Zirvəyə zirvədən baxasan gərək

5 il əvvəl Azərbaycan radiosunda efirə getmiş, müəllifi tanınmış jurnalist Telman Qarayev olan verilişin mətni elə müəllif tərəfindən redaksiyamıza təqdim edilib. Güman edirik görkəmli alim Xudu Məmmədovun doğum günü (14 dekabr) ərəfəsində lap yerinə düşər.

Bu yaxınlarda, kitab çapı bolluğunda çox dəyərli bir əsərlə tanış olduq və hədsiz sevindik. Kitab şöhrətli alim, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, geologiya-minerologiya elmləri doktoru, professor Xudu Məmmədovun həyat və elmi fəaliyyətinə həsr olunmuşdur.

Müəllif isə bu günkü verilişimizin qonağı, AMEA-nın Kimya Problemləri İnstitutunun laboratoriya rəhbəri, kimya elmləri doktoru, professor İxtiyar Bəxtiyarlıdır. Məqsədimiz verilişin imkanı daxilində bütövlükdə Xudu Məmmədov şəxsiyyətinin müəyyən çalarlarını dinləyicilərə çatdırmaqdan ibarətdir.

- İxtiyar müəllim, ilk sualım belədir: dünya elmində Xudu Məmmədov kimdir?

- öncə, məni verilişə dəvət etdiyinizə görə Telman müəllim, sizə təşəkkürümü bildirirəm. Mən kitaba ön söz əvəzi yazdığım yazıya Avraam Linkolndan "özlərini Napoleon hesab edənlərin arasında bir nəfər də olsun Bonapart yoxdur" epiqrafını vermişəm. Mənə elə gəlir ki, bu epiqrafla Xudu müəllimin kimliyi haqqında müəyyən ştrixləri oxuculara çatdırmışam. Sualla əlaqədar onu əlavə edə bilərəm ki, Xudu müəllim sementin bərkiməsinin nəzəri əsaslarını verərək dünya tədqiqatçılarını maraqlandıran fundamental texnoloji məsələləri həll etməklə yanaşı, mineralların quruluşunda böyük kationların aparıcı rolu haqqında akademik N.V. Belov tərəfindən irəli sürülən konsepsiyaya əyanilik gətirmişdir. Sonra kalsium silikatlarının kristallokimyəvi təsnifatını nizama salan X.Məmmədov bağlayıcılığın kristallokimyəvi nəzəriyyəsinin əsasını qoymuşdur ki, bu da minerallar kimyasında yeni fəslin-ikinci fəslin yaranması deməkdir.

X.Məmmədov kristallokimyəvi məsələlərin həllində informasiya nəzəriyyəsinin və Şennon düsturunun tətbiq olunması barədə yeni ideya irəli sürmüşdür. O, bu ideyanı apardığı tədqiqat işlərinə tətbiq edərək nəzəri kristallokimyanın gələcəyi üçün geniş imkanlar açmışdır.

Bundan başqa X. Məmmədov enerji və quruluş anlayışlarının bir nəzəriyyədə - kəmiyyət nəzəriyyəsində uzlaşdığını sübut etmişdir. Bu, çox çətin məsələdir. Hətta onu atomun nüvə nəzəriyyəsi ilə müqayisə edənlər də var.

X.Məmmədov kristalların quruluşu ilə onların termokimyəvi xassələri arasındakı əlaqəni müəyyənləşdirib kimyəvi birləşmələrin təsviri üçün yeni parametr "Mürəkkəblik dərəcəsi" təklif etmişdir. "Mürəkkəblik dərəcəsi" quruluşla termokimyəvi xassələr və simmetriya ilə konfuqurasion entrapiya arasındakı əlaqəni əks etdirir.

Bundan başqa, o, oxşar kristalların quruluşunu ortaq motiv axtarışı baxımından analiz edərək kristallokimya elminə "quruluş vahidi" anlayışını daxil etmişdir. Onun əsas mahiyyəti aydınlaşdırılaraq anlayışa yeni tərif verilmiş və qeyri-üzvi maddələrin məqsədli sintezi məsələsində bu anlayışın aparıcı ideya olacağı qeyd edilmişdir.

