Hərflərin dili, sözün çaları

Nizami – 880

Hərtərəfli və zəngin biliyə, böyük istedada malik və bütün ömrü boyu elmləri mütaliə edən dahi şairimiz Nizami Gəncəvinin əsərlərindəoxucunu heyran qoyan cəhətlərdən biri də onun hərflərə rəmzi məna verməsidir. Şair ərəbəlifbasındakı müxtəlif hərflərin adlarından yeri gəldikcə məharətlə istifadə etməklə çox dolğun və güclü mənaya malik olan beytlər yaratmışdır.

Onu qeyd etmək lazımdır ki, klassikədəbiyyatda istər hərflər və istərsə də rəqəmlər vasitəsiləpoetik fikir söyləmək şairdən dərin bilik və yüksək istedad tələb edirdi və bu ağır vəzifənin öhdəsindən az şairlər gələ bilirdi. Bu çətin sınaqdan şərəflə çıxanlardan biri də N. Gəncəvi olmuşdur. Şairin bu qəbildən olan poetik nümünələrindən bir neçəsini nəzərdən keçirək.

“Sirlər xəzinəsi” poemasında “Sonuncu peyğəmbərin şəninə” parçası aşağdakı beytlərlə başlayır:

Varlığın lövhəsinə ilk söz yazanda qələm,

– Əhmədin “əlif”ini yazıbdır onda qələm.

“Əlif” “hey”i mülkünəhakim edəndən bəri,

“Dal” onun boyunbağı, “mim” də ki, bir kəməri.

Bu kəmər, boyunbağı edib camal sahibi,

Səadət dünyasında olub kamal sahibi.

Şair burda demək istəyir ki, lövhi-məhfuzda ilk söz “əlif”lə başlanır (lövhi-məhfuz – İslam dininə görə, göyün ən yüksək qatında üzərində Allahın bütün göstərişləri yazılmış lövhə. Allah-təala Adəmi yaratdıqdan sonra lövhi-məhfuzda elmi ona təlim etmişdir. Bax: Qurani-Kərim,“Bəqərə” surəsi, 31-ci ayə). Peyğəmbərin adı Əhmədin də (Əhməd və Məhəmməd eyni kökdən – “həmədə”olduğu üçün peyğəmbər bu adla məşhurdur) bu hərflə başlanmasını şair onun yüksək şərəfə və hörmətə layiq olması kimi qiymətləndirir. Nizami ikinci beytdə Əhməd (Məhəmməd peyğəmbər) adındakı hərflərin necə birləşməsini də çox maraqlı şəkildə izah edir. Bildiyimiz kimi, Əhməd (Məhəmməd) dörd hərfin (əlif, hey, mim və dal) birləşməsindən əmələ gəlir. “Əlif” ikişəkilli hərf olduğu üçün özündən sonra gələn “hey” ilə birləşmir, ona görə də sözün sonrakıhissəsi “hey” hərfi ilə başlanır, yəni “əlif” hakimliyi “hey”ə verir. Boyunbağıya oxşayan “dal” hərfi ilə “hey”i bir-birinə bağlayan isə kəmərə bənzəyən ortadakı “mim”dir. Eyni zamanda şairin boyunbağıya oxşayan “dal” hərfi ilə Peyğəmbərin saçına işarə etdiyini də düşünmək olar (rəvayətə görə, Peyğəməbərin uzun və yaraşıqlı saçı olmuşdur. Saç arxaya tökülərkən “dal” hərfinə oxsayır). Beləliklə, şair Məhəmməd peyğəmbərin zahirən yaraşıqlı olması ilə bərabər, dünyaya ağıl və kamal bəxş etdiyini göstərir.

Yenə həmin parçadan iki beytə diqqət edin:

Dünyaya dərs almamış natiq kimi gəlibdir,

Dərsi – Məsihin “mim”i, Adəmdəki “əlif”dir.

“Ənbiya” kəlməsinin həm əvvəli, həm sonu,

Əhdinə, vəfasına “əlif” tək düz bil onu.

Şair burada Məhəmməd peyğəmbərin anadangəlmə alim olmasına işarə etmiş (Əhməd və ümmi – ərəbcə anadangəlmə alim – sözlərindəki hərf uyğunluğu), eyni zamanda, Adəm və Məsih (İsa peyğəmbər) sözlərində də həmin hərflərin olduğunu göstərmişdir. Bununla adların hərflərininin alleqorik şərhini verərək isbat etmək istəyir ki, Məhəmməd həm Adəm peyğəmbərdən, həm də İsa peyğəmbərdən üstündür. İkinci beytdə isə “ənbiya” (yəni peyğəmbərlər) kəlməsinin də Əhməd (Məhəmməd peyğəmbər) kəlməsinin əvvəlində “əlif”lə başlanın “əlif”lə bitməsi şair Məhəmməd peyğəmbərin bütün peyğəmbərlərdən üstün olması kimi izah edir, Onun öz “əhdinə və vəfasına” şaquli düz xəttə bənzəyən “əlif” kimi düz olduğunu göstərir.

