Müsahibə jurnalistikanın şah damarıdır

İnsanla həmsöhbət olmaq oxucuya yalnız informasiya vermir, həm də böyük maraq doğuran ictimai, siyasi xadimlərin daxili dünyasına yol açır

(... əvvəli ötən sayımızda)

Jurnalistikanın ən mühüm və bir o qədər də oxunaqlı janrlarından biri müsahibədir. İnformasiya janrları arasında özünəməxsus yeri və cəlbediciliyi ilə seçilən müsahibə özündə xəbər, hesabat, şərh, icmal, oçerk və s. növlərin xüsusiyyətlərini də birləşdirir. Müsahibənin monoloq, dialoq, sorğu, rəy və sair növləri var. İstər xəbər daxilində, istər reportajlarda, istərsə də analitik janrlarda müntəzəm olaraq geniş istifadə olunan müsahibə oxucuya hadisə barədə ətraflı məlumat əldə etməyə, informasiyanı birbaşa mənbədən almağa imkan yaradır.

Müsahibənin suallarını üç amil üzrə təhlil etmək olar: Əvvəlcədən hazırlanmış, alternativ suallar və gözlənilməz suallar. Müsahibənin mayası söhbəti başlayan, onun tərkibini təşkil edən və onu başa çatdıran əvvəlcədən hazırlanmış suallardır. İkinci amil əvvəlcədən hazırlanmış alternativ suallardır və bunların prinsipi belədir: əgər müsahib belə cavab verərsə, mən ona bu sualı verəcəyəm, əgər başqa cür cavab versə, onda bu-bu-bu şeyləri soruşacağam. Üçüncü – gözlənilməz, söhbətdən doğan suallar. Bu, müsahibənin demək olar ki, ən mürəkkəb anıdır. Əvvəlcədən hazırlanmış suala siz birdən gözləmədiyiniz cavabı alırsınız və bu sizdən ani reaksiya tələb edir. Müsahibə prosesində gözlənilməz şeylərə həmişə hazır olmaq lazımdır. Müsahibədə qəfil dönüş söhbətin ən maraqlı yeridir. Məhz bu vaxt söhbət gözlənilməz xarakter alır, atmosferi yumşaldır, yaxud, əksinə, hissləri qızışdırır.

Müsahibə yalnız informasiya vermir, həm də yeni münasibətlərə, tanınmış insanların hamı üçün böyük maraq doğuran ictimai, siyasi xadimlərin daxili dünyasına yol açır. Həmin insanları tamamilə fərqli rakursdan ictimaiyyətə təqdim edir. Müsahibə bacarığı jurnalistikanın əsasını təşkil edən kriteriyalardan biridir. Müsahibə həm bir informasiya toplamaq metodudur, həm də tək başına jurnalistikada xüsusi yeri olan bir janrdır. Elə buna görə də jurnalist olmağa qərar vermiş insanlar müsahibə aparma və yazma qaydalarını da bilməlidir.

Onu da deyək ki, hazırda Qərbi Avropa və Amerikanın jurnalistika məktəblərində müsahibəyə iki tərəf arasında gizli yarışma kimi yanaşırlar. Sanki jurnalist bütün gizli üsullarını işə salıb müsahibindən özünə lazım olan informasiyanı almağa çalışır və alır da.

Müsahibədə jurnalistin əsas məqsədi bundan ibarət olmalıdır: ictimai yüklü hansısa məsələ barəsində faktlara və sitatlara söykənərək dəqiq, bitkin informasiyanı cəmiyyətə çatdırmaq. Dəqiqlik və qərəzsizlik ilə yanaşı, bu zaman jurnalist vicdanlılıq prinsiplərinə də əməl etməlidir. Bu gün bəzən elə müsahibələr oxuyursan ki, görürsən heç jurnalist mövzuya bələd deyil. Jurnalist kiminlə müsahibəyə gedəcəksə, dərindən hazırlaşmalıdır. Amerikalı mütəxəssislər belə hesab edir ki, reportyor müsahibi ilə görüşməmişdən əvvəl ona hansı informasiyanın lazım olduğunu özü üçün müəyyənləşdirməlidir və bu məlumatı əldə etmək üçün müvafiq suallar fikirləşməlidir.

Gərək jurnalist peşəkar olsun, öyrənmək istədiyi məsələyə bələd olsun ki, informasiyanı müsahibinin dili ilə daha da zənginləşdirsin.

