"Tuğda ermənilər yaşamış məhəllələr salamatdı"

Əbülfət Mədətoğlu: "Biz azərbaycanlıların evlərini yandırıb, darmadağın ediblər"

"Ağrılarım azaldı. Arzum vardı ki, o torpağı görmədən ölməyim, arzum çin oldu"

"Əvvəl videoda Tuğu görəndə özümə söz vermişdim ki, getməyəcəm. Ancaq Prezidentimizin inamlı sözləri məni sakitləşdirdi"

“…Sizin qanınız çoxdan halaldır. Amma bu zamanadək tökən olmuyub, indi sizi əcəl çəkə-çəkə mənə düçar edibdir. Özgəyə quyu qazan özü düşər. Çox adamların evin yıxıbsınız. İndi cəzanıza yetişərsiniz! Yaraqlarınızı salın! Yoxsa, vallah, tüfəngi bu saatda ürəyinizin başına boşaldaram!

Ermənilər başlayırlar qorxmağa...”

Oxucularımızın çoxu, bəlkə də xatırladı. Bu, Murzə Fətəli Axundzadənin “Hacı Qara” əsərindən bir parçadı. Hacı Qaranın Tuğ kəndindən 2 erməni ilə qarşılaşması səhnəsi. Hacı Qara, məncə, o qədər də mənfi qəhrəman deyil. Əsər həm də komediyadır axı. Komediyada mənfi qəhrəmanlardan daha çox, gülünc vəziyyətə düşən zavallı obrazlar olur. Amma dahi Mirzə Fətəlinin 2 əsr öncə qələmə aldığı hekayətdə Hacı qaranın 2 erməni ilə dialoqunun məhz bu hissəsi günümüzlə necə də səsləşir. Müzəffər Ali Baş Komandan və qalib ordumuz hücuma keçəndə ermənilər başladılar qorxmağa (zatən həmişə qorxaq olublar və həm də arxalı köpək – red.) və sakinlərini qoca-cavan, qadın-uşaq demədən qətl edib yiyələndikləri ərazilərimizi sürətlə tərk edib qaçmağa başladılar. Əksəriyyətimizin məktəb illərində məhz “Hacı Qara”da adını eşitdiyimiz Tuğ kəndi də işğaldan azad edildi. Cənab Prezident bu günlərdə növbəti dəfə Xocavənd rayonuna, həmçinin də Tuğ kəndinə səfər etdi. Səfər zamanı cənab Prezidenti müşayiət edənlər arasında Əməkdar jurnalist, “Ədalət” qəzetinin baş redaktorunun müavini Əbülfət Mədətoğlu da vardı. Əbülfət müəllim əslən Xocavənd rayonunun Tuğ kəndindəndir. Təkcə, əslən deyil, həm də məhz bu kənddə doğulub, kənd işğal olunan günə, hətta saatadək də orada yaşayıb, işləyib. Əbülfət müəllimin Tuğu, ovcunun içi kimi tanıdığı Prezidentlə səfər zamanı aydın hiss olundu. Cənab Prezidentə bu cənnət məkan haqqında çox önəmli tarixi məlumatlar verdi. Bizimlə söhbətində Əbülfət müəllim “cənab Prezidentin suallarına cavab verəndə anladım ki, o, mənim dediklərimi bilir, çünki mən danışdıqca təsdiqləyirdi. Başa düşdüm ki, Prezident Tuğ kəndinin tarixinə bələddir”, söylədi.

- Əbülfət müəllim, Tuğa işğaldan azad edildikdən sonra ilk dəfə idi gedirdiniz?

- Bəli. Şuşada olmuşdum, Vaqif Poeziya Günləri şərçivəsində, amma Tuğa, bəli, ilk gedişim idi...

- Hansı hisslər keçirdiyinizi doğrusu, heç bilmirəm, necə soruşum. İşğaldan azad edilmiş yurd yerlərinə əzəli sakinlərinin ziyarətləri ağrılı olur...

- Buna qədər oğlum 2 dəfə Tuğda olmuşdu. O, Kənd Təsərrüfatı Nazirliyində çalışır. Nazirliyin tapşırığı ilə olub orda, torpaqların tədqiqatı, əkin, təsərrüfatçılıq məsələləri ilə bağlı. Bizim evin, yurdun videosunu çəkmişdi. Dəhşət idi o videolara baxmaq. Evimiz, həyətimizlə bağlı xatirələrimdən heç bir iz qalmamışdı. Videonu görəndə özümə söz verdim ki, getməyəcəyəm Tuğa.

