkədə yeni islahatların keçirilməsi (xüsusilə maarif sahəsində). Bu qəzetlər dövlət qəzetlərindən fərqli olaraq İranın mövcud vəziyyətini tənqid edib və əfkari-ümumiyyəyə güclü təsir göstərib.

Məşrutə dönəmində Təbrizdəki hadisələrin tək seyrçisi deyil, həm də fəal iştirakçısı olan Məhəmməd Əmin Rəsulzadə "İran məktubları” adlı əsərində yazıb ki, Məşrutə dövrü cənubi azərbaycanlıların milli-mədəni hərəkatdan milli haqlar uğrunda siyasi mübarizəyə bir keçid mərhələsi olub. O dövrdə İran tarixində ilk dəfə Avropa standartlarına uyğun olan və ölkədə ən çox oxunan və ən nüfuzlu qəzet sayılan "İran-nou” gündəlik qəzeti nəşr olunub. Qəzetin redaktoru M.Ə.Rəsulzadə özü olub. M.Ə.Rəsulzadənin sözləri ilə desək, "İran-nou” İran Demokratik firqəsinin fikirlərini yayırdı, yaradıcı heyəti də Azəri türklərindən təşkil olunub.

Bu dövrdə Azərbaycanda 50-yə yaxın qəzet və jurnal çap olunub. Tək Təbrizdə deyil, Urmiyə, Ərdəbil, Həmədan və başqa şəhərlərdə "Dəbistan”, "Əcnümən”, "Azərbaycan”, "Naleyi-millət”, "İstiqlal”, "Buqələmun”, "Təbriz”, "Şəfəq” kimi bir çox qəzetlər nəşrə başlayıb. Ölməz Mirzə Ələkbər Sabirin də şeirlərində böyük önəm verdiyi Məşrutə inqilabı dönəmində mətbuat həqiqətən ictimai-siyasi və ədəbi həyatın güzgüsünə çevrilib. Dövrə xas olan xüsusiyyətlərdən biri də yaranan ədəbiyyatın ayrıca kitab və digər bədii nümunələrdə deyil, məhz mətbuat səhifələrində əks olunması idi. Məsələn, Əşrəfəddin Qəzvini tərəfindən Rəştdə nəşr olunan "Nəsimi-Şimal” qəzetinin əksər səhifələri şeir nümunələrindən ibarət olub. Yusifxan Etisalınmülkün redaktorluğu ilə çıxan "Bahar” qəzetində Yusif xanın şeirləri və rus, fransız, ərəb ədəbiyyatından etdiyi tərcümələr əsas yer tutub. "Sure-İsrafil” qəzetində bu mətbu orqanın baş yazısı Əli Əkbər Dehxudanın daimi rubrikası olan "Çərənd pərənd”də o dövr üçün yeni olan siyasi felyetonun nümunələri yaranıb.

Birinci Cahan savaşından sonra İranda və Cənubi Azərbaycanda üsyanlar baş verib. Hələ gənc yaşlarında Məşrutə hərəkatında iştirak edən və onun öndərlərindən biri olan Şeyx Məhəmməd Xiyabani sonralar Cənubi Azərbaycan tarixində ilk dəfə olaraq demokratik partiya, demokratik rejim yaratmağa nail olub. 1917-1921-ci illər arasında Cənubi Azərbaycanda 20-dən artıq müxtəlif istiqamətli mətbu orqanları çap olunub. Dövrün aparıcı mətbu orqanları "Təcəddüd” qəzeti və "Azadistan” dərgisi idi. Ş.M.Xiyabani redaktoru olduğu "Təcəddüd” qəzetindəki yazılarında Azərbaycan xalqının hüquqlarını göstərir, onun istiqlaliyyət məsələsinə toxunub. Ş.M.Xiyabaninin rəhbərliyi ilə yaranmış Xiyabani hərəkatı və mətbu orqanı "Təcəddüd” qəzeti ictimai fikir sahəsində olduğu kimi, ədəbiyyatda da həm forma, həm də məzmunda yenilik yaradıb.

Demokratik hərəkatın başçısı Ş.M.Xiyabaninin yaxın köməkçisi və həmkarı olan Tağı Rüfət "Təcəddüd” və "Azadistan” jurnalında dərc etdirdiyi şeirləri, eyni zamanda dərin məzmunlu məqalələri ilə milli-azadlıq hərəkatına yaxından kömək göstərir, İranda poeziyanı yeniləşdirmək, həm də onu mətn, forma, üslub və dil cəhətdən yeniləşdirməyə xidmət edirdi. Beləliklə, İranda yeni şeirin təməli "Təcəddüd” qəzetinin ətrafına toplaşan Tağı Rüfət, Cəfər Xamneyi, Şəms Kəsmai kimi Azərbaycan şairləri tərəfindən qoyulub.

Şəymən

Şərq.- 2017.-15 may.- S.11.