Reportaj mətbuatın ürəyidir

Bu janrda yazılan məqalələr canlı, hadisənin içindən verilən xəbər deməkdir

Yaxşı reportaj üçün istedadlı və bacarıqlı reportyorlar olmalıdır ki, bizim mediada belə jurnalistlər var

(əvvəli ötən sayımızda)

Ölkə mətbuatının inkişaf etdirilməsi istiqamətində çoxsaylı addımlar atılsa da, bir sıra çatışmazlıqların olduğu iddia edilir. Xüsusən də mediada reportaj janrında yazılara az rast gəlinməsi kimi iradlar həm ekspertlər, həm də oxucular tərəfindən tez-tez tutulur. Jurnalistikada reportajın öz yeri və çəkisi olduğu qeyd olunur. Sözsüz ki, medianın ən maraqlı və oxunaqlı sahələrindən biri reportaj janrıdır. Bu janrın əsas vəzifəsi baş verən ictimai əhəmiyyətli, əlamətdar, tipik, bir çox hallarda qeyri-adi hadisəni obrazlı şəkildə canlandırmaq və oxucuya təqdim etməkdir. Reportajda sanki oxucuların özləri də baş verənləri yaxından seyr edir və hadisənin canlı iştirakçısına çevrilir. Ona görə də əsl reportajlar cəmiyyətdə böyük rezonans doğuran, ictimai maraq kəsb edən məqamlarla zəngin hadisələrə həsr edilir. Müxbirlər öz reportajlarında hadisə yerindən qaynar xəbərlər çatdırdıqlarına görə, reportaj jurnalistika janrı kimi müəllifdən şəxsi münasibət tələb edir.

Reportyorluq mediamızın ürəyi olmalıdır

Tanınmış tədqiqatçı-jurnalist, media və sosial sahə üzrə ekspert, Azərbaycan İnformasiya Mərkəzinin rəhbəri və "www.azim.az” internet portalının baş redaktoru Təbriz Vəfalı bildirir ki, reportaj janrı ölkə mətbuatında ən maraqlı və çətin janrdır. Reportaj dedikdə, hər hansı bir mövzu, hadisə və ya ərazi ilə bağlı canlı, necə deyərlər, isti-isti xəbərlər vermək başa düşülür: "Reportaj hazırlayanları reportyor kimi də qələmə vermək olar. Reportyorluq elektron və yazılı KİV-lər, eləcə də tele və radiokanallar, həmçinin internet televiziyaları üçün fərqli formalarda özünü büruzə verir. Məsələn, qəzetlərdə reportajlar yalnız şəkillərlə və məlumatlarla zəngin olur. Xəbər portallarında reportajlar fotoşəkillər, məlumatlar və videolar vasitəsilə təqdim edilir. Telekanallarda və internet televiziyalarında canlı yayım və ya videosüjetlər formasında reportajlar hazırlanır. Radiokanallarda isə sadəcə xəbərlərlə zəngin reportajlar translyasiya olunur. Amma əsas məsələ reportajın hansı formada hazırlanmasından deyil, onun ictimaiyyətdə hansı rəyi formalaşdırması, eləcə də təqdim olunmuş reportajın mahiyyətinin nə qədər önəm və əhəmiyyət kəsb etməsidir. Bu məsələyə aydınlıq gətirmək üçün Azərbaycan mətbuatının keçmişinə, tarixinə nəzər salmaq lazımdır.

Belə ki, tarixə gömülmüş keçmiş SSRİ dövründə digər sovet respublikalarında olduğu kimi Azərbaycan SSR-də də reportaj məsələsinə xüsusi diqqət yetirilirdi. Problemlər və onların həlli, eləcə də hər hansı bir sahədəki yeniliklə bağlı reportajların hazırlanması, onların cəmiyyətə və ictimaiyyətə təqdim olunması ciddi nəzarət altında saxlanılırdı. Çünki sovet psixologiyasının və Kommunist Partiyasının ideyalarının əleyhinə olan, cəmiyyətdə çaşqınlıq yaradan və qeyri-rəsmi məlumatlarla zəngin reportajların hazırlanması qeyri-mümkün idi. Üstəlik, sovetlər dönəmində təbliğat-təşviqat işlərinə böyük üstünlük verildiyi üçün reportajlar da bu istiqamətdə hazırlanırdı. Məsələn, pambıqçılıqla, taxılçılıqla və digər kənd təsərrüfatı sahələri ilə bağlı hazırlanmış reportajlarda mütləq Azərbaycan SSR Mərkəzi Komitəsi tərəfindən təsdiqlənmiş beşillik planların əsas məqsədləri, mahiyyəti öz əksini tapmalı idi. Əks halda hazırlanmış reportajların Bakıda və regionlarda fəaliyyət göstərən respublika, rayon və şəhər əhəmiyyətli qəzetlərdə dərcinə, eləcə də telekanallarda və radiolarda yayımına qəti şəkildə icazə verilmirdi.

