31 Mart soyqırımı...

Ekspertlər bu istiqamətdə görülən işləri qiymətləndirir

Bu gün Azərbaycanda 31 mart soyqırımının növbəti ildönümü qeyd olunur. Bu gün son yüz ildə Azərbaycan tarixində baş vermiş faciəvi hadisələrin xalqın yaddaşında həkk olunmasını özündə əks etdirir. Azərbaycanlıların kütləvi şəkildə qırılması, repressiyalara məruz qalmasını XX yüzilliyin dünya tarixinin faciəvi səhifələrindən biri hesab etmək olar.

Əslində ermənilər tərəfindən Azərbaycan türklərinə qarşı aparılan genosid siyasəti tarixin bütün mərhələlərində özünü göstərib. Tarix elmləri doktoru, professor Musa Qasımlı da bu fikirdədir. O hesab edir ki,1918-ci il, 31 mart tarixi azərbaycanlıların soyqırımının zirvə nöqtəsidir: "31 mart öz mahiyyətinə görə soyqırımdır. Çünki həmin gün Bakıda və Azərbaycanın digər yerlərində azərbaycanlıları, türkləri, müsəlmanları siyasi mənsubiyyətinə fərq qoymadan bolşevik və daşnak qüvvələri kütləvi şəkildə məhv etdilər. Bu məhvetmə çox qəddarlıqla həyata keçirildi. Hamilə qadınların bədənlərinə süngülərin vurulması, qocaların, qadınların, uşaqların kütləvi şəkildə məhv edilməsi, təndirə atılaraq yandırılması, su quyularına doldurulması, əzalarının kəsilməsi, insanların təhqir olunması, bütün bunlar amansızlıqla həyata keçirildi".

Tarix elmləri doktoru deyir ki, 31 mart soyqırımından danışarkən 31 mart hadisələrinin baş verməsinə qədər olan proseslərə diqqət yetirilməlidir:

- Bundan ötrü mütləq çarizmin isti dənizlərə enmək siyasətinə nəzər salmaq vacibdir. Çar Rusiyası isti dənizlərə enmək siyasətini reallaşdıranda bu regionda özünə arxa olan bir xalqı axtarmağa başladı. Həmin xalq ermənilər idi. Onlar bu regionda heç vaxt yığcam halda yaşamamışdılar. Azərbaycan işğalçı müharibələr nəticəsində bölüşdürüldükdən və şimal hissəsi Çar Rusiyasının işğalı altına girdikdən sonra çarizm azərbaycanlı torpaqlarına Osmanlı və İrandan erməniləri köçürməyə başladı. Bu köçürmənin bir sıra məqsədləri var idi. Demokratik vəziyyəti dəyişdirmək, Cənubi Qafqazı daha çox Rusiyanın müstəmləkə siyasətinə və mərkəzə bağlamaq məqsədləri güdürdü. Bu işğallara qədər Cənubi Qafqazda təxminən 300 min erməni yaşayırdı. Onlar yığcam halda yaşamırdılar. Amma çarizmin köçürmə siyasəti nəticəsində I Dünya müharibəsinə qədər təxminən 1 milyon nəfər erməni köçürüldü. Beləliklə ermənilərin sayı 1 milyon 300 min nəfərə çatdırıldı. Bu rəqəmlər həm Çar Rusiyasının köçürmə siyasəti ilə məşğul olan məmurları tərəfindən yazılıb, həm də Daşnaksütyun partiyasının sənədləri sırasında var. Təkcə 1904-05-ci illərdə Cənubi Qafqaza 45 min erməni köçürüldü. Ermənilərin yerləşdirilməsi prosesinə diqqət yetirsək, ermənilər Türkiyə və İranla sərhədlərdə Azərbaycan torpaqlarına yerləşdirilirlər, münbit torpaqlardan gəlirlər götürürlər, azərbaycanlıların hesabına varlanırlar, azərbaycanlıları tədricən sıxışdırırlar və nəticədə milli və dini ziddiyyətlər kəskinləşir, ən böhranlı anlarda isə erməni silahlı dəstələri türk-müsəlman əhalisinə qarşı kütləvi soyqırımları həyata keçirməyə başlayırlar. Bunun ilk aktı 1905-07-ci illərdə oldu. Növbəti mərhələ isə I Dünya müharibəsi illəridir. I Dünya müharibəsi illərində çarizmin Cənubi Azərbaycanda və Anadoluda olan hərbi komandanları və konsullarının rəhbərliyi altında erməni silahlı dəstələri hazırlandı. İmperatorluğun müxtəlif yerlərindən ermənilər Cənubi Qafqaza gəldilər, onlar Tiflisdə Qriboyedov küçəsi 28-də, Bakıda isə indiki Nizami küçəsi ilə Qorki küçəsinin tinində toplanırdılar. Bundan sonra ilk soyqırım hadisələri törədildi. Soyqırımların coğrafiyası həddindən artıq genişdir. Bu soyqırımlar Cənubi Azərbaycanı, Şərqi Anadolunu, Borçalını, İrəvan Quberniyası və indiki Azərbaycan Respublikasının ərazisini əhatə edirdi. İrəvan Quberniyasında 1918-ci ilin martına qədər 199 azərbaycanlı kəndi tamamilə yerlə-yeksan edildi.

