Ağaoğlunun yaradıcılığında dünyəvi dövlət və cəmiyyət axtarışları haqqında

Böyük insan Əhməd bəy Ağaoğlu yalnız Azərbaycan ədəbi-ictimai mühitinin deyil, XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində yaşamış bütün türk dünyasının tanınmış şəxsiyyətlərindəndir. O, bir publisist, alim, tənqidçi, ictimai xadim, fikir adamı və ideoloq kimi, həm də böyük bir mühitin yetirməsi idi. Dünyagörüşünün formalaşmasında, yaradıcılığında və ictimai-siyasi fəaliyyətində Şərqlə yanaşı Qərb dəyərləri də mühüm yer tuturdu. XIX əsrin sonlarında Fransa və Azərbaycanda, XX əsrin 1909-cu ilindən sonra isə Türkiyədə yazıb-yaradan böyük fikir adamının yaradıcılığının ilk illəri çarlıq üsuli-idarəsinə düşsə də ali təhsil dalınca getdiyi Fransada yüksək təhsil almaqla yanaşı, Avropa mühitini dərindən öyrənmiş, təhsillə kifayətlənməyərək bu ölkənin ziyalı mühiti ilə yaxından tanış olmuş, Qərb dəyərlərini dərindən mənimsəmiş və burada bir şərqşünas kimi tanınmışdır.

Azərbaycandakı yaradıcılığında islam və din problemlərinə müəyyən yer verən Ə.Ağaoğlu Türkiyəyə getdikdən sonra hadisələrin sonrakı inkişafının təsiri ilə yaradıcılığında dünyəvi dövlət modelinə geniş yer vermiş, hüquq qaydalarını cəmiyyətdə əsas prinsiplərdən biri olaraq görmüşdür. Həmin dövrdə islamçılıq cərəyanını dövlətə bir model kimi gətirmək istəyənlər cəmiyyətdə çoxluq təşkil edirdi. Bu zaman Ə.Ağaoğlu dünyəvi dövlət quruluşunu əsas götürmüş, dinin dövlətdən ayrı olmasının tərəfdarlarından biri kimi çıxış etmişdi. Eyni zamanda, ailə və qadın məsələsində müasirlik mövqeyində durmuş və o zamankı cəmiyyətdə hər cür hüquqları əlindən alınmış qadınların layiq olduğu yerə gəlməsini müdafiə etmişdir. Türkiyənin ilk qadın vəkillərindən olan Sürəyya Ağaoğlunun bu ailədə tərbiyə alması cəmiyyətdə qadın, ailə, hüquq məsələlərinin praktik həlli kimi diqqəti çəkir.

Yaradıcılığının ən məhsuldar illərini Türkiyədə yaşayan Ə. Ağaoğlu üçün Osmanlı imperiyası dağıldıqdan sonra Türkiyə Cümhuriyyətinin qurulması ilə yeni dönəm başlamışdır. Türkiyə Cümhuriyyətinin qurucusu Mustafa Kamal Atatürkün dövlətə dünyəvilik quruluşunu gətirməsi, demək olar ki, Ə.Ağaoğlunun bu istiqamətdəki nəzəri fikirlərinin təsdiqi idi. Elə Türkiyədən əvvəl də Azərbaycanın müstəqilliyi ilə bağlı baş verən proseslər Ə.Ağaoğlunun fəaliyyətini dövlət və cəmiyyət proseslərinə təbii şəkildə yönəltmişdir. Malta sürgünündən qayıtdıqdan sonra onun qəzetlərdəki məqalələrinin məzmununda da cəmiyyət, fərd, dövlət məsələləri başlıca yer tuturdu. Ayrı-ayrı məqalələrində və "Dövlət və fərd" əsərində problemə kompleks elmi, hüquqi yanaşma sərgiləyən müəllif Türkiyədə qurulan dünyəvi dövlətin cizgilərini bəlirləyən əsərlər yazmışdır. Onun "Sərbəst insanlar ölkəsində", "Sərbəst firqə xatirələri", "Üç mədəniyyət" əsərlərində də bu və ya digər şəkildə cəmiyyət və dövlət anlayışları ilə bağlı baxışları ifadə olunur. "Üç mədəniyyət" əsərinin Malta sürgünündə yazıldığını nəzərə almış olsaq, deyə bilərik ki, Ə.Ağaoğluda yeni cəmiyyət və dövlət formulu ötən əsrin ikinci onilliyindən formalaşmağa başlamışdır.