Mütəxəssislərin iddiasına görə, hazırlıqlı jurnalist müsahibənin maraqlı olmasının əsas qarantıdır. Sualların əhatə etdiyi mövzularla bağlı məlumatlı olmaq çox önəmlidir. Müsahib haqqında daha çox şey bilmək, məlumatlı olmaq müxbirin ən böyük üstünlüyüdür. Digər mühüm məqam isə dünyagörüşlü və erudisiyalı olmaqdır. Yalnız savadlı şəxs informasiyalardan yetərincə istifadə edə və xoş həmsöhbət ola bilər. Çünki jurnalistin dünyagörüşü müsahibin ona olan hörmət və etibarını artıracaq. Bu isə müsahibədə mühüm önəm kəsb edir. Əsas məqamlardan biri də suallarla bağlıdır. Müsahibə janrında sualları əvvəlcədən hazırlamaq vacib məsələdir. Sözsüz ki, müsahiblə görüşdə əlavə suallar da ortaya çıxa bilər.

Jurnalist aşağıdakı sualların dəqiq cavabını tapmalıdır:

"Müsahibə aparacağım insan kimdir? Niyə o insan mənim müsahibimdir?” Müsahib barədə xasiyyəti, nələri sevdiyi, nələrdən nifrət etdiyi haqqında müəyyən məlumatlara sahib olmaq da müsahibə əsnasında jurnalistə kömək edəcək. Bundan sonra suallar tərtib edilə bilər.

Müsahibənin jurnalistikanın ən aktual janrlarından biri hesab olunmasına rəğmən son illər Azərbaycan mediasında bu janra müraciət edən jurnalistlərin sayının azaldığı iddia edilir. Digər iddia isə müxtəlif media orqanlarında dərc olunan müsahibələrin standart və şablon olması ilə bağlıdır.

Jurnalist Araşdırmalar Mərkəzinin rəhbəri Seymur Verdizadə üçün də jurnalistikada ən maraqlı janrlardan biri müsahibədir. Bununla belə o da təəssüflə son vaxtlar jurnalistlər arasında müsahibə janrına marağın azaldığını deyib: "Yəqin ki, bunun əsas səbəblərindən biri yeni medianı izləyən şəxslərin irihəcmli yazılara bir o qədər maraq göstərməməsidir. Biz sürət əsrində yaşayırıq. Müasir oxucu irihəcmli yazıları oxumağı vaxt itkisi hesab edir. Hazırda oxucuları daha çox operativ informasiya maraqlandırır. Jurnalistlər zamanın tələbini nəzərə alaraq, tədricən böyük müsahibələri qısa açıqlamalarla əvəzləməyə başlayıblar. Bu, başadüşüləndir. Amma hesab edirəm ki, maraqlı müsahibənin oxucusu həmişə olub, bundan sonra da olacaq. Çap mətbuatının müsahibə janrına maraq göstərməsi yaxşı olardı. Ancaq bu zaman jurnalistlər başqa bir problemlə üzləşirlər. Maraqlı müsahib tapmaq indi çox çətindir. Təəssüf ki, insanlar danışmağa xəsislik edirlər. Biz jurnalistlər çox vaxt sözü insanların ağzından kəlbətinlə çəkib çıxarırıq. Loru dildə desək, heç kim "ağrımayan başına yaş dəsmal bağlamaq” istəmir”.

Ekspert bildirib ki, Azərbaycanda insanların nitq qabiliyyəti çox zəif inkişaf edib:

"Orta statistik azərbaycanlı fikrini ifadə etməyə çətinlik çəkir. Çox adam elə bilir ki, yazmaq və danışmaq ancaq jurnalistlərin işidir. Bu problem idmançılarımızın timsalında özünü daha qabarıq şəkildə göstərir. Təsəvvür edin ki, Avropa və ya dünya çempionu olan idmançı bəzən öz sevincini bölüşməyə belə çətinlik çəkir. Çünki həyat onun üçün yalnız tatamidən ibarətdir. Əksəriyyəti kitab oxumur, mütaliə vərdişləri sıfıra bərabərdir. Aydın məsələdir ki, belə mühitdə maraqlı müsahib tapmaq çətindir. Danışmaq, müsahibə vermək üçün həm də savad, geniş dünyagörüşü lazımdır. İnsan bundan məhrum olanda ona uzadılan mikrofona baxıb kəkələyəcək. Nəticədə jurnalistin işi çətinləşir. Potensial müsahiblərimiz ola biləcək şəxslərə demək istəyirəm ki, ürəyinizdən keçənləri dilinizə gətirin, danışmaqdan qorxmayın. Allah dili bizə təkcə naz-nemətin dadına baxmaq üçün verməyib. Dil həm də ünsiyyət vasitəsidir. İnsan danışmayanda, münasibətlər korlanır”.

