1950-ci illərin Azərbaycan mətbuatı

O dövrdə nəşr olunan qəzetlərin azərbaycançılıq ideyasına xidmət edən yazıları bu gün də aktual olaraq qalır

"Sovet hakimiyyəti illərində Azərbaycan mətbuatı kommunist ideologiyasının güclü təsiri altında fəaliyyət göstərsə də, o öz milli varlığını qoruyub saxlaya bilib, əldə etdiyi zəngin ənənələri davam etdirərək respublikanın ictimai-siyasi həyatında fəal rol oynayıb"

Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra mətbuatın inkişafı daha çox partiyalı mövqe ilə bağlı olub. "Kommunist”, "Bakinski raboçi”, "Vışka”, "Azərbaycan gəncləri”, "Molodyoj Azerbaydjana”, "Baku”, "Ədəbiyyat və incəsənət” və s. tanınmış mətbuat orqanlarında kommunist ideologiyası ilə bağlı məsələlərlə yanaşı respublikanın iqtisadi, elmi, mədəni inkişafı ilə əlaqədar problemlər də öz əksini tapıb. Xalqın həyatının işıqlandırılmasında, ideoloji buxovların mövcudluğuna baxmayaraq, öz səhifələrində müxalif fikrə yer verən, o dövr üçün doğrudan da vətənpərvər ruhlu məqalələr dərc edən mətbuat orqanlarının milli şüurun və özünüdərkin formalaşdırılmasında böyük rolu olub. Sovet dövrünün Azərbaycan mətbuatının özünəməxsus mərhələlərindən biri də 1950-ci illəri əhatə edir.

Bəhs edilən dövr mətbuat tədqiqatçısı, tarix üzrə fəlsəfə doktoru, "Şərq” qəzetinin baş redaktoru Akif Aşırlının "Azərbaycan mətbuat tarixi, II hissə, (1920-1990)” adlı kitabında geniş işıqlandırıb.

Müəllif kitabında vurğulayıb ki, bu qəzetlərin xalqımızın dil, ədəbiyyat və mədəniyyətinə həsr etdiyi, azərbaycançılıq ideyasına xidmət edən yazıları bu gün də aktual olaraq qalır və totalitar rejim şəraitində belə Azərbaycan jurnalistikasının mövqeyini nümayiş etdirir:

"Nəticə etibarı ilə demək olar ki, sovet hakimiyyəti illərində Azərbaycan mətbuatı kommunist ideologiyasının güclü təsiri altında fəaliyyət göstərsə də, o öz milli varlığını qoruyub saxlaya bilib, əldə etdiyi zəngin ənənələri davam etdirərək respublikanın ictimai-siyasi həyatında fəal rol oynayıb. Məhz bu dövrdə publisistikanın tamamilə yeni bir növü - teleradio jurnalistikası təşəkkül tapıb. 1952-ci ildə "Kirpi” jurnalı, 1958-ci ildə "Bakı” qəzetləri meydana gəlib.

Sovet ideologiyasına xidmət etməsinə baxmayaraq, "Kirpi” müxtəlif nəsillərə mənsub olan peşəkar karikaturaçı rəssamları bir araya gətirə bilib. Jurnala marağın artması, oxunaqlı olması bu sahəyə 1950-1960-cı illərdə Azərbaycanın görkəmli rəssamları olan Tahir Salahov, K.Kazımzadə, G.Müstafayeva kimi şəxsiyyətləri cəlb edib. Dövrün eybəcərliklərini əks etdirən felyeton, atmaca və karikaturalarla oxucularının pozulmuş hüquqlarını bərpa etməyə çalışıb. 1950-ci ilin sonlarında Sovetlər İttifaqında baş verən ictimai-siyasi hadisələr, Stalin şəxsiyyəti haqqında yaradılan mifin ortadan qaldırılması təşəbbüslər yaratdı. Jurnalistika tarixində də yeni dəyişikliklər baş verdi. Azərbaycanda liberal düşüncə sahibi olan ziyalıların hakimiyyətə gəlişi ilə cəmiyyətdə baş verən liberallaşma ədəbiyyatda olduğu kimi mətbuata da müsbət təsirini göstərdi.

