Bu dünyada İsi vardı...

Yazıçı-dramaturq İşi Məlikzadənin vəfatının 15-ci il dönümünə

"O, nəslin düzü, nəsrin duzu idi..."

"İsi nəslimizin və nəsrimizin duzu idi". Görkəmli şair, tanınmış alim-müəllim Famil Mehdinin İsi Məlikzadəyə həsr edilmiş "Oğuz Eli" qəzetinin mart, 2010-cu il tarixli "Yazıçı" məcmuəsində İsi haqqındakı xatirəsindəndir. "Nəslin duzu, nəsrin duzu" deyərək ürəyində olanların bir qismini kağıza tökən oxşar taleli, eyni dərdli-nisgilli şairin, görəsən, daha nələr qaldı qəlbində. İsiyə həsr etdiyi "İtirdim" adlı şeri də vardı.

Onu oxuculara təqdim etməyi lazım bilirəm. Qoy, İsi və Famil sevərlər onların əlaqələrindən məlumatlı olsunlar.

Mən İsini itirəndə

Dərəni, düzü itidim.

Sanki eldə etibarı,

Dildə düz sözü itirdim.

Üz tutdum dağa, arana,

çətin o bir də yarana,

Niyə and içim Qurana,

Ürəkdə közü itirdim.

Yaradanda xislətini,

Allah verər qismətini,

Mən şeirin bərəkətini,

Nəsrin duzunu itirdim.

Məcmuədə İsi Məlikzadənin iş, qələm və məfkurə dostlarının bir çoxunun xatirələrindən nümunələr vardı. Deyildiyi kimi, vaxtsız həyatdan getsə də, sənətkarın söz dünyası yaşayır. Heyiflər olsun ki, o illərin canlı şahidlərinin bir çoxu da artıq öz dünyasını dəyişmiş, haqqa qovuşmuşdur. Bununla belə, şifahi da olsa, hələ ürəklərdə, yaddaşlarda xatirələr var ki, onları üzə çıxarmaqla İsinin söz dünyasını özü həyatda olmasa belə zənginləşdirmək mümkündür. Sıraya hörmətli şairimiz Sabir Rüstəmxanlının ara-bir xatırlatdığı məlum "Əzrayıl Yazıçılar İttifaqında" novellasını da daxil etmək olar. Mənim də əzbərdən bildiyim həmin novellada xətrə dəyəsi, qəbahət, əskiklik, təhqir yoxdur, bunların heç biri İsinin ağlına belə gələ bilməzdi. Təki yaradıcı, istedadlı gənclərin irəli çəkilməsi Süleyman Rəhimov, Süleyman Rüstəm, Mirzə İbrahimov, Əli Vəliyev, Rəsul Rza və daha xeyli dahilərimizin əlindən keçəydi həmişə. öz xalqına xidmət edən, gələcəyini düşünən, elm adamlarının, alimlərin, qəhrəmanların, yazıçı və şairlərin, dahilərin yolunda canından keçməyə hazır olanlar İsi yaradıcılığında görünən səviyyədədir. Gənc yazarlar da o sırada olsalar, daha qiymətli olar. Eşitdiyimə görə, bu novellanın maqnitofon yazısı sevimli sənətkarımız Ramiz Əzizbəyli və İsinin birgə səsi ilə onun arxivində saxlanılır. Əzizimiz Ramiz Əzizbəylinin əzizlədiyi əzizi hamımızın əzizinə dönsə, bəlkə dada əziz olar.

İsi ilə əlaqədar deyilməmiş, yazılmamış, xatirəm vardır. Onları yazıçı-şair dostları, incəsənət ustaları deyəcəyi səviyyədə ifadə edə bilməyəcəyimi hiss etdiyimdən bəzən susmuşam, fasilələr vermişəm. İllər keçdikcə İsi tay-tuşlarının, əqidə, məfkurə dostlarının sırasının azaldığından, bəzilərinin isə uzun müddətli sükutlarından, dinib-danışmamalarından narahatlıq keçirirəm. özümün də bu dünyanı tutub-dura bilməyəcəyimdən əmin olduğumdan bir neçə anları, olub-keçənləri xatırladacağam, bəlkə nələri isə məqbul saymaq olar.

İsi hər gün bizə gəlib-gedərdi. Saatlarla balacalarla söhbətləşər, zarafatlaşar, bəzən ciddiləşər və höcətləşərdi.