M.Qasımlının bildirdiyinə görə, 1918-20-ci illərdə bütövlükdə İrəvan Quberniyasında təxminən 250 azərbaycanlı kəndi tamamilə yerlə-yeksan edilib, bu kəndlərin əhalisi qırılıb:

- Qafqaz Cəbhəsi dağıldıqdan sonra geri çəkilən rus ordusu öz silahlarını erməni silahlı dəstələrinə verdilər və onlar Anadoluda törətdikləri kütləvi qırğınları bu dəfə Cənubi Qafqazda həyata keçirdilər. Onun da ən zirvə nöqtəsi Bakıda oldu. Bakıda törədilən soyqırımının əsas məqsədi Azərbaycanın istiqlalının qarşısını almaq, Bakı və Abşerondan azərbaycanlıları tamamilə qovub çıxarmaq, Bakını bolşevik Rusiyasının təsiri altında saxlamaq idi. Həmin dövrdə Bakıda hakimiyyətdə olan Bakı Soveti fəaliyyət göstərirdi, onun rəhbəri Şaumyan idi, amma real güc Şaumyanda deyildi. Bakı Sovetinin qüvvələri kifayət qədər olmadığından o, daşnak qüvvələrinə arxalanırdı və daşnak qüvvələri ilə bolşeviklər 1918-ci ilin martında Azərbaycanın müxtəlif yerlərində türk əhalini kütləvi şəkildə qırmağa başladılar. Lənkəranda, Hacıqabulda, Kürdəmirdə, Şamaxıda, Qubada əhali amansızlıqla məhv edildi. İnsanları məscidlərə doldurub yandırdılar, müxtəlif işgəncələr verdilər. Nəhayət, bu hadisələr Bakıda da xüsusi amansızlıqla həyata keçirildi.

Sovet dövründə bu hadisələrin vətəndaş müharibəsi kimi qələmə verildiyini qeyd edən tarix elmləri doktoru vurğulayıb ki, yalnız SSRİ dağılmağa yaxın son illərdə bu barədə bəzi yazılar, məlumatlar açıqlanmağa başlayıb:

- Amma bu məsələlərə sistemli yanaşma ümummilli lider Heydər Əliyevin müvafiq sərəncamından sonra oldu. Məhz onun sərəncamından sonra 31 Mart Azərbaycanlıların Soyqırımı Günü kimi qeyd edilir. Bundan sonra arxivlərdəki geniş materiallar çap olunmağa başladı, hətta Azərbaycan arxivlərinin məlumatları Türkiyədə nəşr olunaraq ölkəyə gətirildi, çoxlu əsərlər yazıldı, dissertasiyalar yazıldı. Hesab edirəm ki, dövlətin bu sahədə götürdüyü xətt tamamilə doğrudur. Strategiya düzgün müəyyənləşdirilib, qalır müvafiq qurumların öz işlərini görməsi. Bizdə olan ictimai təşkilatlar yalnız seçkilərlə məşğul olmamalıdır, onlar hökumətin strategiyanı müəyyənləşdirdiyi, lakin gündəlik məşğul olmadığı məsələlərlə məşğul olmalıdırlar. Onlardan biri də Azərbaycan xalqının başına gətirilən soyqırımların dünyaya çatdırılmasıdır. Hesab edirəm ki, bundan ötrü artıq kifayət qədər ciddi addımlar atılıb. Xaricdəki diaspora təşkilatlarımız bu sahədə mühüm fəaliyyət göstərirlər. Eyni zamanda kütləvi informasiya vasitələrimiz də bu məsləni diqqətdə saxlayır və gənclərimizdə tarixi biliyin, milli şüurun formalaşmasına müsbət təsir edən bir haldır. Azərbaycanla bağlı həqiqətlərin dünyaya çatdırılması bizim öz işimizdir. Biz düşünsək ki, kimlərsə bizim əvəzimizdən bizə qarşı törədilmiş soyqırımları qəbul edəcək, yanlışlıq olardı. Biz bundan ötrü çalışmalıyıq.

Tarix elmləri doktoru, professor Cəmil Həsənli də hesab edir ki, 31 mart soyqırımı ilə bağlı son illər görülən işlər təqdirəlayiqdir:

- Əvvəla, onu deyim ki, 1918-ci ilin yazında Bakıda, Qubada, Göyçayda və bura yaxın bir çox rayonlarda ermənilər dinc əhalini vəhşicəsinə qırıblar. Bu, Azərbaycan tarixinin qara səhifələrindən biridir. Erməni vəhşiliyi zaman-zaman sübut olunmaqdadır. Sadəcə olaraq biz də bu soyqırımları təbliğ etmək, ermənilərin törətdikləri vandalizmi dünya ictimaiyyətinə çatdırmaqda çətinlik çəkirik. Bu, məsələnin başqa bir tərəfidir. Düşünmürəm ki, 31 mart soyqırımına tarixi qiymət verilməyib. 1998-ci ildə Azərbaycanın dövlət başçısı 31 mart soyqırımı ilə bağlı sərəncam imzaladı, bu, soyqırım kimi qəbul olundu. Bu gün isə 31 martla bağlı müəyyən işlər görülür. Tarixi araşdırmaq üçün fövqəladə istintaq komissiyasının materiallarının bir neçə dildə çap olunması bunun materiallar şəklində, kitab şəklində ərsəyə gətirilməsi prosesi də baş verdi. Bu yaxınlarda Milli Təhlükəsizlik Nazirliyinin (MTN) köməkliyi ilə Solmaz Rüstəmova Tohidin kitabı nəşr olunub. Hesab edirəm ki, bu vəsait də soyqırımın tanıdılmasında, təbliğ olunmasında çox dəyərlidir. Çünki orada əks olunanlar tarixi materiallar və faktlara söykənir. Bunun 4 dildə nəşr olunmasının da ayrı bir özəlliyi var. Düşünürəm ki, sürətli olmasa da, müəyyən işlər aparılır.

Nəsimi Cəfərli

Anar Bayramoğlu

Şərq.- 2009.- 31 mart.- S. 4.