Ə.Ağaoğlu "Üç mədəniyyət" əsərində də cəmiyyət və dövlət problemi üzərində elmi-nəzəri araşdırmalar apararaq bu istiqamətdə fikirlərini bir qədər də dolğunlaşdırır. Cəmiyyətin, hər şeydən əvvəl, "ortaq duyğu və düşüncə" daşıyıcısı, "ortaq ideal sahibi" və "şüurlu zümrə" olduğunu önə sürən publisist Türkiyədə bu cür zümrə olmamasından narahatlığını ifadə edir. Onun fikrincə cəmiyyət həyatının qüvvətlənməsinə səbəb olan amillər arasında bir də fəlsəfə ilə ədəbiyyat önəmli yer tutur. Fəlsəfə meydana gətirdiyi fikir, ədəbiyyat isə hiss axımlarıyla fərdləri birləşdirmək istiqamətində müəyyən işlər görür. Avropanın çağdaş cəmiyyətləri içində fikir cərəyanları cəmiyyət həyatı üzərinə müəyyən təsir qüvvəsinə malik olsa da, yeni Türkiyədə bu birdən-birə formalaşmamışdır. Hətta bu sahədə vəziyyətin "iflas" halında olması ilə bağlı fikirlər də yer alır. Bunun səbəbini isə Türkiyədə fəlsəfə ilə məşğul olmaq zamanının bu yaxınlara, tənzimat dövrünə düşməsi ilə əlaqələndirir. Zamanında Türkiyədə elmi müəssisələrin yoxluğu üzündən elm, texnika və dolayısı ilə fikir və cərəyanların və bu cərəyanların doğurduqları fikir həyəcanlarının olmaması da indiki cəmiyyətə təsirsiz qalmır. Cəmiyyətin formalaşmasında əsas amillərdən biri olan ədəbiyyatımızın da cəmiyyətdə duyğular sistemi yarada bilməməsi yeni cəmiyyətin gec formalaşmasına səbəb olur. Müəllif ədəbiyyatın cəmiyyəti formlaşdırmasına ən yaxşı nümunə olaraq rus ədəbiyyatını görür. A.Puşkin, L.Tolstoy, Y.Turgenyev, A.Tolstoy, M. Qorki əsərlərinin ruhundakı ictimai gerçəklik və inqilab təmayülünün indiki rus cəmiyyətinə müsbət təsirini nümunə gətirərək, Türkiyədə hazırkı türkçü ədəbiyyatın (Namiq Kamal) belə bir yol keçməsini arzu edir.

Cəmiyyət həyatına təsir göstərən amillər içərisində musiqi və teatrın da müəyyən təsirini xüsusi qeyd edən Ə.Ağaoğlu sinfindən, zümrəsindən asılı olmayaraq fərdlər arasında duyğu ortaqlığını təmin etdiyi qənaətinə gəlir. Xüsusilə teatr ictimai amillərin ən əsası olan dilin, əxlaqın, ortaq duyğuların gəlişməsinə, yüksəlmə və birləşməsinə xidmət etdiyini, fikir və hisslərin birləşməsini saxlayır. Teatrda çox zaman ictimai və tarixi hadisələr mövzu seçildiyindən millət şüurunun doğmasında önəmli rol oynayır.

Ə.Ağaoğlu cəmiyyət probleminə bir neçə əsərində və məqalələrində də bu və ya digər dərəcədə toxunmuşdur. Buna görə də cəmiyyət problemi Ə.Ağaoğlu yaradıcılığında bütün detalları ilə təhlil edilmişdir. Bu cəhətdən "Sərbəst insanlar ölkəsində" əsəri istisna deyil. Əsərdə yazıçı cəmiyyət, fərd, dövlət, demokratiya, azadlıq və s. problemləri yeni siyasi düşüncə baxımından təhlil edir. Yazıçı burada cəmiyyət üçün "qarşılıqlı yardım" ifadəsini işlədir. Bununla o, vətəndaşların bir-birini düşünməsi və bir-birinə yardım göstərməsini nəzərdə tutur və bu qaydanı cəmiyyət həyatının özülü, təməl daşı hesab edirdi.

Cəmiyyət probleminə yazıçı "Mən kiməm?" əsərində də müraciət edir. Əsərin qəhrəmanının İçi ilə Çölü arasındakı daxili mübarizənin əsasını, demək olar ki, cəmiyyət problemləri təşkil edir. Yazıçının İçi həmişə cəmiyyət qanunlarına əməl etməyə, cəmiyyəti inkişaf etdirməyə çalışırsa, Çölü cəmiyyəti qurd kimi içindən yeməyə çalışır. Çölün riyakarlığı, eqoizmi, fikir dəyişimi, gözügötürməzlik, qısqanclıq, "mənə nə?" fəlsəfəsi cəmiyyəti daim geriyə çəkir. Buna görə də Çölünün cəmiyyətə çox böyük ziyan vurduğunu nəzərdə tutan İç Çölü ilə cəmiyyət arasındakı təzadı aradan götürməyi, cəmiyyətin yaşaması üçün buna çarə tapılması haqqında düşünür.