Yadımdadır, bir dəfə "Jiquli"nin qabağında oturmaq üstündə 6-7 yaşlı bacısı oğlu ilə Ağcabədidən Bakıya qədər "dalaşdılar" və İsi qalib gəldi. Onu belə uşaq-muşaq söhbətlərindən ayıraraq sual verdim:

- Ay İsi, hekayələrində hərdən bir "Yovşanlı" adı çəkirsən, "Dədəm vay, dədəm vay" da deyirsən. Haradan gəlib girib bu söz sənin yaradıcılığına? Belə adda kənd yoxdur axı sizin rayonunuzda.

- Düz deyirsən. Bu yovşan, "Yovşanlı" məndə dərin kök salıb, getdikcə biliyimi artırıram. Heç demə, bizim yovşandan Amerikada da var imiş, deyirlər, onlar ondan içki düzəldirlər. Bizim heyvandarlar da iddia edirlər ki, yovşan yeyən heyvanın ciyəri tər-təmiz olur. Amma mənim təsəvvürümdə onun tarixçəsi ayrı cürədir. Minilliklər ərzində Qarabağın başı hədsiz bəlalar çəkib. Ən çox ayaq altında, at tapdağında qalan yerlərdən biri də Ağcabədidir. Uzun sürən qanlı müharibələr, dağıntı-talanlar, yanğınlar nəticəsində Tunc dövrü nişanələrinin çoxu yerlə-yeksan edilmiş, torpağın altı üstünə çevrilərək Mil-Qarabağ düzünü səhraya, şoranlığa salmışdır.

Ağlım kəsəndən kəndlərdən qohumlarımız bizə gəlib-gedərdilər. Kimisi 5-ci Paraqdan, 7-ci Paraqdan kimisi də 3-dən, 13-dən və s. Sonralar bu yerlərə Şaumyan, Mikoyan, özbək, Kaqanovic də deyirdilər. O yerlərə məni də aparardılar. Ağappaq yovşanlıq səhranın kol-kosla, alaqla dolu cığır və at-araba yolları ilə gedərdik. Sonralar bildim ki, bu adlar kolxozların adıdır, kəndlərin özlərinin adları yox imiş. Mat-məəttəl qalırdım. Boyatı, Kəhrizlisi, Hindarxı, Sarıcalısı və s. tarixi, dürrü olan bu camaat öz yaşadıqları yerlərə niyə ad qoymurlar. Mənim hekayə qəhrəmanlarımın çoxu həmin yerlərin insanlarına bənzəyir, xasiyyətləri, xislətləri, taleləri uyğun gəlir. Onların kəndlərinin adı olmalıdır. "Yovşanlı" olsun də, "5-ci Yovşanlı", "7-ci", "3-cü" və s. Yovşanlıq da ki, ucsuz-bucaqsız. Deyirlər, o yerlərə indi də "Şaumyankənd", "Mikoyankənd" adı qoyublar. Allah bizi qorusun fitnə-fəsadlardan.

"Şükürlər olsun bütün olaylar olub-keçmiş, indi o yerlərə orada məşkunlaşdırılan tayfaların tarixi "Qaradolaq", "Mehrablı", "Kəbirli", "Avşar" və s. adları verilmişdir. Müəmmalı qalan budur ki, kim, nə üçün, niyə və nə vaxt bu elli-obalı, tanınmış, əməksevər türk tayfalarını susuz, ağacsız ilan mələməz səhralara sürgün eləmiş və baraqlar (paraq) tikərək zorla məskunlaşdırmışdır. Dövlət, hökumət də öz təbəəsini belə günə salarmı? Burada sözsüz cin, şeytan cildinə girmiş düşmənlərin əli olmuşdur. Deyirlər, 39-40-cı illərdə yerli əhalinin Əritinov (yəqin ki, Arutyunov) adlı hökmlü milis (enkevedi) başçısı varmış. O, əhaliyə olmazın əzabların verərmiş. Əsasən baraqlarda yaşayan adlı-sanlı ağsaqqalları bir-bir yanına gətirdib hədə-qorxu gələrək "varlısınız, dövlətlisiniz, bəy-xan nəslisiniz - Şura hökumətinin düşmənlərisiniz. Sizi sürgün edəcəm, kylaksınız. Qızıllarınızı alaçıq keçələrinin arasında saxlayırsınız, atın, dəvənin çulunda gizlədirsiniz. Əgər gətirib təhvil verməsəniz, hamınızı türməyə soxacam!"