Dövlət sirri sayılan bir çox məsələlər mətbuat səhifələrinə çıxarıldı. Sistemli şəkildə olmasa da, qadağan olunan sahələr barəsində publisistik, elmi-texniki materiallar çap olundu. Lakin hadisələrin sonrakı gedişi onu göstərdi ki, sovet rəhbərliyi qadağaların yumşaldılmasına hələ hazır deyil. 1957-ci il aprelin 3-də "Qlavlitin işi haqqında” qərar qəbul edildi.

Qərarda dövlət sirri sayılan məlumatların vahid siyahısının hazırlanmasından, mövcud qadağalar sisteminin köhnəliyindən və onun dəyişdirilməsi zərurətindən danışılsa da, nəticədə heç bir yenilik olmadı. Qəbul olunan qərarda SSRİ Qlavlitinə tapşırıldı ki, ildə bir dəfə əlaqədar nazirliklərlə birlikdə, vaxtaşırı senzor məhdudlaşdırılmasının əhatəsinə daxil olan məsələlərə baxılsın. Qlavlit işinin təkmilləşdirilməsində sovet rəhbərliyinin ehtiyatlı hərəkəti ona əsaslanırdı ki, qəbul ediləcək qərar SSRİ-nin azad sözü, mətbuatı boğmaq cəhdi kimi qiymətləndirilməsin. Mərkəzdə aparılan bu cür senzor məhdudiyyətləri Azərbaycanda da aparıldı.

1957-ci il mayın 17-də Qlavlitin işi müzakirəyə çıxarıldı və qərar qəbul olundu. Bu qərarda əsasən Azərbaycan SSRİ Qlavlitindəki nöqsanlar, çatışmazlıqlar əksini tapdı. Bir tərəfdən senzor məhdudluğu barədə müzakirələrin aparılması, digər baxımdan ictimai-siyasi ab-havanın mülayimləşməsi, Azərbaycan SSRİ Ali Sovetinin sədri, dövrün şöhrətli yazıçısı Mirzə İbrahimovun Azərbaycan dilinin dövlət dili olması barəsindəki cəsarətli addımları mətbuatda yeni cığır açdı. "Molla Nəsrəddin" jurnalının davamçısı olduğunu bəyan edən "Kirpi" və uşaqlar üçün "Göyərçin" jurnalının nəşri 50-ci ilin sonlarına təsadüf etdi.

Akif Aşırlı əsərində qeyd edib ki, bu dövrdə Azərbaycan mətbuatında axşam qəzeti tipologiyasına uyğun şəhər qəzeti "Bakı"nın nəşri Azərbaycan jurnalistikasının "60-cılar" nəslinin formalaşmasında mühüm rol oynadı:

"Nəsir İmanquliyev qəzetin ilk sayında oxuculara müraciətlə qələmə aldığı "Mühüm vəzifələr qarşısında" məqaləsinə yazırdı: "Bakının sənayesini, kənd təsərrüfatı və mədəniyyətini inkişaf etdirməkdə bu gündən başlayan "Bakı" axşam qəzetinin də üzərinə çox böyük vəzifələr düşür. Qəzet partiya və sovet orqanlarına hərtərəfli yardım göstərməli, şəhərimizin zəngin, rəngarəng həyatını, Bakı zəhmətkeşlərinin yaradıcı əməyini, məişətini, istirahətini dolğun və hərtərəfli işıqlandırmalıdır". Mətbuatın sovet cəmiyyətində mövqeyinə diqqət çəkən redaktor "kütlələrin səfərbərliyə alınmasında" qəzetlərin böyük rol oynadığını göstərirdi: "Mətbuat partiyamızın ən uzaqvuran silahıdır. Kommunist mətbuatı partiyamızın yüksək ideyalarını yayır".