çox maraqlı məsələlərdən biri də X.Məmmədovun aşkar etdiyi sement -silikatları ilə bir sıra qeyri-üzvi maddələr - boratlar, karbonatlar, oksiberillatlar, fosfatlar, sulfidlər və s. arasında quruluş analogiyasıdır. Bəzi hallarda bu analogiya identik quruluş motivinə qədər gəlib çıxır. X. Məmmədov bu araşdırmalar nəticəsində sement silikatlarının və onların silikat, qeyri - silikat analoqlarının yeni təsnifatını vermişdir. O, kalsium silikatlarının kristallokimyası sahəsində Qoldşmidtdən, Zaxaryasendən başlanmış Bernal, N.V. Belov və H.Teylora qədər əldə edilən nailiyyətləri öz ideyaları ilə daha da zəginləşdirərək sement minerallarının bağlayıcılıq xassəsi ilə quruluş xüsusiyyətləri arasında korrelyasiya müəyyən etmişdir.

Bu sadalanan samballı elmi nəticələrlə X. Məmmədov, C.Bernaldan və N.V.Belovdan sonra kristallokimyanın ümumi nəzəri problemlərinin həlli sahəsində dünya lideri səviyyəsində qalxmışdır.

Beləliklə, X. Məmmədov şəxsində elm bir tərəfdən silikat quruluşlarını dərindən bilən istedadlı quruluşçu-eksperimentator, digər tərəfdən isə kristallokimya sahəsində nəzəri məsələlərdə və kristal quruluşları haqqında fiziki nəzəriyyənin yaradılmasında xüsusi zövqü, qeyri- adi fəza təsəvvürü və güclü erudissiyası olan bir alim qazanmışdır.

- Keçən əsrin 60-70-ci illərində dünya elmində görkəmli kristalloqraf kimi tanınan Xudu Məmmədovun digər bir istedadı üzrə çıxdı. Dəqiq elmlərlə xalq sənətinin, poeziyanın, musiqinin qoşa qanad kimi ayrılmazlığından bəhs edən publisist yazılar, böyük heyrətə səbəb oldu. O vaxt mən "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetində işləyirdim. Onun bu qəzetdə çap olunan "Qoşa qanad" adlı silsilə yazılarına gələn çoxsaylı oxucu rəylərinin,oxucu zənglərinin şahidi olmuşam. Sonralar bu yazılar əsasında hazırlanan "Qoşa qanad" stolüstü kitaba çevrildi.

Xudu müəllim hələ 70-ci illərdə quruluş təhlilində ekspert sistemlərindən, kompyüter texnologiyasından istifadə etməklə dünya elmində professorlar Lütfi Zadənin, Rafiq Əliyevin adı ilə bağlı qeyri-səlis məntiqi fəhmlə hiss etmişdir. Ona görə də o, dünyamızın dərk olunmasına daha geniş spektrdən yanaşırdı.

Elmlə sənətin əlaqəsi, onların idrak prosesində rolu haqqında ta qədimdən üzü bəri, müxtəlif cəmiyyətlərdə müəyyən baxışlar söylənilmişdir. Xudu müəllim deyilən fikirlərin köhnəlməsinə görə yox, məhz sualın yeniləşməsi baxımından məsələyə təkrar yanaşmış, öz fikir "laboratoriyasında"kı düşüncələrini "Qoşa qanad" əsərində ümumiləşdirmişdir. Əsəri Xudu müəllim "sənət pərəstişkarı bir təbiətçinin baxışı" adlandırsa da mənə elə gəlir ki, o, elmi araşdırılmasını gözləyən maraqlı bir tədqiqat obyektidir.

Xudu müəllim kitabda "Elm nədir?", "Sənət nədir?", " Sənətlə elm bir-birini necə tamamlayır?" suallarına orijinal cavablar axtarmaqla, alınacaq cavabların, onların hər ikisinin inkişaf yoluna işıq salmasına çalışmışdır.

Xudu müəllim bu əsərdə göstərir ki, elm, bilik sənətkara ağlın gözü ilə görünən aləmin üfüqlərini açır, sənətin inkişafı isə dünya elminin tərəqqisini insanlığın xeyrinə yönəltmək üçündür. Ağıl və hiss əsasında formalaşan " elm və sənət insan mədəniyyətini yüksəklərə qaldıran qoşa qanaddır". "Elm - duyğu çalarlı fikir, sənət-fikir çalarlı duyğudur" Uçuş, yüksəliş hər iki qanad eyni qüvvədə olduğu zaman mümkündür.

Elmlə sənət arasındakı bağlılığın əyani izlənməsi kimi kristalloqrafik naxışların yaranmasının xarakterik cəhətlərini araşdıran Xudu müəllim , "Naxışların yaddaşı" kitabında sübut edir ki, kristalloqrafik naxış yaradıcılığı eramızdan öncə ən çox türk xalqlarında geniş yayılıb. Sibir, Altay, Orta Asiya, Türkiyə, İran, və Azərbaycanda aparılan arxeoloji araşdırmalar bunu sübut edir. Naxış ustalarının yaradıcılıq prinsipləri mahiyyətcə təbiətin yaradıcılığı prinsipləri ilə eynidir.Yəni, qədim ustalar təbiətin yaradıcılığında forma - məzmun birliyinin qanunauyğunluqlarını ümumi şəkildə duyub naxış yaradıcılğında buna əsaslanıblar. Ona görə də kristalloqrafik naxışlarla kristalların daxili quruluşu arasında bir oxşarlıq vardır.

