1920-Cİ İLLƏRİN AZƏRBAYCAN MƏTBUATI

Hərbi mətbuatın formalaşması böyük çətinliklər hesabına başa gəlib

(Əvvəli ötən sayımızda)

1920-ci illərdən başlayaraq, Azərbaycanda hərbi mətbuatın yaradılması işi də diqqətə alınıb. Hərbi-dəniz komissarı Əliheydər Qarayevin redaktorluğu, Azərbaycan Kommunist Partiyasının orqanı kimi işıq üzü görən ilk hərbi qəzet "Qırmızı əsgər” olub. Azərbaycan diviziyası siyasi şöbəsinin orqanı olan "Qızıl əsgər”in hərbi mətbuat tariximizdə xüsusi yeri var. On ildən çox bir müddətdə nəşr edilən bu mətbu orqan demək olar ki, respublikada yaranan hərbi mətbuatı və jurnalistləri öz ətrafında mərkəzləşdirməyi bacardı. "Qızıl əsgər”in nəşrinə respublikanın görkəmli hərbi xadimlərindən Q.Vəzirov, H.Vəzirov, H.Nəzərli, Ə.Şıxlinski, C.Əliyev, C.Naxçıvanski və başqaları yaxından köməklik göstərdilər. Mətbuat tarixi araşdırmaçısı, tarix elmləri üzrə fəlsəfə doktoru, "Şərq” qəzetinin baş redaktoru Akif Aşırlının "Azərbaycan mətbuat tarixi, II hissə, 1920-1990-cı illər” kitabında qeyd edib ki, savadsızlığı ləğv etmədən ordunun döyüş qüdrətini və əsgərlərin siyasi səviyyəsini artırmağın mümkün olmadığını görən ölkə rəhbərliyi və Azərbaycan diviziyasının siyasi şöbəsi 1922-ci ilin sentyabrında "Savadlı qırmızı əsgər” jurnalını nəşr etməyə başladı:

"Bu jurnal üç il fəaliyyət göstərdi. Sovet Silahlı Qüvvələrinin daha da möhkəmləndirilməsi üçün 1924-cü ildə sovetlər daxilində ciddi hərbi islahatlar həyata keçirildi ki, bu, Azərbaycanda da tətbiq edildi. Aparılan bu islahat hərbi mətbuatın inkişafına da təsir etdi. SSRİ məkanında olduğu kimi Azərbaycan hərb mətbuatında da bu dövrdə irəliləyişlər hiss olunmağa başladı, hərbi ədəbiyyatların nəşri genişləndirildi. Azərbaycan diviziyası siyasi şöbəsinin orqanı olan "Qızıl əsgər" qəzetinin nəzdində eyni adlı hərbi nəşriyyat yaradıldı. Nəşriyyatın işinə Azərbaycan diviziyası nəşriyyat-redaksiya şöbəsinin rəisi Hacıbaba Nəzərli rəhbərlik edirdi. Azərbaycan hərbi nəşriyyatının çap etdiyi kitabların, mətbu nümunələrdəki yazıların əksəriyyəti ruscadan tərcümələr idi. Odur ki, 1925-ci ildə bütün Zaqafqaziyada olduğu kimi Azərbaycanda da hərbi-tərcümə kollegiyası yaradıldı. İstefada olan məşhur general Əliağa Şıxlınski hərbi-tərcümə kollegiyasının redaktoru təyin edildi. Ə.Şıxlınski 1926-cı ildə "Ruscadan türkcəyə qısa döyüş sözlüyü"nü hazırlayıb çap etdirdi. Hərbi mətbuatımızın formalaşmasında, terminlərin düzgün istifadə olunmasında əsas qaynaq kimi bu sözlüyün böyük əhəmiyyəti var. Hərbi ədəbiyyatların çapı ilə yanaşı, hərbi qəzet və jurnallarının nəşri də genişləndirildi.

"Hərbi birlik” jurnalı...

Müəllif vurğulayıb ki, 1928-ci ildən nəşrə başlayan "Hərbi birlik” jurnalı isə Azərbaycan diviziyasının kiçik komanda heyətinin siyasi və hərbi birliyinin artırılması məqsədi daşıyırdı: "Hərbi birlik”də təkcə hərbi məzmunlu yazılar deyil, siyasi-elmi məqalələr çar edilir, komandirlərə məsləhətlər verilirdi.

Azərbaycan diviziyasının möhkəmlənməsində, şəxsi heyət arasında siyasi-tərbiyə işinin genişlənməsində mətbuat qüdrətli vasitə hesab edilirdi. Ona görə də diviziyanın ayrı-ayrı hissələrində qəzetlərin nəşri qərara alındı. 1929-cu ilin ortalarında Azərbaycan diviziyasında 5 çoxtirajlı polk qəzeti buraxılırdısa, 1934-cü ildə bu tipli qəzetlərin ümumi sayı 80-ə çatmışdı. Diviziyanın "Qızıl bayraq” və "Döyüşçü səsi” bu baxımdan xüsusi fərqlənirdi.