Qəzetin ilk sayının nəşri münasibəti ilə bağlı redaksiyaya ünvanlanan xeyli sayda təbrik məktubları da dərc olunub. Həmkarlarının qısa təbrik teleqramlarını ilk səhifədə yerləşdirən "Bakı"nın ikinci səhifəsi "milyon səsli, milyon canlı, milyon çıraqlı Bakı" başlığı ilə açılır. Mirzə İbrahimovun, Abdulla Şaiqin, Süleyman Rüstəmin təbrikləri xüsusən maraqlı görünür. M.İbrahimov "Bakı qəzeti" təbrikində yazır: "Azərbayan mətbuatının tarixində şərəfli bir səhifə açılır. Gündəlik qəzetlərimizin sayı artır, yeni bir qəzet çıxmağa başlayır. Bu qəzet respublikamızın paytaxtı şanlı Bakının adı ilə çap olunacaq.

"Bakı". Axşam qəzeti! Onun nəşr edilməsi ilə oxucularımızın çoxdankı və şirin arzusu yerinə yetmiş olur". A.Şaiq də bu təbriklərə qoşularaq qəzetə romantik bir təbrik ünvanlamışdı:

"Azərbaycan günü-gündən çiçəklənən bir laləzardır ki, bu laləzarın rəngbərəng, ən ətirli güllərindən hörülmüş çələngə bənzəyir. Qoy yeni "Bakı" qəzeti bu əzəmətli çələngin, mənim əziz vətənimin böyük nailiyyətlərini göstərən həqiqi xalq qəzeti olsun". Süleyman Rüstəm öz ürək sözlərini "Cürətli addımla" şeiri ilə bildirmişdi.

"Bakı" qəzetinin çapı ilə Azərbaycan mətbuatında heç bir örnəyi olmayan axşam qəzetinin yeni modeli yarandı. Şəhər həyatı ilə bağlı informasiyaların çevik ötürülməsi, səhər oxuculara çatdırılan xəbərlərdən fərqli ən son xəbərlərin hazırlanması oturaq "kabinet jurnalistikası"nı dinamizm və çevik iş üsulu əvəzlədi. Həftələrlə işıq üzü görməyən "zaqon" materiallarından ətalətə bürünən, birqütblü baxış bucağı sərgiləyən mətbuatda canlanma yarandı.

Ancaq hər gün axşam saat 6-ya qədər olan informasiyaların elə həmin gün dərhal oxucuya çatdırılması asan deyildi. Bir tərəfdən mətbəə avadanlıqlarının köhnəliyi çap prosesinə mənfi təsir göstərirdisə, digər baxımdan dövlətin inhisarında olan yayım şəbəkəsinə qəzetlərinin vaxtında çatdırılması da ciddi problem idi. Sadəcə, bu yeniliyi həyata keçirmək üçün yaradıcılıq və texniki işi uzlaşdırmaq gərəkirdi. Bunun üçün informasiyalarla çevik işləməyi bacaran peşəkar kadrlar hazırlanmalı, onların fəaliyyəti koordinasiya olunmalı idi.

Qəzet ilk sayından etibarən materialların yığcamlığı ilə seçilir. İrihəcmli yazılara demək olar ki, az təsadüf olunur. "Bakı" ilk Azərbaycan sovet mətbuatı orqanıdır ki, sonuncu bütöv səhifəsi reklama ayrılıb. Müxtəlif teatrların afişaları, kitab ticarəti elanları, müəssisələrin xidmət təklifləri reklam səhifəsində dərc olunub.

"Dünənki səhər qəzetlərində nəşr olunanlar" rubrikasında qəzet materiallarından xülasələr oxuculara çatdırılırdı. Qəzetin "Oxucular yazırlar", "Teatr", "Bakı"nın reydi", "Xarici xəbərlər" daimi rubrikalarında çeşidli yazılar işıq üzü görürdü.