Üstəlik, SSRİ dövründə reportaj yazmaq qabiliyyəti olanlara xüsusi təlimlər keçirilirdi, onlara dövlət siyasəti, reportajların hazırlanmasında hansı qaydalara əməl edilməsi və s. öyrədilirdi. Həmin zamanlarda hər kəs reportyorluq edə, reportaj yaza bilməzdi. Buna həm redaksiyaların rəhbərlikləri, həm də yerli icraiyyə komitələri, yəni indiki icra hakimiyyətləri icazə vermirdilər”.

Ekspert xatırladır ki, SSRİ süquta uğradıqdan sonra müstəqilliyini elan etmiş Azərbaycanda həm sovetlər dönəmindən, həm də yeni yaranmış qəzetlərdə, tele və radiokanallarda təqdim olunan reportajlarda fərqlilik özünü büruzə verdi. Belə ki, Sovet İttifaqı dövründə mövcud olmuş nəzarət sistemi və inzibati qaydalar öz mahiyyətini və əhəmiyyətini itirdiyindən müstəqil Azərbaycanın mediasında müəyyən qədər sərbəstlik yarandı:

"Həmin dövrlərdə təqdim olunan reportajlarda qeyri-rəsmi məlumatlara, şantaj xarakterli açıqlamalara, hətta «kollaj» şəkillərə belə yer verildi. Bütün bunlar isə həm cəmiyyətdə birmənalı qarşılanmadı, həm də ictimaiyyətdə müəyyən qədər çaşqınlıq yaratdı. Reportajlarda göstərilən əksər şəkillərin və məlumatların gerçək, yaxud yalan olduğunu üzə çıxartmaq kifayət qədər müşkül məsələyə, ciddi problemə çevrildi. Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev xalqın tələbi və təkidi ilə yenidən Azərbaycan hakimiyyətinə qayıtdıqdan sonra bu sahədə ciddi tədbirlərin görülməsinə başlanıldı. Azərbaycanda insan hüquq və azadlıqlarının qorunması barədə, informasiya və KİV haqqında, eləcə də digər sahələrdə qanunvericilik bazası ilbəil təkmilləşdirildi.

Bununla da reportajların hazırlanmasında və təqdimatında sərbəstlik yarandı. Maraqlı və xoşagəlməz faktlardan biri də o idi ki, bəzi qəzetlərdə ictimaiyyətə təqdim olunmuş xəbərlər və reportajlar həqiqətəuyğun olmadığı üçün redaksiyalar ya təkzib verirdilər, ya da məmurlarla və vətəndaşlarla məhkəmə çəkişmələrinə cəlb olunurdular. Çünki bəzi reportajlarda kimlərinsə şərəf və ləyaqətini alçaltmağa, onların ictimai nüfuzlarına xələl gətirməyə, bəzən də şantaj yolu ilə maddi dəstək qazanmağa və rüşvət almağa köklənmiş fikirlər və şəkillər yer alırdı. Təbii ki, bütün bunlar insanların hüquq və azadlıqlarının qorunmasına ciddi zərbə vururdu. Ancaq bununla belə hər kəs qanun çərçivəsində cavabdehlik və məsuliyyət daşıdığı üçün günahkarlar cəzasız qalmırdı”.