Uzun illər öyrəndiyi kristalların quruluşu ilə xalq sənəti arasında aşkar etdiyi bu uyarlıq Xudu müəllimi hədsiz təəccübləndirmiş, bu təəccüb hissi ilə o, xalq sənətimizin qramatikasının yazılması ideyasını irəli sürmüşdür. Bunun üçün o, xalq sənətımizin quruluşunu öyrənmiş, onun vizual və qeyri - vizual növləri arasında ortaq cəhətləri: dəyişməz xüsusiyyətləri müəyyənləşdirməyə çalışmışdır.

O, bu tədqiqatları davam etdirərək yeddi notu yeddi rənglə əvəz edib, muğamlarımızda, xalq musiqimizdə musiqi ilə rəngin ahəngini yaratmış və bu ahənglə qədim palaz, kilimlərimizin çeşniləri arasında bir oxşarlıq olduğunu göstərmişdir.

Xudu müəllim bu sahədə apardığı tədqiqatları ümumiləşdirərək müəyyən etmişdir ki, xalq sənətimizin bütöv növləri -naxış yaradıcılığı, memarlıq, rəssamlıq, musiqi eyni kökdən yaranmışdır və bu kök təbiətin özüdür. Xalq sənətimizin dəyişməz xüsusiyyətini həndəsilik, simmetriya qanunlarından mürəkkəb şəkildə istifadə, mücərrəd fiqurlar və rəng kompoziyası təşkil edir.

Türk xalqlarının sənətə münasibəti başqa xalqlardan fərqlənir. Hər cür naturaçılıqdan qaçmaq, fikri müxtəlif simvollarla, həndəsi fiqurlarla ifadə etməklə sonsuz sənət əsəri yaratmaq meylləri onlara xasdır. Bu məsələ ilə əlaqədar Xudu müəllim "Fonsuz təsvir formalarının təşkili" prinsipini vermişdir. Müstəvini, həndəsi fiqurlarla doldurarkən fon olmur. Daha doğrusu, fon özü də fiqur rolunu oynayır.Beləliklə, çoxmərtəbəlik, çoxqatlıq əmələ gəlir ki, bu da sonsuzluq deməkdir - təbiətə işarədir.

- Sizi bu kitabı yazmağa sövq edən hiss, həvəs haradan başladı?

- Bilirsiniz, çox elmlər doktorları, professorlar, akademiklər ola bilər. Ancaq mən deyərdim ki, Xudu müəllim türk dünyasında bir fenomendir. O, görkəmli kristalloqraf olmaqla yanaşı həm də görkəmli vətəndaş - ziyalı idi. Onun vətəndaşlıq, ziyalılıq haqqında xüsusi konsepsiyası vardır. Demək istəyirəm ki, o, tək elmi nəticələrinə görə xalq məhəbbətini qazanmamışdır. Hər il anım günü Xudu müəllimin qəbri ziyarət olunur. Bu ziyarətlərin birində xalqımızın istəkli şairi Bəxtiyar Vahabzadədən eşitdiyim bir fikri nəzərinizə çatdırmaq istəyirəm. O, dedi: " Sirillahı işdir ki, heç bir mötəbər vəzifə sahibi olmayan bir şəxs bu qədər ümumxalq məhəbbəti qazansın".

Xudu müəllimin iti ağlı və güclü təfəkkürü vardı. O, elmin çox sahələrində tədqiqat problemlərinin istiqamətini müəyyən edən tezislər vermişdir. Mən Xudu müəllimlə üzbəüz 1973 - cü ildə tanış olmuşam. Lakin ona qədər onu televiziya verilişlərindən, "Elm və həyat" jurnalından və qəzet məqalələrdən izləyirdim və bu işıqlı şəxsiyyəti özümə ideal hesab edirdim.

Yaddaşlara hopub yaşayan Xudu müəllimin tam portretini həyatı faktlarla sadalamaqla yaratmaq çox çətindir. Lakin onun anlaşıla bilən şəkildə gələcək nəsillərə çatdırılması üçün haqqında yazılar yazmaq, söz demək, fikir söyləmək nəinki lazımdır, hətta çox gərəklidir.