- Amma cənab Prezident sizi apardı...

- Bəli. Türkiyədə müalicədəydim. Pandemiya müddətində gedə bilməmişdim. İndi qaydalar yumşalıb deyə getmək imkanı oldu. Orda mənə zəng gəldi ki, Prezidentin Xocəvənd rayonuna, Tuğ kəndinə səfəri olacaq, mən də tuğlu kimi orda iştirak etsəm, yaxşı olar. Müalicəmi yarımçıq qoyub qayıtdım. Yaxşı ki, qayıtmışam.

- Amma yenə dağılmış yurdunuzu görəcəkdiniz...

- Bilirdim görəcəyəm. Ancaq Prezidentin inamlı sözləri məni sakitləşdirdi. Prezident dedi ki, burda heç nəyə toxunulmayacaq, hər şey işğaldan əvvəl necə idisə, elə də olacaq.

- Yəni necə? Dağlmış evlər hamısı bərpa ediləcək?

- “Ağıllı kənd”, “ağıllı şəhər” layihələri işlənir axı. Amma Tuğ kəndi tarixi görkəmi necə idisə, o cür bərpa ediləcək.

- Sizin ata yurdunuz da?

- Bəli. Mən doğulan ev qalmayıb. Bizim evimiz gözümün qabağında yanıb. 1991-ci il oktyabrın 30-dan 31-nə keçən gecə erməni daşnakları evimizə od vurdular. O vaxt Dağlıq Qarabağda komendant üsuli-idarəsiydi. Ruslar vardı, guya ki, əhalini qorumalıydılar. Evimiz yanırdı, amma biz heç nə edə bilmirdik, kənardan baxa-baxa qalmışdıq. Qarabağ savaşında ilk məktəbli şəhid də Tuğ kəndindən olub. Bilirsiz, Tuğ kəndi beynəlmiləl kənd idi. Ermənilərlə iç-içə yaşayırdıq. Məktəbimizdə erməni sinfi də vardı, Azərbaycan sinfi də. Bəzən erməni müəllimlər azərbaycanlı uşaqlara dərs deyirdi. Azərbaycanlı müəllimlər də erməni uşaqlarına. 9-cu sinif şagirdi vardı, Seymur Süleymanov. Çox ciyərli, cəngavər oğlan idi. Məktəbdə erməni uşaqlarla dava düşüb. Seymur da erməni uşaqların cavabını necə lazımdı verib. Bunlar da gedib özlərindən yaşca böyük daşnaklardan bir dəstə toplayıb gəliblər uşağın üstünə. Məktəbin qapısından çıxanda ürəyindən bıçaqla vurmuşdular... Qarabağ tarixi belə faciələrlə doludu.

- ...Əbülfət müəllim, siz həmin oktyabr ayında çıxdınız Tuğdan?

- Ailələrimiz çıxdı, əvvəlcə Füzulidə, Füzuli işğal olunanda isə Beyləqanda məskunlaşdılar. Mən Ağdama getdim. Ağdam hələ işğal olunmamışdı. Orda işləyirdim. Ağdam işğal olunanda isə mən də Bakıya gəldim. Sağ olsun, Aqil Abbas, məni “Ədalət” qəzetinə dəvət etdi, o gündən də “Ədalət”də çalışıram.

- Tuğ kəndi də digər ərazilərimiz kimi çox dağıntılara məruz qalıbmı?

- Tuğda ermənilər yaşamış məhəllələr salamatdı. Biz azərbaycanlıların evlərini yandırıb, darmadağın ediblər... Tuğ həqiqətən də bu dünyanın cənnətidir. Yəqin siz də izləmisiniz, cənab Prezident dedi ki, bura elə bil cənnətdir. Havası o qədər gözəldir ki, insan burda yorulmur. Darıxmır. Kadrarxası söhbətdə isə Prezident dedi ki, ötən dəfə Xocavəndə səfər edəndə də Tuğa gəlib, indi dayandığı yerdə dayanıb və burda nahar edib. Çox bəyənir buranı. Sonra da dedi ki, burda sanatoriyalar tikiləcək. Meşələrin, bulaqların üstündə, rayon mərkəzindən aralı. Necə ki, Kislovodsk, Yessentuki, Tuğ da elə olacaq. Bu torpaq mineral sularla zəngindir. Təsəvvür edin ki, Füzuli aeroportundan Tuğa cəmi 17 kilometrlik yoldu. 15 dəqiqəyə Tuğa çatırsan. İmkanlı tuğlular gəlib burda işə başlasınlar.