Mərkəz rəhbəri qeyd edir ki, həm ulu öndər Heydər Əliyevin, həm də Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin hakimiyyəti dövründə respublikamızda söz, mətbuat və informasiya azadlığının təminatı sahəsində çoxsaylı uğurların qazanılması, insanların hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi sahəsində mükəmməl qanunvericilik bazasının formalaşdırılması, həmçinin "KİV haqqında” və "İnformasiya azadlığı haqqında” qanunların təkmilləşdirilməsi reportajların hazırlanmasında müstəqilliyin qorunub saxlanılmasına gətirib çıxardı:

"Yəni elektron və yazılı KİV-lərdə reportajların hazırlanmasında məhdudiyyətlər aradan qaldırıldığı üçün jurnalistlər, reportyorlar reportajları məhz redaksiya rəhbərliklərinin tələbləri və təklifləri əsasında hazırlamağa başladılar. Düzdür, bəzi reportajlarda qanunsuzluqlara, nöqsanlara, şantaj və təhqirlərə yol verilsə də, problemlərin həlli üçün hüquqi addımların atılması və ictimaiyyətdə çaşqınlığın yaranmasının qarşısının alınması baş tutdu. Ancaq bununla belə, reportajların hazırlanmasında və reportyorluqda sui-istifadə hallarına hələ də yol verilir”.

Baş redaktor deyir ki, Azərbaycandakı qəzetlərdə və xəbər portallarında çalışan əksər jurnalistlər özlərini reportyor kimi təqdim edirlər. Ancaq onların hazırladıqları bəzi məqalələrin reportajlara heç bir aidiyyəti yoxdur:

"Ölkə mediasında reportajların hazırlanması məsələsində ciddi fikir ayrılığı, təzadlar mövcuddur. Bəzi həmkarlarım düşünürlər ki, reportajda mütləq bəzi problemlər qabardılmalı və müvafiq qurumların mövqeləri öyrənilməlidir. Məsələn, Bakıdakı və ya regionlardakı hər hansı bir kənd, qəsəbə və ya digər yaşayış obyekti ilə bağlı reportajın hazırlanması üçün məhz yerli sakinlərdən onları narahat edən məsələlər və problemlər barədə açıqlamalar almaq, kənd və ya qəsəbə icra nümayəndəliyindən, yerli bələdiyyədə, rayon və ya şəhər icra hakimiyyətindən mövqe öyrənmək lazımdır. Mən bu fikrin yanlış olduğunu qəti şəkildə bildirirəm. Çünki yuxarıda qeyd etdiyim reportaj canlı, yəni qaynar xəbər olmalıdır. Mən uzun illər reportaj hazırladığım üçün bu sahədəki zəngin təcrübəmə əsaslanaraq bildirirəm ki, əksər reportajlarda kimlərinsə mövqeyini öyrənməyə və açıqlama almağa ehtiyac yoxdur. Məsələn, hər hansı bir parkın bərbad vəziyyəti ilə bağlı reportaj hazırlanarkən ordakı neqativ hallar haqqında məlumatlar hazırlamaq və şəkillər çəkmək kifayət edir. Əgər nəzarətsizlik və baxımsızlıq ucbatından hər hansı bir parkda ağaclar kortəbii böyüyübsə, onların qol-budaqları şaxələnibsə, parkın ərazisi zibillənibsə, otlar quruyubsa, ərazi cəngəlliyə çevrilibsə, işıqlandırma sistemi sıradan çıxıbsa, skamyalar və fəvvarələrin qurğuları sındırılıbsa, həmçinin digər neqativ hallar varsa, onların şəkillərini çəkmək və problemlər barədə yazmaq kifayət edir. Çünki görünən kəndə bələdçi lazım olmadığı üçün öz gözlərimizlə gördüklərimizə vətəndaşların, yerli sakinlərin və müvafiq qurumların mövqelərini öyrənmək və onları reportajda təqdim etməyə lüzum yoxdur. Vətəndaşlardan alınan açıqlamaları, reportajda təqdim olunmuş neqativ hallar barədə rəsmi qurumların mövqelərini isə reportaja dəxli olmayan məqalə formasında təqdim etmək olar. Hətta bəzi həmkarlarım ərazilərə getmədən vətəndaşların şikayət, ərizə və müraciətləri, eləcə də eşitdikləri və əldə etdikləri məlumatlar əsasında hazırladıqları məqalələri reportaj kimi təqdim etməyə çalışırlar. Bu da çox gülünc iddiadır”.Tədqiqatçı-jurnalist qeyd edir ki, hər oxuyan Molla Pənah Vaqif olmadığı kimi hər jurnalist də reportyor ola, reportaj hazırlaya bilməz. Bunun üçün istedad, qabiliyyət, bacarıq, savad və peşəkarlıq lazımdır: "Bu günə qədər yazdığım reportajlarımdan xəbərdar olan həmkarlarımın əksəriyyəti həmişə məni zarafatla kəşfiyyatçı, çekist kimi qələmə verirlər. Əslində əsl və peşəkar reportajın hazırlanması üçün elə kəşfiyyatçı olmaq lazımdır. Yəni hər şeyə diqqət yetirmək gərəkdir. İtigözlü olmalısan ki, xırda detallar belə nəzərindən yayınmasın. Sosial sahələri əhatə edən mövzular üzrə, məsələn, hər hansı bir kənddən, qəsəbədən və ya digər yaşayış obyektindən reportaj hazırlamaq istəyirsənsə, mütləq kommunal sahələr, yol təsərrüfatı və digər məsələlər barədə məlumatlı olmalısan ki, məlumatsızlıq üzündən bəzi qanuni şeylər səndə yanlışlıq yaratmasın və təqdim edəcəyin məqalə ictimaiyyətdə çaşqınlıq doğurmasın. Əgər jurnalistlər yuxarıda sadaladığım keyfiyyətlərə malik deyillərsə, onlar tərəfindən hazırlanan məqalələrdən reportaj olmaz”.