El ağsaqqallarından biri, hazırda ömür sürən 115-118 yaşlı İslam dayı Əritinovun işlərindən xəbərdar imiş. Onu da dəfələrlə sorğu-suala çəkibmiş. Əritinov insanların əlində-ovcunda olanları alandan sonra qara parçaya bükdüyü kitabı onlara göstərərək "indi "Quran"a əl bas ki, daha qızılın qalmayıb". İnsanlar Qurandan qorxub and içməyəndə onları yenidən günlərlə türmənin həyətində saxlarmış. Bu işdə köməkçisi Samson adlı birisi olub. Deyirlər, həmin Samson 1987-ci ildə haradansa peyda olub, 2-3 gün Ağcabədidə görünəndən sonra yenə qəfil gözdən itib. Bəlkə də haradasa gizlətdiyi, torpağa basdırdığı qızılların dalınca gəlmişimiş o qan içən.

İsi həmişə öz səliqə-sahmanı ilə seçilirdi. Bəzən onun həssaslığı, səliqəsi məni hövsələdən çıxardardı. VEF radiosunda hansısa bir dalğanı tapmaq üçün saatlarla əlləşirdi, ayaqqabısını geyinəndən sonra əyilib onun bağını elə bağlayardı ki, bilmirdin nə edəsən. Ayrı-ayrı vaxtlarda "Moskvic" "Jiquli", "Volqa" maşınları vardı. Avtomobilləri birdəfəlik rayonda qoyub gəldiyi ata-anasının "Həsrətin sonu" olmayan "İki günün qonağı" olmaq üçün alırdı.

İsi ata-anasının tək oğlu ("bircəbala"), yeddi bacısının bircə qardaşı olaraq institutu qurtardıqdan sonra Bakıda qalmağını özünə bağışlamırdı. O, əsərlərində təkrar-təkrar bu mövzuya qayıdardı. Biz Ağcabədidə olan vaxtlarda qəbiristanlıqdakı əzizlərimizin ziyarəti zamanı "mənim yerim atamla anamın arasında olmalıdır, ha" deyə xəbərdarlıq edərdi. Sonra "arzusuna" çatdı.

Yazıçılar İttifaqı ona bir "Qaz-24" "Volqa" avtomobili ayırmışdı. Bu avtomobildən xoşu gəlsə də, hiss olunurdu ki, çətin idarə edir. Bir gün eşitdik ki, "Volqa"nı satıb. Yığışıb onlara getdik. Oğlu, qızları, kürəkənləri cəmləşmişdi. Bikefçilik idi. üzünə baxdım. "Nə olub?" "15 minə aldım, 5 il sürdüz 15 minə də satdım. Bunlar deyirlər "ucuz satmısan". Mən ölüm düzün de ucuzdur?" "Dedim, əvvəlki "Mokviç"ə, "Jiquli"yə nisbətən lap yaxşı satmısan".

Pulu da ailənin sayına görə beş yerə bölmüşdü. Ər-arvadın paylarını aparıb əmanət kassasına qoymuşdu. Gecə keçənə qədər danışıb gülüşdük. Hər şey yaddan çıxdı.

İsinin ürəyindən olan, onu Qarabağa, el-obasına yaxınlaşdıran yaxşı bir hadisə olmuşdu. Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı özünün Qarabağ filialını yaratmış, İsini də ona rəhbər təyin etmişdi. Mərkəz də Ağdam səhəri təsdiqlənmişdi. İsi çox sevinirdi.

Qarabağın yerlərdə yaşayan şair və yazıçıları can-başla fəaliyyətə qoşulmuşdular. Qısa müddətdə hər cür şərait yaradılmışdır. İsi deyirdi ki, o qədər rahatlaşıb, elə bil öz evlərindədir. Dəfələrlə Ağdamın necə gözəlləşdiyindən, Abdal Gülablının istirahət guşəsinə çevrilməsindən, parkların, bağların salınmasından, bulaqların çəkilməsindən, sanatoriya- sağlamlıq zonalarının salınmasından söhbətlər salır, məni də maraqlandırırdı. 1987-ci ilin bir bazar günü gərək ki, avqust ayının axırları idi. Ailəlikcə Gülablıya gəldik. Xeyli gəzdik, tanış olduq. çox bəyəndik. İsi elə bil ev sahibliyi edirdi. Mən buradan da Şuşaya qalxmağı təklif etdim. Bu, sanki İsinin ürəyindən oldu. Yığışıb Şuşaya, Cıdır düzünə getdik. Qarşı dağların, meşələrin göz oxşayan mənzərəsi, sıldırımlı qayaların döşü ilə uzanan əyri-üyrü cığırlar, İbrahim xanın gizlin "sığınacaq" yeri, Daşaltı aydınlığı ilə görünürdü. Cıdır düzünə dərədən qalxan sərin meh elə bil insanın qoynuna dolurdu. İsi gah yuxarıdan, gah da bir qədər aşağı enərək qaya parçalarını bir-bir nəzərdən keçirirdi. Bəzən dizlərini torpağa qoyub əllərini daşa sürtür, nəyi isə axtarırdı.