- Var belələri?

- Niyə yoxdu? Prezident də tanıyır onları. Hazırda Rusiyada sahibkarlıqla məşğuldurlar. Ümumiyyətlə, Tuğ kəndi Qarabağ bəylərbəyinin paytaxtı olub. Həm də istirahət məkanı. Qarabağ bəyləri daim Tuğda dincələrmiş. Təsərrüfat, ticarət işləri üçün ətraf bölgələrə səfər edib yenə Tuğa qayıdarlarmış. İran-Rusiya müharibəsindən sonra “Gülüstan” müqaviləsi imzalananda ruslar Hadrutda zastava yaradıb. Erməniləri də İran ərazisindən bura qulluqçu kimi köçürüblər, iş gördürmək üçün. Tuğ kəndində 12 alban məbədi var. Bir çox görkəmli şəxsiyyətlərin adı Tuğa bağlıdır. O vaxt Qarabağda maarifpərvər əməlləri ilə böyük hörmət qazanmış Sadıq bəy və Mehdi bəy Məlikaslanovların yaxından köməyi ilə rus-Avropa tipli məktəbin əsası qoyulub. Tuğ bəyləri nəinki Qarabağda, bütün Azərbaycanda ad-san sahibi olublar. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin iki üzvü – poçt, rabitə və dəmiryolu naziri Xudadat bəy Məlikaslanov, Bakı-Lənkəran qubernatoru Cavad bəy Məlikyeqanov... Cavad bəy parlamentin üzvü idi, həm də Zaqafqaziya Seymində müsəlman fraksiyasının daimi nümayəndəsi. Cavad bəyin həyat yoldaşı Məryəm xanım Bayraməlibəyova Azərbaycanda maarifçiliyin əsasını qoyan qadınlardan biridir. Azərbaycanın ilk kimyaçı qadını Tuğdandır... Bəy nəslinin nümayəndələri sovet hakimiyyəti qurulandan sonra da 1923-cü ilədək Tuğda yaşamaqda davam ediblər. Tərk etməyiblər doğma yurdlarını.

- Əbülfət müəllim, siz orda bir nəfərin də adını çəkdiniz, məzarından danışdınız...

- Mir Mehdi Xəzani. Bu şəxs Tuğda açılmış rus-Avropa tipli məktəbin rəhbəri olub. Şair, tarixçi idi. Məşhur “Qarabağnamə”lərdən birinin müəllifidir. Danışdığım elə həmin məktəbdir. Hansı ki, 140-dan artıq yaşı var artıq. O məktəb binası da dağılıb. Amma mütləq bərpa ediləcək. Tuğ kəndinin adı görün ədəbiyyatımızda kimlərə bağlıdır: Mirzə Fətəli Axundov “Hacı Qara”, Cəfər Cabbarlı “1905-ci ildə”, Bayram Bayramov, Nüsrət Kəsəmənli, Hüseyn Arif, Çingiz Əlioğlu... yadıma düşənləri deyirəm. Hamısı Tuğun adını çəkib, ondan yazıblar.

- Ağrı-acınız necə, bu səfərdən sonra azaldımı?

- Tam səmimi deyirəm. Səfərdə mənə ən çox təsir edən cənab Prezidentin səmimiyyəti oldu. Bir insanın bu qədər sadə ola biləcəyini düşünmürdüm. Prezident bizimlə öz arasında səmimiyyət körpüsü saldı. Tuğa qədəm basanda bizə tərəf baxıb gülə-gülə “Tuğa xoş gəlmisiniz”, dedi. Bəli, ağrılarım azaldı. Arzum vardı ki, o torpağı görmədən ölməyim. Arzum çin oldu.

- İnşallah, o biri arzularınız da çin olar, Əbülfət müəllim. Eviniz bərpa olunar, yenə də öz doğma yurdunuzda yaşamağa davam edərsiniz.

- İnşallah. Daha buna şübhəm yoxdu. “Şərq”i Tuğda mütləq qonaq gözləyəcəm.

-Qəbul edirik dəvətinizi. Çox sağ olun.

Məlahət Rzayeva

Şərq 2021.- 13 oktyabr - S.4.