Mədəniyyət və incəsənət jurnalları

Mədəniyyət və incəsənət sahəsində də mətbu orqanlar yaradıldı. Belə mətbu orqanlardan biri "Zəhmətkeş səhnəsi" jurnalıdır. Bu jurnalın 1920-ci il oktyabrın 27-dən 1921-ci ilin fevralın 23-dək beş nömrəsi çap edildi. Həmin bu müddətdə nəşrə başlayan "Sənayei-nəfisə" jurnalının yalnız bir sayı Azərbaycan və rus dilində nəşr olunaraq oxuculara çatdırıldı. "Sənayei-nəfisə"nin ilk sayında Üzeyir bəy Hacıbəylinin "Vəzifeyi-musiqiyəmizə aid məsələlər" adlı məqaləsi çap edildi. Ü.Hacıbəyli bu məqalədə Azərbaycanda yeni, mütərəqqi musiqi formalarını öyrənmək və təbliğ etmək sahəsində Xalq Maarifi Komissarlığının, konservatoriya və musiqi məktəblərinin vəzifələrindən bəhs edərək yazırdı: "Ümumi musiqi sənətini dəxi öyrənərsək, alim musiqişünaslarımız, orkestrlərimiz və opera artistlərimiz də olmaqla mədəniyyətin sənayei-nəfisə qismində dəxi iştirak etmiş oluruq". Ə.Haqverdiyev "Müsəlmanlarda teatro" adlı məqaləsində qədim dövrdən başlamış 1920-ci ilədək Yaxın və Orta Şərq xalqlarının teatr tarixinə ümumi baxışını ifadə etdikdən sonra yazırdı: "Azərbaycan teatrosu barəsində, onun keçmişindən, indisindən, gələcəyindən və gələcək məramından jurnalımızın gələn sayında bəhs edərsiz. Çünki bu, Azərbaycan üçün həyati məsələdir və bunun barəsində ətraflıca danışılmalıdır". Ancaq böyük dramaturqun arzusu çin olmadı, yalnız jurnalın bir sayı işıq üzü gördükdən sonra fəaliyyətinə son verdi.

Yeni siyasi quruluşun ilk illərində Azərbaycan dram teatrı ilə yanaşı, "Tənqid-təbliğ" Teatrı da fəaliyyətə başladı və demək olar ki, bütün dramaturji qüvvələri öz ətrafına topladı. 1923-cü ildə Bakıda teatr texnikumu açıldı. Azərbaycan "Tənqid-təbliğ" Teatrı sonralar Azərbaycan işçi-kəndli teatrına çevrildi.

1923-cü ildə Azərbaycan Teatrının 50 illik yubileyi böyük təntənə ilə qeyd edildi. Yubiley tədbirləri ərəfəsində "Türk işçi-kəndli teatrosunun afişası" adlı jurnal nəşrə başladı. Jurnalın ilk sayı 17 səhifədə şəkilli formatda işıq üzü gördü. Bu mətbu orqan oxucuları dövrün teatrın yenilikləri ilə tanış edir, incəsənət aləmində baş verənlər barəsində məqalələr, informasiyalar dərc edirdi. "Afişa"nın böyük üstünlüklərindən biri baş rollarda çıxış edən aktyorların öz rollarını necə düşünüb ifa etdiklərini, hansı əsaslar ilə tamaşaçılara təqdim etdiklərini müsahibə formasında oxuculara çatdırmalarında idi. İlk sayının çapdan çıxmasını "Maarif və mədəniyyət" jurnalı vasitəsilə təbrik edən dövrün tanınmış aktyoru Kazım Ziya yazırdı: "Bizim tamaşaçılar ancaq indiyə qədər naturalist quruluşlara alışdıqlarından başqa quruluşları başa düşmürdülər. Ona görə "Afişa" hər nömrəsində quruluş barəsində istər bizdən, istərsə də Rusiyadan məlumat versə, yaxşı olar".

"Yeni fikir" qəzetinin nəşri

1923-cü ilin yanvar ayının 15-də ilk sayı işıq üzü görən "Yeni fikir" qəzeti böyük formatda nəşr olundu. Qəzet Zaqafqaziya Xalq Komissarları Şurasının orqanı kimi işıq üzü gördü. "Yeni fikir"in bəzi nömrələri 6, 8 və hətta 10 səhifə həcmində çap olunurdu. 1923-cü ilin sonunda qəzetin tirajı 156 min nüsxəyə çatdı. Keçmiş Sovet İttifaqının hər yerində oxucuları olan "Yeni fikir"i İran və Türkiyədə də oxuyurdular. Yayım sferası kimi qəzetin yaradıcılıq istiqaməti də geniş idi. Belə ki, "Yeni fikir"in partiya və fəhlə həyatı şöbələrindən əlavə, şərq, yeni əlifba, tənqid, Zaqafqaziya qəzaları və məlumat şöbələri fəaliyyət göstərirdi. Qəzetə müxtəlif vaxtlarda Böyükağa Talıblı, Mirzədavud Hüseynov, Mirzədavud Rəsulzadə rəhbərlik edib, yazıçılardan Mehdi Hüseyn, Əli Vəliyev, Əziz Şərif, Mircəlal Paşayev qəzetin ilk fəal müxbirləri olublar.