Təbriz Vəfalı xatırladır ki, Qərb ölkələrində, xüsusilə də qardaş Türkiyə Cümhuriyyətində reportyorluq, reportaj janrına müraciət edənlər "medianın ürəyi” kimi qəbul edilir. Çünki sözügedən ölkələrdə reportajlar əhalinin maarifləndirilməsində və həqiqətlərin üzə çıxarılmasında çox böyük və əhəmiyyətli rol oynayır: "Azərbaycanda isə reportaja və reportyorluğa üstünlük verən yazılı və elektron KİV-lər azdır. Daha açıq demək gərəkdirsə, reportyorlarımızın sayı barmaqla sayılacaq qədərdir. Bunun birinci səbəbi odur ki, redaksiyaların əksər baş redaktorları reportajlara yüksək məbləğdə qonorar və ya mükafat vermək istəmirlər. Bəzi jurnalistlər konkret məbləğdə maaş aldıqları üçün reportaj yazmağa meyl göstərmirlər və daha çox oturaq fəaliyyətə, yəni redaksiyalarda işləməyə üstünlük verirlər. İkinci səbəb budur ki, jurnalistlərimizin böyük əksəriyyətinin reportyorluq, onun vəzifə, səlahiyyət və öhdəlikləri barədə, eləcə də reportajın hansı formada və necə hazırlanması barədə məlumatlar yoxdur. Üçüncü səbəb isə odur ki, əksər jurnalistlər, xüsusilə də konkret maaş alanlar vaxtlarını "öldürmək” üçün reportaj hazırlamaq fikrinə düşürlər və onların hazırladıqları sadəcə xəbər və ya fotoxəbər olur. Ona görə də problemlərin həlli üçün bəzi təkliflər vermək istəyirəm. Belə ki, ilkin mərhələdə yazılı və elektron KİV-lərin redaksiyalarında reportyorluq və reportajın hazırlanması qaydaları, eləcə də hüquqi məsələlər barədə maarifləndirmə işləri aparılmalıdır.

Bu məsələdə Bakı Dövlət Universitetinin və digər ali məktəblərin jurnalistika fakültəsinin müəllimlərindən, eləcə də reportaj hazırlamaq sahəsində təcrübəsi olan jurnalistlərdən ibarət komanda hazırlamaq, onların vasitəsilə seminarlar, təlimlər və kurslar təşkil etmək olar. İkinci mərhələdə baş redaktorlara reportajların respublika səviyyəsində əhəmiyyəti və mahiyyəti izah edilməlidir ki, onlar reportajlara yüksək qonorar və ya mükafat yazsınlar. Üçüncü mərhələdə isə reportaj janrında özlərini sınamaq istəyən jurnalistlərin seçimi üçün redaksiyalarda konkret tələblər müəyyənləşdirilməlidir. Yəni reportaja eyni jurnalist göndərilməlidir. Əks halda reportaja hər dəfə ayrı-ayrı jurnalistin göndərilməsi işin keyfiyyətinə mənfi təsir göstərəcək. Əgər media qurumları və baş redaktorlar təkliflərimi nəzərə almasalar, Azərbaycanda reportyorluq kortəbii şəkildə formalaşacaq və bu da mətbuatın gələcək inkişafına ciddi zərbə vuracaq”.

Yeganə Bayramova

Şərqş- 2019.- 22 fevral.- S.11