"Milli.az” saytının baş redaktoru Anar İmanov üçün isə müsahibə jurnalistikanın şah əsəri, pik nöqtəsi, ən üst zirvəsidir:

"Həmçinin, ən çətin janrlardan biridir. Çünki xüsusi hazırlıq tələb edir. Yazmaqdan savayı yaxşı danışmağı, danışdırmağı bacarmalısan. Müsahiblə görüşənə qədər yaxşı olar ki, onun haqqında məlumat toplayasan, köhnə müsahibələri ilə tanış olasan. Ola bilər, bir il öncə müsahibin hansısa vəd verib, bunun özü maraq doğuran bir sualdır. Ya da müsahibə hansısa əlamətdar hadisə ilə bağlıdır və hər zaman aktualdır. Bu da növbəti bir sual. Müsahibə götürdüyünüz insan haqqında hər şey bilməlisiniz. Onun sevmədiyi sualları və mövzuları çox səsləndirməkdən çəkinməlisiniz. Əks halda yaranmış aqressiya müsahibədə verilən suallara daha qısa cavablara səbəb olacaq və müsahibə tez bitəcək. Yəni istədiyinizə nail ola bilməyəcəksiniz. Əgər siz köhnə müsahibələri oxusanız, eyni sualları verməyəcəksiniz və eyni cavabları almayacaqsınız. Nəticədə oxucu daha çox məlumat əldə edəcək. "Ağır” sualları iki halda verə bilərsiniz. Müsahibənin sonunda, ya da müsahibiniz sizinlə tam sərbəst və dostcasına münasibət qurmağa başlayanda”.Baş redaktorun sözlərinə görə, müsahibənin razılaşdırılması normaldır. Ən azından ona görə ki, müsahibiniz oxuyarkən, öz səhvlərini sizdən yaxşı görə bilər, ya da "Google” vasitəsilə cavablarına düzəliş edə bilər: "Suallar vacibdir, amma nəzərə almaq lazımdır ki, müsahibəni oxunaqlı edən suallar yox, cavablardır. Bir məsələ də var ki, əgər müsahibiniz tanınmış adam deyilsə, yaxşı olar ki, ondan tanınmış insanlar barəsində soruşasınız. Bütün bunlar yazını oxunaqlı, jurnalisti isə məşhur edə bilər. Müsahibənin maraqlı olması bütün hallarda jurnalistin peşəkarlığından və təcrübəli olmasından asılıdır. Bunun üçün, qeyd etdiyim kimi, ancaq yazmaq kifayət etməz, eyni zamanda səlis danışmaq, fikrini dəqiqliklə müsahibə çatdırmaq lazımdır”.

"Türküstan” qəzetinin baş redaktoru Aqil Camal hesab edir ki, müsahibənin uğurlu alınmasının başlıca şərti müsahibin düzgün seçilməsidir:

- Əvvəllər qəzet jurnalistikasında bir müsahibə ənənəsi vardı. Az qala hər gün jurnalistə kimdənsə müsahibə almaq tapşırılırdı. Təbii ki, hər gün maraqlı müsahib tapmaq müşkül işdir. O səbəbdən, jurnalistlər "dejurnı müsahibə”lər götürərdilər. Daha çox həcmə üstünlük verirdilər ki, bir səhifəni tutsun. Son illərdə bu tendensiya müəyyən qədər azalıb. Xüsusilə, internet mediasının inkişafı daha maraqlı müsahib axtarışına stimul verib. Həm redaksiya əməkdaşları, həm də media orqanları arasında bu sahədə bir rəqabət mühiti də formalaşıb. Janrın önəminə gəlincə, elə dövr olub ki, xəbər və reportajlar önə keçmişdi. Hazırda müsahibələr daha çox oxunur. Bunu biz gündəlik işimizdə də görürük. Hesab edirəm ki, maraqlı müsahibə üçün həmçinin, jurnalistin müsahibəyə hazırlıqlı olması da çox önəmlidir və müsahibənin uğurunun 50 faizini təşkil edir.

Şəymən

Şərq.- 2019.- 19 yanvar.- S.11