Qəzetin fəaliyyətində fəhlə-kəndli müxbirlərinin rolu da böyük idi. Belə ki, 1923-cü ildə qəzetin daimi yazan 154 fəhlə-kəndli müxbiri vardı.

"Yeni fikir" öz müxbirlərinə necə işləmək, nədən və necə yazmaq, sosializm quruculuğunda nə cür fəallıq göstərmək, kütlələri öz arxasınca aparmaq barəsində də çoxlu materiallar dərc edirdi. "Qəzet və mühərrirlik", "Fəhlə-kəndli müxbirlərinin vəzifələri", "Oxucularla dərdləşmə" adlı məqalələrdə dövrün tələblərinə uyğun jurnalistikanın formalaşması əksini tapırdı. Qəzet əyalətlərə daha çox diqqət yönəldir, rayonlarda oxucular konfransı keçirir, oxucu-redaksiya təmaslarına geniş yer verirdi. "Yeni fikir" sosialist cəmiyyətinin üstünlüklərinə, yeni qurulan dövlət sisteminin problemlərinə diqqət çəkir, oxucuları dünyada baş verən proseslərlə müntəzəm tanış edirdi. Bu qəbildən olan materiallar "Xarici xəbərlər", "Yaxın Şərqdə", "Şuralar İttifaqında", "Qızıl Şərq ölkələrində", "Orta Asiyada", "Qərb ölkələrində", "Kapitalist ölkələrində" rubrikaları altında çap edirdi. "Yeni fikir" sovet dönəmi üçün qəbul olunan jurnalistikanın əksər janrlarından, o cümlədən felyetonlardan çox geniş istifadə edirdi. Demək olar ki, qəzetin hər sayında nəzm və nəsr ilə iki-üç felyeton çap edilirdi. M.S.Ordubadi, B.Mürşüd, Əli Nəzmi, Əhməd Anatollu, Məmməd Rzazadə "Yeni fikir"in əsas felyetonçuları idi. 1926-cı ildə "Yeni fikir"in 1000-ci sayının çapdan çıxması böyük bayrama çevrildi. ÜİK(b)P Mərkəzi Komitəsindən, Zaqafqaziya ölkə Komitəsindən, Zaqafqaziya hökumətindən, respublikaların partiya və hökumət orqanlarından, rayon təşkilatlarından, ayrı-ayrı şəxslərdən təbrik teleqramları alınmışdı. Bu təbriklərdə qəzetin fəaliyyətinə yüksək qiymət verilir, onu Şərqdə kommunizm ziyası saçan məşəl adlandırır, Şərqdə sovet siyasətinin carçısı və partiyanın mahir təbliğatçısı hesab edirdilər. Zaqafqaziya ölkə komitəsinin qərarı ilə "Yeni fikir"in 1927-ci il 18 may tarixli qərarı ilə həmin ilin iyun ayının 1-dən nəşri dayandırıldı.

Fəhlə-kəndli müxbirləri hərəkatının yaranması

Məşhur yazıçı A.M.Qorki Sovet İttifaqının hər yerində fəhlə və kəndli müxbirlərini mətbuatın "gözü, səsi" olduğunu yazırdı. "İskra" nəşrə başlayanda onun səhifələrində jurnalistlərlə yanaşı, fəhlə və kəndlilər də məqalələrini dərc etdirirdilər. RSDFP-nın II qurultayınadək qəzetin nəşr olunmuş 44 sayında fəhlələrin 500-dək məqaləsi işıq üzü görmüşdü. İlk divar qəzetlərindən birini "Pravda"nın fəhlə müxbirləri buraxıblar. 1923-cü ilin noyabrında "Pravda" qəzeti yanında birinci fəhlə müxbirləri müşavirəsi keçirildi.

Müşavirə jurnalistlik fəaliyyətində könüllülük prinsiplərinə tərəfdar çıxdı, qəzetlərin müxbir seçmək və ya müxbir təyin etmək üsulunu rədd etdi. Bolşevik mətbuatında fəhlə-kəndli müxbirlər hərəkatının əsas ideoloqu Mariya İliçina Ulyanova idi. Partiya rəhbərliyinin prinsipləri, inkişaf yolları, metodları haqqında onun qədər çoxlu məqalə yazan olmamışdı. Ümumrusiya proletar mətbuatının tərkib hissəsi olan Azərbaycan mətbuatı da fəhlə-kəndli müxbirləri hərəkatına qatıldı.

Azərbaycanın partiya-sovet mətbuatı "Pravda"nın təcrübəsini öyrənərək, yaradılışının ilk günlərindən respublikanın fəhlə və kəndlilərini qəzetlərin fəaliyyətinə cəlb etmək üçün geniş iş aparırdı.

"Pravda"nın bu işinin təşkili üçün 1923-cü ildə qəzet redaksiyaları yanında fəhlə-kəndli müxbirlərinin xüsusi kursları, dərnəkləri yaradıldı. Artıq 1926-cı ildə "Pravda"nın Bakıda xeyli kəndli və fəhlə müxbirləri vardı.

İsmayıl

Şərq.- 2019.- 2 aprel.- S.11