Peomanın “Haqsızlıq və doğruluq” hissəsində Nizami yazır:

“Əlif” kimi öyünmə, düzdür deyə qamətin,

Lovğalıqdan əyilər bu fələyə qamətin.

“Əlif” olsan, qanadsız quşa dönüb uçmazsan,

“Bey” kimi əyilməsən, bu torpağı qucmazsan.

“Əlif” qəddin olsa da hər məclisə yaraşıq,

Yaraşarmı “əlif” tək sən müflisə yaraşıq?

Bu beytlərinmənası belədir: Ey “əlif” hərfi kimi öz qamətinə aşiq olan insan, sən özünəpərəstiş nəticəsində hədsiz dərəcədə təkəbbürlü olmusan. Bu quru lovğalığınla və yersiz təkəbbürünlə sən qanadsız quşa bənzəyirsən, heç vaxt uça bilməzsən. Həqiqət xəzinəsindən bəhrəsiz qaldığın üçün “əlif” kimi şax qamətini aşağı əyməyə səndə təvözakarlıq çatmır. Həmin xəzinədən bəhrələnmək üçün gərək “bey” hərfi kimi başını aşağı salıb təvazökar olasan. “Əlif” kimi düz, yaraşıqlı qamətinlə məclislərə yaraşıq olsan belə, unutma ki, sən həm də “əlif” kimi müflissən, necə ki, “əlif”in bir düz şaquli xətdən başqa heç bir çıxıntısı və əyrisi yoxdur.

Nizami “Xosrov və Şirin” poemasında da mənası hərflərlə ifadə olunmuş beytlər işlətmişdir.

Poemanın “Atabəy Əbu Cəfər Məhəmməd Eldəgizin tərifi” hissəsində oxuyuruq:

Bu adla fəxr edir hər iki dünya,

İкi “mim” hərfindən taxmışdır sırğa.

“Aləm”də bir “mim” var, onda iкisi,

Bölmüşdür “aləmi” paxıllıq hissi.

Qələm türкlərinə salaraq nəzər,

Bir “mim” tac bağışlar, bir “mim” dəkəmər.

Nizami bu beytlərdəAtabəy Məhəmmədin adındakı iki “mim” hərfinə işarə edib onu tərifləyir. Şair ərəb əlifbası ilə “Məhəmməd” sözündəki “mim”lərin başda və ortada yazılmasına işarə edərək, onun şairlərə tac və kəmər bağışladığının nəzərə çarpdırır.

Bu tipli beytlərə şairin “Yeddi gözəl” poemasında da rast gəlmək olar. Məsələn, poemanın “Sözün tərifi və hikmət haqqında” hissəsində bu beytə diqqət edək:

Zər birləşməz iki hərfdir gerçək,

Birləşsinlər deyə nədir bu əmək?

Beytin mənası belədir ki, ərəb əlifbasında “zər” (qızıl) sözü bir-birinə birləşməyən ikişəkilli hərflə “ze” və “re” ilə yazılır. Yəni mümkün olmayan bir işdən yapışmaq “zər”sözündən bu iki hərfi birləşdirməyə çalışmaq kimi faydasızdır.

Poemanın başqa bir yerində Nizami hər bir işin və sözün yerini bilməyi nəsihət edərək yazır:

“Sin”i “yey”siz əgər qoysan baş-ayaq,

Çevrilər mis olar o gümüş ancaq.

Yəni “sim” (gümüş) sözündəki “yey” hərfini atıb samitlərin yerini dəyişdirəndə “mis” əmələ gəldiyini kimi, yerindədeyilməyən söz və yersiz edilən hərəkət də insana peşmançılıqdan başqa heç nə verməz.

Poemanın sonunda şair:

Qoy bütün dünyada çəkilsin adım,

İki hərflə başa gələr muradım.

– deməklə ərəb əlifbaslndakı “kaf” və “nun” hərflərini nəzərdə tutur. Bu iki hərfin birləşməsi “kun” (ol) sözünü əmələ gətirir. Yəni şair kitabını “Ol”, “Əbədi var ol” duası ilə bitirir.

Nizami özünüz son poeması olan “İsgəndəramə”də də bu ənənəni davam etdirmişdir. Poemanın bir yerində oxuyuruq:

İsgəndər sözünü yazanda katib,

Yalnız beş hərflə işarə edib,

Beş hərfə müvafiq etdin beş səfər

Suları, dağları keçdiyin yetər.

Beş hərf dedikdə şair İsgəndər sözündəki beş samiti (sin, kaf, nun, dal, re) nəzərdə tutur. Beş səfər isə İsgəndərin Misir, İran, Hindistan, Rus və Çin səfərlərinə işarədir.

Ümummiyyətlə, bu tipli beytləri Nizaminin istər poemalarında, istərsə də yaradıcılığının başqa numunələrində istənilən qədər tapmaq mümkündür. Onları oxuyub mənalarına vardıqca Nizami dühası qarşısında bir daha boyun əyməli olursan.

Elşad NƏSİROV,

Masallı rayonu, Qüdrət Babayev adına Mahmudavar kənd

ümumi orta məktəbinin Azərbaycan dili və ədəbiyyat müəllimi

Şərq 2021.- 12 fevral.- S.13.