Ə.Ağaoğlu "Üç mədəniyyət" əsərində dövlət və hökumət anlayışlarına həm də nəzəri və praktik cəhətdən yanaşır. Osmanlı dövlətinin süqutunun səbəblərindən biri kimi dövlətə münasibət də əsas faktorlardan biridir. Dövləti hökmdarlardan ibarət hesab edən çevrənin cəmiyyətdəki mövcudluğu hələ çoxluq təşkil edirdi. Yaşamaqda olduğu zamanın dövlət və hökumət anlayışlarına da nəzər yetirən Ə.Ağaoğlu XIV Luisin "dövlət mənəm" dediyi zamanların çoxdan keçdiyini və bu prinsipin Avropada artıq işə yaramadığını və özünün yaşadığı cəmyyətin də buna uymalı olduğu ilə bağlı fikirlərində çağdaş dövlət anlayışının konturlarını görmək mümkündür. Maraqlıdır ki, yazıçı çağdaş dövlət prinsiplərindən danışarkən bolşeviklərin Azərbaycan, Ukrayna, Gürcüstan, Ermənistan, Türküstan, eləcə də bütün rus olmayan yerlərdə rus ruhunu, idarə tərzini uyğuladıqlarını və hər yerdə idarə başında bir rus çoxluğunu yaratmağa çalışdıqlarını bildirir.

Əlbəttə, "Üç mədəniyyət" əsərinin yazıldığı zaman hələ Türkiyə Cümhuriyyəti yaranmamışdı. Ona görə də onun fikirlərində dövlət və hökumət anlayışları tam olaraq müasir bir formaya düşdüyünü söyləmək çətindir. Ə.Ağaoğlu "Sərbəst insanlar ölkəsində" əsərində bir qədər də irəli gedərək istibdadın idarə etdiyi bütün ölkələrin sonunun yaxşı olmadığı qənaətini bölüşür. Ancaq xalqın idarə etdiyi dövlət səriştəsizlərin əlində təcrübə taxtası ola bilmir.

Əhməd Ağaoğlunun fəaliyyətində əsas yerlərdən birini, azadlıq və demokratiya uğrunda mübarizəsi və onun elmi-nəzəri əsaslarını yenilikçi mövqedən işləmək tutur. Bu mənada yeni Türkiyə Cümhuriyyətinin demokratik əsaslarla qurulmasında onun da rolu böyüdür. Onun demokratiya anlayışında həmişə fərd öndə olmuşdur, lakin cəmiyyət o zaman hələ bu barədə yetərli bilgilərə sahib deyildi. Bu qüsurları aradan qaldırmaq üçün isə zamana ehtiyac olduğu kimi, cəmiyyətdəki mövcud xəstəlikləri, qüsurları da yox etmək lazım gəlirdi. Buna görə də Ə.Ağaoğlunun demokratiya anlayışı həm fəaliyyətində, həm də əsərlərində paralellik təşkil etmişdir. O görürdü ki, Türkiyə kimi siyasi təfəkkür baxımından inkişaf etməmiş ölkələrdə xalqın siyasi təfəkkürünün aşağı olması səbəbindən azadlıq, torpaqların işğaldan azad edilməsi üstünlüyü ilə xalqın demokratiyaya keçidində çətinliklər mövcuddur. Daha doğrusu, torpaqların işğaldan azad olunması, yeni Türkiyə Cümhuriyyətinin qurulması eyforiyası cəmiyyətdəki bəzi problemləri arxa plana keçirirdi ki, burada da cəmiyyət geridə qalmış olurdu. O yaxşı görürdü ki, azadlıq adına cəmiyyətdəki susqunluq uzun müddət bu cür davam edə bilməz, cəmiyyət bu mərhələni nə qədər tez keçsə, o qədər də yaxşı olar və inkişaf edər. Lakin bu cür qüsurlara qarşı çıxmaq mövcud iqtidara müxalifət demək idi ki, indiki cəmiyətdə də müxalifətçilik institutu formalaşmadığından bunu etmək çox çətin və ağır idi. Həm də azadlıq ilə demokratiya bir-birini inkar etməməli, əksinə bir-birini tamamlamalıdır. Bütün bu məsələlərə Ə.Ağaoğlu açıq şəkildə qarşı çıxa bilmədiyindən müxtəlif yollarla etməyə çalışır, həm cəmiyyəti bu istiqamətdə maarifləndirməyə, həm də hökuməti buna dəvət etməyə çalışırdı.

Mədinə Karahan,

Şərqş- 2019.- 25 may.- S.13