Bu məqsədlə də mən Xudu müəllimlə bağlı bildiklərimi, eşitdiklərimi və aktiv müşahidələrimlə öyrəndiklərimi janrı haqqında heç fikirləşmədiyim bir kitab şəklinə salmaq istədim.Bunu özü də bilirdi. Mən necə məsuliyyətli bir işə girişdiyimi bilirdim. Lakin qəlbimdə Xudu müəllimə olan sevgiyə, səmimiyyətə güvənib, bu məsuliyyətdən qorxmadım.

- Çiyninizdə hansı mənəvi borcu hiss edirsiniz?

Mənim fikrimcə borc çox məsuliyyətli sözdür. Verilişə də seçdiyimiz "Borc" adı çox uğurlu səslənir.

Mənim hələ orta məktəbdən müəllim sarıdan bəxtim gətirib. Onlar arasında işıqlı təfəkkür sahibləri həmişə olub. Madam ki, söz borcdan düşdü mən orta məktəbdə kimya müəllimim Hüseyn Şirinovun, namizədlik dissertasiyamın rəhbərləri AMEA-nın müxbir üzvləri, mərhum professorlar Paşa Rüstəmovun, Telman Qurbanovun adlarını çəkməyə bilmərəm. Bilirsiniz, bu ifadə bilmirəm nə dərəcədə düzdür. ürəkdən gəldiyi üçün ehtiyat etmirəm. Səmimiliyinə inandığım üçün deyirəm. Elə bilin o, müəllimlər elmə gözümü açıb, Xudu müəllim isə ona işıq verib.

Mən bu şəxsiyyətlər qarşısında həmişə özümü mənəvi cəhətdən borclu hesab edirəm və elmə nə vermişəmsə, onların zəhməti nəticəsində vermişəm.

Ola bilsin ki, bu mövzuya gələcəkdə bir də qayıdım. özünüz bilirsiniz ki, mən yazıçı deyiləm. Bu kitab elmi - publisistik bir əsər hesab olunur. İndiki təfəkkür tərzimə uyğun nəyi bacarmışamsa, onu da eləmişəm və bu kitabı ərsəyə gətirib, oxuculara təqdim olunmasını da həmin mənəvi borclardan biri hesb edirəm.

- İxtiyar müəllim, söhbətimizin sonunda yaxşı olardı ki, öz elmi fəaliyyətiniz haqqında qısa da olsa məlumat verəsiniz.

- Mən bu sualdan çox vaxt qaçıram. Bir dəfə demişəm indi də deyirəm. Bizdə nədənsə elmi işçilərin elmə verdiyi töhfələrdən çox az danışılır. Bəlkə də yanaşma düz deyil. Xaricdə, elə Rusiyada bu sahəyə çox fikir verilir, müxtəlif silsilə verilişlər həsr olunur, konfranslar keçirilir və s. Bizdə isə belə deyil. Məsələn, məndən də çox elmə töhfə verən adamların çoxu heç yada düşmür. Ona görə adamın öz işi haqqında özünün danışmağı bir qədər çətin olur. Madam təkid edirsiniz bir-iki kəlmə deyərəm.

Mən namizədlik dissertasiyamda oksisulfid sistemlərində faza tarazlığının tədqiq olunması, hal diaqramlarının qurulması, yeni fazalarının xassələrinin öyrənilməsi ilə məşğul olmuşam. Doktorluq dissertasiyamda isə bu hal diaqramlarında baş verən çevrilmələrə quruluş kimyası baxımından yanaşmışam. Bu da elmdə yeni bir istiqamətdir. Hazırda doktorluq dissertasiyamda aşkar edilən elmi suallar əsasında tədqiqat işini planlaşdırmışam.

Nəzərinizə çatdırım ki, qeyri- üzvi materialşünaslıqda məqsədli sintezin, sintez texnologiyasının təşkilində faza tarazlığının öyrənilməsi, likvidus səthinin proyeksiyasının qurulması ilkin şərtlərdəndir. Lakin bu tədqiqatlardan alınan nəticələr prosesin necə getdiyini göstərsə də, niyə sualına cavab verə bilmir. Başqa sözlə, prosesi doğuran səbəbləri bilmədən onu idarə etmək, istiqamətləndirmək qeyri mümkündür. Bunun üçün tərkib - quruluş- xassə asılılığı öyrənilməlidir. Hazırda bu sahədə tədqiqatlarımızı davam etdiririk. Rəhbərlik etdiyim laboratoriyada 22 elmi işçi çalışır. Onlardan dördü aspirantdır. Bu qədər

- Maraqlı müsahibə üçün təşəkkür edirəm.

Dinlədi: Telman QARAYEV

Təzadlar.- 2010.- 9 dekabr.- S.7