Abdulla Şaiqin, Süleyman Rüstəmin, Sabit Rəhmanın, Mirzə İbrahimovun, Rəsul Rzanın, Hüseyn Abbaszadənin, Qabilin qələmindən çıxan bədii nümunələr, publisistik yazılar qəzetə rəngarənglik gətirir, həm də oxucu marağını, rəğbətini artırırdı.

"Bakı" Azərbaycan jurnalistikasına yeni imzalar, simalar, orijinal düşüncə tərzinə sahib jurnalistlər gətirdi. Səfər Məmmədov, Manaf Süleymanov, Əhməd Rəşidov, Adil Cavadlı, Kazım Ələkbərov, Çingiz Ələkbərov, Cəmşid Əmirov, Şamil Qurbanov, Rəfael Nağıyev, Cabir Novruz, rəssam Arif Əsgərov, Fazil Rəhmanzadə və Nüsrət Kəsəmənli kimi qələm əhlinin yetişməsində "Bakı"nın jurnalistika məktəbinin böyük rolu oldu. Öz orijinal yazı tərzi, üslubu ilə seçilən Şamil Şahməmmədov qəzetin müxbirliyindən redaktorluğa qədər yol keçdi.

"Bakı"nın qurucusu Nəsir İmanquliyev ömrünün sonlarına yaxın jurnalist Zemfira Məhərrəmliyə verdiyi müsahibə maraqlı faktlarla zəngindir. "Bakı" zərurətdən yarandı" sərlövhəli müsahibədə N.İmanquliyev qəzetin yaranması ideyasından, ilk sayından inkişafınadək tənəzzül dövründən danışır:

"... Hələ 50-ci ilin ortalarında, Mərkəzi Komitədə işlədiyim vaxtlarda Azərbaycan dilində şəhər qəzeti çıxarmağın vacibliyi barədə məsələ qaldırmışdım... Təklifim bəyənildi, qəbul olundu. Ovaxtkı rejimin tələblərinə uyğun olaraq şəhər qəzeti yaratmaq barədə qərar təsdiq olunmaq üçün Moskvaya göndərildi... Mərkəzi Komitədən mərhum Şıxəli Qurbanov mənə zəng çalıb bildirdi ki, şəhər qəzeti açmaq barədə qərarımızın Moskvadan təsdiqi gəlib.

Sevincimin həddi-hüdudu olmadı... Beş ay sürən hazırlıq işləri başa çatdı, yenicə işıq üzü görən ilk axşam qəzeti bakılıların görüşünə gəldi... Əlbəttə, qəzetin ilk sayından başlayaraq şəhərimizin zəngin həyatını, bakılıların qəhrəman əməyini, quruculuq işlərini işıqlandırır, rəngarəng, oynaq janrlardan istifadə edirdik. Başlıcası isə necə deyərlər, ətrafımıza güclü qələmlər toplamışdıq... Əvvəllər qəzet kiçik formatda çıxırdı, tədricən tiraj artdı.

"Bakı" reklam əlavələri ilə çap olunmağa başladı. 1962-ci ildən rus dilində "Baku" qəzetini də buraxmaq bizə müyəssər oldu. Büdcəyə fayda gətirən şəhər qəzetlərimizin hətta ucqar rayonlarında belə abunəçiləri vardı, çoxlu oxucu məktubu alırdıq. Yaxşı ənənələr yaşayır. İstərdim ki, qəzet maliyyə çətinliklərindən xilas olsun. Mövzu axtarışlarınızı genişləndirin. Operativliyi artırın. Axı indi çox şeyi sürət həll edir. Nəsir İmanquliyevin əsəri olan "Bakı” qəzeti bu gün də fəaliyyətini davam etdirir”.

İsmayıl

Şərq.- 2019.- 25 aprel.- S.11