Nəhayət, bizi çağırıb qayadakı bir qədər pozulmuş yazını göstərdi. Yuxarıdan da, aşağıdan da baxanda "İCİ" 1947 oxunurdu. "Baxın dörd tərəfdən eyni oxunan 2 hərfdən, 3 səsdən ibarət adı olan adam mənəm. Amma bunu elə baməzəliklə, həm də elə bir sevinc və fərəh hissi ilə dedi ki, bizi də keçən günlərə qaytardı. Bu ad dilimizdə, tələffüzümüzdə o qədər şirin, o dərəcədə incə, əziz səslənir ki, görkəmli yazıçı, dramaturq səviyyəsinə qalxsa da, Dağ Vüqarlı şairimiz Fikrət Sadıq demiş, "Adamların Qarabağı İsi" oldu.

İsinin kitabları nəşr olduqca bir neçəsini satışdan alardım, yeri gəldikcə, dost-tanışlara verərdim. O isə kitablarının 9-nu da hər dəfə özü gətirər, üstünü yazıb verərdi. Bu yazılar sadəcə müəllifin xoş sözləri, arzuları kimi qurtarmırdı. "Həsrətin sonu" kitabındakı yazısı belə idi: "Əzizlərim... əl boyda kitabca deyil, yumruq boyda ürəyimi bağışlayıram".

1974-cü ildə "Kövrək qanadlar" kitabına isə belə yazmışdı:

Əzizim, Nizami qardaşım!

Kədərinin hamısı mənim,

Sevincimin hamısı sənin,

Ömrümün də yarısı sənin!

Həmin gün özümə gələ bilmədim. Gah kövrəldim, gah acıdım, hətta hirsləndim. Zəng elədim, nə dediyimi xatırlaya bilmirəm. Ay Allah, belə də arzu olarmı?! Mən özüm heç vaxt belə bir arzunu edə bilməzdim, ağlıma da gəlməzdi. Bu sevgi, bu zəriflik, bu səmimilik ancaq İsiyə xas olan cəhətlər idi.

Biz, İsi tay-tuşları, müasirləri nə qədər azalsa da, onun əsərləri ilə tanış olacaq, yeni nəsil dəyərli nəticə çıxarmaqda çətinlik çəkməyəcəklər. Təki onun əsərləri gələcəkdə layiqincə nəşr olunsun. Kitabları yaralanmasın, qılınclanmasın, öz adları saxlanılmaqla çap edilsin. Onlar artıq xalqların malına çevrilmişdir. İntiqam almağa dəyməz. Yaralanan, doğranan kitablar isə bunlardır: "Gümüşgöl əfsanəsi", "Dədə Palıd", "Küçələrə su səpmişəm" və "Şehli çəmənlərin işığı". Əlbəttə, hər görülən işdə hansısa çatışmazlıq, nöqsanlar ola bilər. Ən əsası onların tezliklə aradan qaldırılmasıdır. Təəssüflər olsun ki, giley, arzu, istək formasında sözarası deyilənlər nəticəsiz qalır. Bəzi laqeydlər isə belə hallardan istifadə edərək, İsi yaradıcılığını kimlərdənsə açıq çıxmaq silahına çevirməyə cəhd edir. Son anda ziyan kitablara dəyir, günahsız kitablara.

Bir məqamı da qeyd etməyi lazım bilirəm. İsi Məlikzadəni "unudulmuş yazıçı" kimi oxucuya təqdim etmək ən azı onun ruhunu incitmək kimi bir hərəkətdir (xoşməramlı deyilsə belə). Doğrusu, bu tip yazılar daha çox ziyan verə bilər ümumi işimizə. İsi məktəbini davam etdirmək isə ən böyük hədiyyə olar.

İsi dedi-qodudan uzaq, insanları sevən, əliqabarlı, ayağıçarıqlı adamlarla özünə fərq qoymayan, nəcib bir varlıq, Tanrının şah əsəri, insanın şah əsəri səviyyəsinə ucalananlar arasındadır.

Nizami Hacı Aslanoğlu

Təzadlar.- 2010.- 4 dekabr.- S.15.